Iqtisodiyot va biznes

Mavzu 1 “Iqtisodiyot va biznes” fanining predmeti va vazifalari

Mustaqil Respublikamiz iqtisodiyotini har tomonlama mus- tahkamlashda iqtisodiyot fanini mukammal egallash talab etila- di.

Iqtisodiyot — bu ma’lum darajada barcha iqtisodiy fanlar qo‘lga kiritgan yutuqlarini sintez qiluvchi fan.

Iqtisodiyot so‘zi quyidagi bir nechta ma’nolarni anglatadi.

Birinchidan, odamlarning o‘zlari iste’mol qilishlari uchun zarur bo‘lgan ne’matlarni yaratishga qaratilgan faoliyatini tash- kil qilish usulini «iqtisodiyot» deb ataydilar.

Ikkinchidan, «iqtisodiyot» odamlar cheklangan resurslardan o‘zlarining hayotiy ne’matlariga bo‘lgan talablarni qondirishda qanday foydalanayotganliklarini o‘rganuvchi fandir.

Bu fanning nomi Qadimiy Yunonistonning buyuk olimi Aristotel tomonidan ikki so‘z: «oykos» — xo‘jalik va «nomos» – qonun so‘zlarini qo‘shish yo‘li bilan berilgan. Shuning uchun ham «iqtisodiyot» yunonchadan aynan tarjima qilinganda

«xo‘jalik qonunlari» ma’nosini bildiradi.

Iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bo‘lganligi uchun, falsafa, huquq, siyosatshunoslik, tarix kabi ijtimoiy fanlar bilan cham- barchas bog‘liqdir, chunki ulardan uslubiy va boshqa ilmiy oziqa oladi, hamda o‘z navbatida, ular uchun ham manba bo‘lib xiz- mat qiladi. Lekin ularning birortasi ham iqtisodiyot nazariyasi fanining o‘rnini bosa olmaydi, chunki uning o‘z vazifasi va pred- meti bordir.

Nobel mukofoti sovrindori, amerikalik iqtisodchi, professor Pol Samuelson iqtisodiy nazariyaga shunday ta’rif beradi:

«Iqtisodiy nazariya — bu ishlab chiqarish va odamlar o‘rtasida- gi almashinuv bo‘yicha faoliyat haqidagi fandir. U mavjud resurslarga, ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarga, ulardan unumli foydalanishga bo‘lgan munosabat, ularning o‘zaro bog‘liqligi va bir-biriga ta’sirini o‘rganadi. Iqtisodiyot naza- riyasi — bu ijtimoiy fan bo‘lib, ayrim kishilarning va jamoalar- ning ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash, taqsimlash va moddiy ne’matlarni, xizmatlarni iste’mol qilish jarayonidagi harakatlarni o‘rganadi. Bundan maqsad — resurslar cheklangan sharoitda ta- labni qondirishdir.

Iqtisodiyot nazariyasi — tanlash ilmidir. U turli xil tovarlarni ishlab chiqarish va jamiyatning turli xil a’zolari o‘rtasida taqsim- lash uchun odamlar cheklangan ishlab chiqarish resurslari (yer, mehnat, uskunalar, texnik bilimlar)dan foydalanishning qaysi usullarini tanlashlarini o‘rganadi. U odam o‘zining iste’mol va ishlab chiqarishni tashkil qilish muammolarni qay tarzda hal qilayotganligini, pulni, foiz me’yorini, kapital va boylikni tatqiq qiladi».

Iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida XVII—XVIII asrlarda, kapitalizmning oyoqqa turayotgan davrida vujudga keldi. Uning o‘sha paytdagi asosiy vazifasi davlat boyliklarining manbalarini aniqlash edi.

Eng oldin merkantizm (italyancha «merkenta-savdogar» so‘zidan olingan) nazariy maktabi paydo bo‘ldi.

Bu maktab vakillari odamlarning boyligini evaziga hamma narsani sotib olish mumkin bo‘lgan pullar tashkil qiladi deb hisoblashar edi. Merkantilistlarning tasavvurlari kapital bosh- lang‘ich jamg‘arishga katta daromadlar keltiruvchi xalqaro sav- doga muvofiq kelardi.

Bu holatda boylikning o‘sishi o‘z-o‘zidan ayon edi, zero, o‘sha vaqtda tovarlar bir mamlakatda ancha past narxlarda sotib olinar, boshqa mamlakatda esa ancha baland bahoda sotilar edi. Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasini vazifasi davlatning mamlakatda savdoni kengaytirish va oltinni to‘plashga da’vat etilgan siyosat uchun tavsiyalar ishlab chiqarish deb hisoblar edi-

lar.

Merkantilizmning Angliyadagi birinchi namoyondasi Tomas Lin (1571—1641-yy.) savdogar. Ost-Indiya kompaniyasining kotibi edi. U tovarlarni chet ellarga chiqarishni ko‘paytirish va xorijdan keltirilgan tovarlarni iste’mol qilishni kamaytirish choralarining butun bir dasturini ishlab chiqdi.

Merkantilizmdan keyin fiziokratlarning nazariy ta’limoti paydo bo‘ldi. Ular klassik siyosiy iqtisodga asos soldilar.