Jahon tarixi

olish oson kechishini u yaxshi bilardi. 1924-yil yanvarda Gomindan va

XKP umummilliy birlashgan inqilobiy front tuzdilar.

Frontning maqsadi Xitoyning shimolida joylashib olib, xorijiy bosqinchi

davlatlar bilan hamkorlik yo‘lini tutayotgan ichki kuchlarga hamda Xitoyni

yarim mustamlaka holatiga tushirgan imperiyachi buyuk davlatlar ta’siriga

qarshi kurash edi. Bunda Sun Yatsenning uch tamoyili: «milliylik, demokratiya

va xalq farovonligi» katta rol o‘ynadi.

1925-yil bahorida Shanxay shahrida talabalar

namoyishga chiqdilar. Biroq ingliz politsiyasi bu

namoyishni o‘qqa tutdi. Bu hodisa Xitoyda xorijiy bosqinchi davlatlarga

qarshi kuchli harakat boshlanishiga turtki bo‘ldi. Bu harakat Xitoy tarixiga

«30-may harakati» nomi bilan kirgan.

Shu tariqa Xitoyda chet el bosqinchilariga qarshi milliy inqilob boshlandi.

Ularning asosiy shiorlari — Xitoy suverenitetini tiklash, mustamlakachi

davlatlar bilan hamkorlik qilayotgan militaristik katta yer egalari

hukmronligini ag‘darish va Xitoyning demokratik milliy harakat hokimiyati

ostida siyosiy butunligini ta’minlash edi.

Inqilob rahbarligi Gomindan qo‘lida edi. 1925-yilda Sun Yatsen vafot

etgach, bu partiya rahbarligi Chan Kayshi qo‘liga o‘tdi. Inqilobda Xitoy

jamiyatining barcha tabaqalari ishtirok etdi. 1925-yilning oktabr-dekabr

oylarida Chan Kayshi hukumati mamlakat shimoliy qismining Guandun

provinsiyasida joylashgan militaristlar hukumatiga qarshi harbiy yurish

boshladi. Shu tariqa Xitoyda fuqarolar urushi boshlandi. 1926-yilda 7 ta

provinsiya egallab olindi. 1927-yil martda Angliya va AQSH Chan Kayshiga

yordam berish uchun Xitoyga qurolli kuch yubordi. 18-aprelda Nankinda

Chan Kayshi hukumati to‘la qaror topdi.

Yurishning birinchi bosqichi 1928-yilda yakunlandi. Buning oqibatida

shimoldagi militaristik kuchlarga qattiq zarba berildi. Jumladan, Shanxay

Buyuk milliy inqilob

99

va Nankin shaharlari bosib olindi. Chan Kayshi hukumati qarorgohi Nankin

shahriga ko‘chirildi. Barcha buyuk davlatlar bu hukumatni tan oldilar.

Markaziy hokimiyat qo‘lga kiritilgach, inqilobning asosiy yetakchi

kuchlari — Gomindan va XKP o‘rtasida bo‘linish yuz berdi. Bunga Xitoy

inqilobiy vazifalariga Gomindan va XKP ning turlicha qarashlari sabab

bo‘ldi. Chunonchi, Gomindan markaziy hokimiyat egallanishi bilan inqilob

o‘z vazifasini bajardi, deb hisobladi. Endigi vazifa mo‘tadil islohotni

zo‘ravonliksiz o‘tkazishdan iboratligini e’lon qildi.

XKP esa inqilobni davom ettirish, hali Xitoyda kam sonli bo‘lgan

proletariat gegemonligini o‘rnatish, agrar inqilobni avj oldirish, mulkdorlarning

mulkini musodara qilish, barcha banklarni, konlarni, temir yo‘llarni,

yirik korxonalarni milliylashtirishni talab etdi.

Bu ikki siyosiy kuch o‘rtasidagi nizo 20 yil davom etgan fuqarolar urushini

(1949-yilgacha) keltirib chiqardi va shu tariqa birlashgan umummilliy

inqilobiy front barham topdi.

Milliy buyuk inqilob natijasida Gomindanning

yakka partiyaviy hokimiyati qaror topdi. Gomindan

Xitoyda iqtisodiyot bozor munosabatlariga

asoslangan jamiyat qurish tarafdori edi. Shuning

uchun ham Gomindan hukumati xususiy mulkni himoya qildi va bunday

mulkni tugatishni targ‘ib etuvchi XKP ga qarshi kurashdi. Milliy bozor

rivojiga g‘ov bo‘layotgan ichki boj to‘siqlari bekor qilindi. Chet el sarmoyadorlariga

ijaraga berilgan 33 ta korxonadan 20 tasi qaytarib olindi.

Gomindan markaziy hokimiyatni kuchaytirishga urindi, iqtisodiyotga

davlat aralashuvini joriy etdi. Iqtisodiyotda davlat sektorini vujudga keltirdi.

Bundan tashqari, ichki siyosiy barqarorlikka erishish maqsadida qator ijtimoiy

islohotlar o‘tkazildi. Mehnat to‘g‘risida qabul qilingan ijobiy ruhdagi qonun

kam sonli ishchilar sinfining ahvoli yaxshilanishiga xizmat qildi. Biroq agrar

masala hal etilmadi. Qishloqda yirik yer egalari hukmronligi saqlanib qola berdi.

Tashqi siyosatda esa Xitoyning chet davlatlar bilan imzolangan noteng

shartnomalarini bekor qilish yo‘li tutildi. 1928-yilda chet el tovarlari uchun

boj to‘lovi tartibi tiklandi. Bu bilan ichki bozor ham himoya qilindi.

Gomindan bilan XKP o‘rtasidagi umummilliy

birlashgan front barham topgach, Xitoyda fuqarolar

urushining ikkinchi bosqichi boshlandi. Gomindan

«XKP ga qarshi urushga tayyorlana

boshladi» va ko‘p o‘tmay uning qurolli kuchlariga qarshi hujum boshlandi.

1930—1934-yillarda 5 marta yurish qilindi. AQSH 90 mln dollar yordam

berdi. 300 ta samolyotdan foydalandi. Xitoyga nemis generali Fon Sekt

keldi va harbiy operatsiyalarga boshchilik qildi. Bu davrda XKP qurolli

kuchlarining soni 300 mingni tashkil etardi (XKP qurolli kuchlari Qizil

Armiya deb atalgan). XKP 1927-yildan 1936-yilgacha Xitoyda sovetlar

shaklidagi proletariat va dehqonlar inqilobiy diktaturasini o‘rnatish uchun

Chan Kayshi

hukmronligining

kuchayishi

1927—1937-

yillardagi fuqarolar

urushi

100

kurash olib bordi va o‘zi egallagan provinsiyalarda hokimiyatning shunday

shaklini o‘rnatdi.

1931-yilning noyabr oyida Szyansi provinsiyasida o‘tkazilgan sovet

tumanlari vakillarining 1-Butunxitoy syezdi Xitoy Sovet Respublikasi

tuzilganligini e’lon qildi. Davlat boshlig‘i etib Mao Szedun saylandi. Shunday

qilib Xitoy uchga bo‘linib ketdi. 1934-yilda Gomindan hukumati XKP

armiyasiga qattiq zarba berdi. Biroq uni tor-mor eta olmadi. Armiyaning

bir qismi qurshovni yorib chiqishga muvaffaq bo‘ldi.

1931-yilning sentabrida Yaponiya armiyasi Xitoyga

hujum qildi. Bu hujum Chan Kayshining

Xitoyni birlashtirish yo‘lidagi harakatini to‘xtatib

qo‘ydi. Uch oy ichida Yaponiya Xitoyning shimoli-sharqida 1 mln kv

km maydonni egalladi va u yerda 1932-yil 1-martda Man’chjou-Go deb

atalgan davlat tuzdi. Uni manjurlar sulolasining so‘nggi imperatori Pu I

boshchiligidagi qo‘g‘irchoq hukumat boshqarardi (manjurlar sulolasi

hukmronligi 1912-yil Sun Yatsen boshchiligidagi inqilob natijasida ag‘darilgan

edi). 30 mln aholi, 37 foiz temir ruda zaxirasi, 95 foiz neft, 4 foiz savdo va

temir yo‘l yaponlar qo‘liga o‘tdi.

1936-yil Chan Kayshi Sianga kelganida armiya qo‘zg‘alon ko‘tarib, uni

asir oldi. Lekin undan fuqarolar urushini boshlamaslikka va’da olinib, qo‘yib

yuborildi.

Chan Kayshi 1935-yilda Yaponiya agressiyasiga qarshi kurashda yordam

so‘rab Sovet davlatiga murojaat qildi.

Sovet davlati yordam berishga tayyorligini bildirdi, biroq buning uchun

fuqarolar urushini to‘xtatish va Xitoy kommunistlariga qarshi jazo operatsiyalari

o‘tkazmaslik shartini qo‘ydi. 1937-yilning iyun oyida Gomindan

va XKP o‘rtasida harbiy harakatlarni to‘xtatish haqida shartnoma imzolandi.

Shu tariqa Xitoyda yagona antiyapon milliy fronti vujudga keldi.

1937-yilning yozidan 1945-yil kuzigacha davom etgan yapon-xitoy urushi

boshlandi. Yaponlar 1937-yil avgustda Pekin, noyabrda Shanxay, dekabrda

Nankin shaharlarini bosib oldi.

1937-yil 21-avgustda SSSR bilan Xitoy o‘rtasida hujum qilmaslik haqida

shartnoma imzolandi. Xitoy 1938-yil 100 mln dollar, 1939-yilda esa

150 mln dollar zayom oldi. 1938-yildagi Hasan ko‘lida, 1939-yildagi

Xalxin Golda bo‘lib o‘tgan janglar yapon kuchlarini zaiflashtirdi.

Yaponiya 1941-yil 9-dekabrda Xitoyga qarshi urushni rasmiy e’lon qildi

va bu yerda urush oxirigacha o‘z hukmronligini saqlab qoldi.

Urush yillarida Buyuk Britaniya hukumati Hindistonga

urushdan keyin o‘zini o‘zi boshqarish

huquqini berishni va’da qilgan edi. Aslida Buyuk

Britaniya imperiyaning eng boy qismi bo‘lgan

Hindistondan ajralishni xohlamas edi. Bu hol hind xalqining milliy-ozodlik

kurashini yanada kuchaytirdi. Hindistonda bu davrda 320 mln aholi

Birinchi jahon

urushidan keyin

Hindistondagi ahvol

Yaponiya

agressiyasi

101

bor edi. Urush yillarida qora metallurgiya 30 foiz o‘sgan bo‘lsa, qishloq

xo‘jaligi orqaga ketdi. 12 mln kishi ochdan o‘ldi.

1919-yilning 13-aprelida Panjob shtati poytaxti Amritsar shahrida ingliz

qo‘shinlari aholining norozilik yig‘ilishini o‘qqa tutdi. Buning natijasida

1000 dan ortiq kishi o‘ldirildi, 2000 dan ortiq kishi yaralandi. Shu tariqa

hamma joyda politsiya bilan to‘qnashuv boshlanib ketdi.

Buyuk Britaniya 1919-yili Hindistonni boshqarish to‘g‘risida qaror qabul

qildi. Bunga binoan 2 palatali boshqarish tizimi tashkil qilindi. Deputatlarning

50 foizini vitse-qirol tayinlardi. 1,5 foiz hind saylov huquqi oldi.

Bu qonun bilan birga «anarxizm va inqilobiy chiqishlarga qarshi» Rouletta

qonuni ham qabul qilindi va politsiyaga cheklanmagan huquqlar berdi.

Hind xalqi milliy-ozodlik kurashiga rahbarlik qiluvchi qudratli siyosiy

tashkilot — Hindiston Milliy Kongressi (HMK) partiyasi kurashning

kuch ishlatish usuliga qarshi chiqdi. HMK ga 1915-yildan boshlab hind

xalqining buyuk farzandi Maxatma Gandi (1869—1948) boshchilik qiladi.

Uning rahbarligi davrida HMK da kurashning kuch ishlatmaslik, faqat

tinch, zo‘rliksiz shakliga tayanadigan yo‘li g‘alaba qozondi. Bu yo‘l tarixga

kurashning gandicha yo‘li nomi bilan kirgan. M. Gandining tinch kurash

yo‘li hind xalqi keng qatlamini milliy-ozodlik kurashiga jalb etish imkonini

berdi. Gandizm — diniy-falsafiy tizim bo‘lib, idealizm, induizm,

jaynizm va xristianlik elementlarini o‘zida birlashtirgan. Uning asosida

«haqiqat, ishonch, hech kimga yomonlik qilmaslik» yotadi.

Xo‘sh, kurashning tinch, kuch ishlatmaslik yo‘li — «satyagraxi» deyilganda

nima nazarda tutilgan? Bu tushuncha ingliz ma’murlari tadbirlarini

boykot qilishni, o‘z noroziligini tinch namoyishlar yo‘li bilan bildirishni,

mustamlakachi ma’muriyat bilan hamkorlik

qilishdan bosh tortishni, zo‘ravonliksiz

fuqaroviy bo‘ysunmaslikni anglatadi. Kurashning

bu yo‘li asrlar davomida sabr-toqat ruhiga

singib ketgan va milliy-ozodlik kurashining

asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan

dehqonlar psixologiyasiga, xarakteriga mos

yo‘l edi.

Hindiston jamiyatining asosini dehqonlar

tashkil etgan bir sharoitda M. Gandi tanlagan

yo‘l birdan-bir to‘g‘ri yo‘l edi. M. Gandining

zo‘ravonliksiz hamkorlik qilmaslik, fuqaroviy

bo‘ysunmaslik harakatining birinchi bosqichini

1919—1922-yillar tashkil etadi.

Rouletta qonuniga javoban M. Gandi 1919-

yilning 6-aprelida hind xalqini do‘konlarini

yopib qo‘yishga va har qanday amaliy faoliyatni

to‘xtatishga chaqirdi. Mustamlakachi Moxandas Gandi.

102

ma’muriyat bunga kuch ishlatish bilan javob berdi. 1919-yilning kuzida

HMK syezdi ingliz ma’murlari joriy etgan qonun bo‘yicha saylovni boykot

qilish haqida qaror qabul qildi. Natijada saylov amalda barbod bo‘ldi. Bu

davrda HMK saflarida 10 mln kishi bor edi.

Boykot, shuningdek, ingliz tovarlarini sotib olmaslikni, inglizlar joriy

etgan faxriy unvonlar va mansablardan voz kechishni, rasmiy qabullarga

bormaslikni, ingliz maktablarida o‘qimaslikni, ingliz sudlarini rad etishni,

davlat soliqlarini to‘lamaslikni ham nazarda tutar edi.

Shu bilan birga Panjobning turli joylarida qo‘zg‘alonlar ham bo‘lib o‘tdi.

Lohur shahrida qo‘zg‘alonga askarlar ham qo‘shildi. Bu yerda «Armiya kaltagi»

degan tashkilot shuhrat qozondi. Gujaratdagi qo‘zg‘alon samolyotlar yordamida

bostirildi. Amritsarda ingliz ma’murlari haqoratli buyruq chiqardi. Mahalliy

aholi ingliz missioner ayoli o‘ldirilgan ko‘chadan boshdan-oxir qurbaqaga

o‘xshab emaklab o‘tishga majbur qilindi. Kim bu tartibni buzsa, otib tashlandi.

Bu davrning xarakterli xususiyatlaridan biri Musulmonlar ligasi bilan

Milliy kongressning yaqinlashuvi bo‘ldi.

1919—1922-yillardagi ozodlik harakatlariga Kalkutta jut korxonalari

ishchilari, Bombey to‘qimachilari, Madras ishchilari, Jamshedpur temir

yo‘lchilari qo‘shildilar. Bu harakatlarning bir qismi oz bo‘lsa-da, g‘alabaga

olib keldi. Bombey to‘qimachilarining ish kuni 12 soatdan 10 soatga tushirildi.

Metallurglarning mukofot haqi 15—20 foizga oshirildi. 1920-yil oxirida

Umum Hindiston kasaba uyushmalari kongressi tashkil etildi.

1922-yil noyabrda Umum Hindiston kasaba uyushmalari kongressining

2-syezdi bo‘lib o‘tdi. Syezd Buyuk Britaniya shahzodasi Uelsning

kelishiga 80 ming kishilik «qo‘zg‘alondan ham kuchliroq» namoyish

uyushtirdi. Oradan ko‘p o‘tmay Milliy kongress kuch ishlatmasdan qarshilik

ko‘rsatishni to‘xtatdi. Bunga sabab Chauri-Chauradagi voqealar

edi. Chunki bu yerda politsiya dehqonlarni ommaviy o‘qqa tutdi, dehqonlar

ham bir necha politsiyachini o‘ldirdilar. Bombey va Garaxpurdagi vahshiyliklar

takrorlanmasligi uchun Gandi harakatni to‘xtatishga ko‘rsatma

berdi.

Ozodlik harakatini vaqtincha bostirgan inglizlar 1923—1928-yilda

o‘zlarining zaiflashayotgan ahvolini biroz yaxshilab oldilar. Bu davrda

Hindiston iqtisodiyoti urush yillaridagidan ham tez o‘sdi. Fabrikalar soni

1,5 baravar ko‘payib, 7515 taga yetdi. Buyuk Britaniyaning Hindistondagi

kapitali 1 mlrd funt sterlingga yetdi. 1928-yilda u Hindistondagi faqat

irrigatsiya inshootlaridan 74 mln rupiy foyda oldi.

Jahon iqtisodiy inqirozi Hindistonga katta ta’sir ko‘rsatdi. Buyuk

Britaniya inqiroz og‘irligini metropoliyaga yuklamoqchi bo‘ldi. Qishloq

xo‘jalik mahsulotlari bahosi pasaydi. Ekin maydonlari qisqardi. Mayda

kapitalistlar, hunarmandlar xonavayron bo‘ldi, ocharchilik avj oldi. Ishsizlar

ko‘paydi. Ish haqi kamaydi.

103

Qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan sanoat mahsulotlari o‘rtasidagi «qaychi»

monopolistlarga ko‘plab foyda olishga imkon berdi. Ozodlik harakati kuchaydi.

Saymon komissiyasi bilan birgalikda M. Neru, J. Neru guruhlari Hindiston

Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqdilar. Unga to‘la mustaqillik so‘zlari

kiritildi. Inglizlar oldiga bir qancha radikal talablar qo‘yildi, lekin ular buni

bajarishmadi. Natijada mustaqillik uchun kurash kuchayib, qonli to‘qnashuvlar

avj ola boshlagan bir sharoitda M. Gandi barcha chiqishlar oqimini fuqaroviy

bo‘ysunmaslik o‘zaniga burishga harakat qildi. Bunga mustamlakachi

hukumatning 1865-yilda joriy etilgan tuz solig‘ini bekor qilish haqidagi

M. Gandi talabini inkor etishi sabab bo‘ldi.

Inglizlar tuzga davlat monopoliyasi joriy etgan edi. Natijada tuz narxi

hindlarning uni sotib olishga qurbi yetmas darajada oshib ketdi. Hindlar

tuzsiz ovqat yeyishga mahkum edilar. Bu esa aholini jismonan tanazzulga

uchratish bilan barobar edi. Gandi ham dengizdan, odamlar bilan tuz ola

boshladi. Inglizlar bu harakatni to‘xtatmoqchi bo‘lishdi. Unga qarshi 1930-

yilda Hindistonda bo‘ysunmaslik harakatining ikkinchi bosqichi boshlandi.

Bunga javoban mustamlakachi ma’muriyat 60 mingdan ortiq kishini

(M. Gandi va uning yaqin safdoshlarini ham) qamoqqa tashladi. HMK ni

esa qonundan tashqari, deb e’lon qildi. Lekin bular natija bermagach, 1931-

yilning 5-martida ingliz mustamlakachi ma’muriyati HMK bilan bitim

imzolashga majbur bo‘ldi. Unga ko‘ra, ingliz ma’murlari repressiyani

to‘xtatish va siyosiy mahbuslarni ozod etish majburiyatini oldi. HMK esa

fuqaroviy bo‘ysunmaslik harakatini to‘xtatadigan bo‘ldi.

M. Gandi rasmiy London bilan «dumaloq stol» atrofida muzokara

boshlashga rozilik berdi. Londonda hind muammosiga bag‘ishlab o‘tkazilgan

konferensiyaga HMK «Hindiston fuqarolarining asosiy huquq va burchlari

haqida» deb nomlangan hujjatni taqdim etdi. Amalda bu hujjat bo‘lajak

mustaqil Hindiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosi edi.

Hujjatda Hindistonda demokratik erkinliklarni joriy etish; kastalar va

dinlarning tengligini tan olish; diniy omilni hisobga olgan holda Hindistonni

ma’muriy qismlarga qayta bo‘lish; ish haqining eng kam miqdorini joriy

etish; yer uchun to‘lanadigan ijara haqini cheklash; soliqlarni kamaytirish

va shu kabi boshqa talablar ilgari surilgan edi. Tabiiyki, ingliz mustamlakachilari

bu talablarni qabul qilmadilar. Natijada konferensiya ishi barbod

bo‘ldi.

Inglizlar ozodlik kurashini bostirishda bir guruh vatanparvarlar ustidan

1933-yilda sud jarayonini o‘tkazdi. Muzaffar Ahmad o‘lim jazosiga hukm

qilindi, lekin xalqning talabi bilan ozod etildi.

1934—1939-yillarda Hindiston iqtisodiy jihatdan biroz yuksalsa-da,

Angliyaning olgan foydasi tez o‘sib bordi. 1935-yilda Boshqaruv agentligi

to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Zaxira bank hind kapitalini nazorat qiladigan

bo‘ldi. Ish haqi 25 foizga kamaydi. Hindlar buni «qullik konstitutsiyasi»

deb atadilar. Ozodlik harakati kuchaydi.

104

Biroq Buyuk Britaniya Hindistonda yangi saylov qonunini joriy etishga

majbur bo‘ldi. 1937-yilda o‘tkazilgan saylovda HMK jami 11 shtatdan 8

tasida g‘alaba qozondi va ularda o‘z hukumatini tuzdi. Bu hodisa mustaqillik

yo‘lidagi yirik qadam edi. 1939-yil sentabr oyida ikkinchi jahon urushi

boshlangach, Hindiston vitse-qiroli Hindistonni urushuvchi tomon, deb

e’lon qildi.

Urush yillarida hind xalqining ahvoli yanada yomonlashdi. Guruch 5

baravar qimmatlashdi. Ish kuni 12 soatga uzaytirildi. 2 mln hind armiya va

flotda xizmat qildi. Hindiston 0,5 mln ingliz-amerika askarlarini boqdi.

ESDA TUTING!

Moxandas Karamchand GANDI (2.10.1869—30.01.1948) savdogar kastasiga

mansub gujarat oilasida dunyoga keldi. Buyuk Britaniyada oliy yuridik

ma’lumot oldi. 1899—1933-yillarda Janubiy Afrikadagi Hindiston savdo

firmasida ishladi. U yerda uning irqchilikka qarshi nafrati shakllandi. U gumanist

va vatanparvar edi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Osiyo va Afrika davlatlari rivojida qanday o‘ziga xos jihatlar mavjud

edi?

2. Qanday sabablarga ko‘ra birinchi jahon urushidan keyin ham

imperialistik davlatlar o‘z mustamlakachilik imperiyalarini saqlab qola

olgan edilar?

3. Urushdan keyingi yillarda Xitoy davlati taraqqiyotiga xos xususiyatlarni

aniqlang.

4. Gomindan va XKP kurash hamda maqsad dasturlarining o‘xshash va

o‘ziga xos jihatlarini taqqoslang.

5. Nima uchun 1925-yilgi Xitoy inqilobi «buyuk milliy inqilob» deb ataladi?

6. Xitoyda 1927—1937-yillardagi fuqarolar urushining sabablarini aniqlang.

7. 1937-yilda Xitoyda yagona antiyapon milliy fronti qay tariqa vujudga

keldi?

8. Hind xalqi milliy-ozodlik kurashi yo‘lboshchisi M. Gandining mustamlakachilik

zulmiga qarshi tanlagan o‘ziga xos yo‘lining mazmunini

tushuntirib bering.

9. Kurashning «fuqaroviy bo‘ysunmaslik» usuli mazmunini izohlab bering.

10.Nima uchun Buyuk Britaniya hukumati HMK taqdim etgan «Hindiston

fuqarolarining asosiy huquq va burchlari haqida»gi hujjatni rad etdi?

JADVALNI TO‘LDIRING.

XITOY VA HINDISTONNING AHVOLINI SOLISHTIRING

Xitoy Hindiston

ichki siyosat tashqi siyosat ichki siyosat tashqi siyosat

?

105

11-§. Turkiya. Eron. Afg‘oniston

Turkiya birinchi jahon urushidan mag‘lub davlat

sifatida chiqdi va katta zarar ko‘rdi. 4 yil mobaynida

500 ming kishi o‘ldi, 800 mingdan ortiq

kishi mayib-majruh bo‘lib qoldi. Antanta armiyasi 1918-yil noyabr oyidayoq

mamlakat poytaxti Istambul shahrini ishg‘ol etgan edi. 1919-yilning oxirida

Turkiya Buyuk Millat Majlisiga (TBMM) saylov o‘tkazildi va unda kamolchilar

g‘alaba qozonishdi.

TBMM mamlakat hududida chet el nazoratiga yo‘l qo‘ymaslik to‘g‘risida

qaror qildi. Bunga javoban, ingliz harbiy ma’muriyati TBMM ni tarqatib

yubordi. TBMM o‘z majlisini Mustafo Kamol (Otaturk) qo‘shini egallab

turgan Anqara shahrida o‘tkaza boshladi. TBMM 1920-yilning 23-aprelida

Mustafo Kamol Otaturkni davlat boshlig‘i etib sayladi. Shu tariqa ikki

hokimiyatchilik Istambul shahrida sulton hokimiyati, Anqarada esa kamolchilar

hokimiyati vujudga keldi.

1920-yilning 10-avgustida sulton hukumati

bilan Antanta davlatlari Sevr shartnomasini

imzoladilar. Shartnoma mustaqil Turkiya

davlati amalda tugatilganligini anglatar

edi. 1921-yilning 20-yanvarida kamolchilar

Turkiyaning vaqtinchalik Konstitutsiyasini

qabul qildilar. Kamolchilar Turkiya uchun

og‘ir sharoitda — 1921-yilning 16-martida

Sovet Rossiyasi bilan Do‘stlik va birodarlik

haqida shartnoma tuzishga muvaffaq bo‘ldilar

va yordam oldilar. 1921-yilning bahorida

Buyuk Britaniya va Gretsiya Turkiyaga qarshi

intervensiya uyushtirdilar. Intervensiya turk

xalqining qattiq qarshiligiga duch keldi. Va,

nihoyat, 1922-yilning 26-avgustida Turkiya

armiyasi hujumga o‘tdi.

Milliy-ozodlik urushi 1922-yil oktabr

oyida g‘alaba bilan tugadi. 1-noyabrida

sultonlik hokimiyati tugatildi. 1923-yilning

29-oktabrida Turkiya Respublika deb e’lon qilindi. Kamol Otaturk birinchi

Prezident etib saylandi. Shu tariqa milliy-ozodlik inqilobi (kamolchilar

inqilobi ham deyiladi) suveren Turkiya davlatining tashkil etilishi bilan

yakunlandi. 1923-yilning 24-iyulida Antanta davlatlari Lozanna

konferensiyasida mustaqil Turkiya Respublikasini tan oldilar. 1924-yilda

xalifalik tugatildi.

Birinchi jahon urushi

va Turkiya

Mustafo Kamol (Otaturk).

106

Turkiya Respublikasi

ichki siyosati

Tashqi siyosat

Turkiya hukumati mamlakatdagi chet el mulklarini

sotib olish yo‘li bilan ularni davlat mulkiga

aylantirish hamda iqtisodiyotga davlat mablag‘ini

joylashtirish siyosatini yurita boshladi. Milliy bank tashkil etildi. Iqtisodiyotga

davlat mablag‘ining joylashtirilishi chet el kapitali harakatini cheklab qo‘ydi.

Hukumat, ayni paytda, milliy sarmoyalarning xususiy tashabbuslarini ham

keng qo‘llab-quvvatladi. 1923-yilning oktabrida poytaxt Istambul shahridan

Anqaraga ko‘chirildi. Din davlatdan ajratildi. Vaqf mulki bekor qilindi.

Ta’limga sof dunyoviy tus berildi. Diniy o‘quv yurtlari yopildi. Dunyoviy

sud joriy etildi. Davlat hududi yangidan viloyatlarga bo‘lib chiqildi. 1924-

yilning 20-aprelida Respublikaning birinchi Konstitutsiyasi qabul qilindi.

Dunyoviy qonunlar joriy etildi. Konstitutsiya va qonunlarda yevropacha hayot

tarziga ruxsat etildi. Arab alifbosi lotin alifbosiga almashtirildi. 1928-yilda

Konstitutsiyadan islom davlat dini ekanligi haqidagi qoidalar olib tashlandi.

Shu tariqa Turkiya dunyoviy davlatga aylandi. 1931-yilda kamolchilar yangi

dastur qabul qildi. Bunda partiya emblemasi 6 qanotli, ya’ni Turkiya —

respublikachi, milliy, xalq, etatist, dunyoviy, inqilobiy davlat sifatida tasvirlandi.

Antanta davlatlari uzoq vaqt Turkiya Respublikasini

itoatda tutishga urindilar. Fransiya va Buyuk

Britaniyaning yangi hukumatga sultonlik davridagi qarzlarini yuklashga

muvaffaq bo‘lganligi ham shu bilan izohlanadi. 1928-yilda Turkiya ularga

86,5 mln lira qarz to‘laydigan bo‘ldi. Bu davrdan boshlab Turkiya tashqi

Katalog: ld
ld -> Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab
ld -> Ajnabiylar Spartada qanday mavqega ega edi?S ajnabiylar Spartaga kiritilmagan
ld -> Reja: Qadimgi tarixni o’rganish
ld -> Rossiya imperiyasining turkistonni bosib olishi, uning istibdodiga qarshi turkiston xalqlarining milliy ozodlik kurashi
ld -> Yillarda arab davlatlari. Urushning arab davlatlariga ta'siri
ld -> Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushunca va tamoyillar
ld -> 3. Atmosferaning tabiiy va sun'iy ifloslanishi. Atmosfera ifloslanishining inson, o’simlik va hayvonlarga ta'siri
ld -> Funksiya parametrlari va argumentlari Kelishuv bo’yicha argumentlar Ko’rinish sohasi. Lokal va global o’zgaruvchilar
ld -> Muhtaram do‘stlar!
ld -> Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan