Shahrisabz tuman 10 – umumiy o’rta ta’lim maktabining Jismoniy tarbiya fani o’qituvchisi
ISHBOBOYEV SARVAR ning “TA’LIMIY YANGILIKLAR” mavzusida tayyorlagan
MA’RUZASI
UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA MILLIY HARAKATLI O‘YINLARNING
IJTIMOIY - PEDAGOGIK ASOSLARI
Maqolada milliy harakatli o‘yinlar orqali bolalar nutqini o‘stirishda ularning aqliy estetik va emotsional holatlari ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, ijtimoiy pedagogik xususiyatlari va uni takomillashtirishning muammo va yechimlari yoritilgan.
Kalit so‘zlar. Jismoniy mashqlar, milliy harakatli o‘yinlar, tarbiya turlari, emotsional holatlar, ommaviy axborot vositalari.
Jahondagi barcha davlatlar, xalqlar, eng avvalo, salomatlikni saqlash, jismonan
baquvvat bo‘lish, uzoq umr ko‘rish va ular bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy hamda umummadaniy jarayonlarga jiddiy e’tibor bilan qarashadi. Bu tabiiy bir holdir.
Salomatlikni yaxshilash va jismoniy barkamollikni yuksaltirishda harakatli va xalq
milliy o‘yinlarining xususiyatlari, fazilatlari va tarbiyaviy mohiyati muhim ahamiyatga ega. Shu bois pedagogik ta’limning muhim bosqichlaridan biri – jismoniy tarbiya hisoblansa, uning zamirida xilma-xil mashqlar sport turlari, sayohatlar, tabiatning sog‘lomlashtiruvchi (quyosh, suv, havo, gigiyenik talablar) omillari qatorida harakatli o‘yinlar mustahkam o‘rin egallaydi.
Harakatli o‘yinlar tarixiy jarayon bo‘lib, jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida paydo bo‘lgan. O‘yin insonga go‘dakligidan to qariguncha hamrohdir. O‘yinga faqat jismoniy tarbiya vositasi sifatida qarash noto‘g‘ri bo‘ladi. Chunki u shaxsning tarbiyasi va shakllanishiga umumiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois o‘yin doimo pedagoglar, psixologlar, faylasuflar, san’atshunoslar, tibbiyot xodimlari va boshqalarning diqqatini o‘ziga tortib kelgan.
Bolaning o‘sishi va rivojlanishi bilan o‘yinlarning mazmuni o‘zgaradi: o‘yin faoliyati dastlabki bosqichlarda oddiy xarakterda bo‘lsa, keyinchalik u boyib boradi.
Iqtisodiyotda va mehnat jarayonidagi o‘zgarishlar o‘yinlarning mazmuniga ta’sir
ko‘rsatadi. Bunda eski o‘yinlar qayta ishlab chiqiladi va yangilari paydo bo‘ladi.
Harakatli o‘yinlarning mazmuni va tarbiyaviy jihatlarini hisobga olgan holda ularni
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Jamoaviy o‘yinlar.
2. Umumiy ishtirokchilar o‘yini.
3. Yolg‘iz (yakka) tartibdagi o‘yinlar.
4. Juft bo‘lib o‘ynash va h.k.
Bunday harakatni tashkil qilish va o‘tkazishda qatnashchilarning yoshi, jinsi va jismoniy jihatdan tayyorgarligig alohida e’tibor beriladi. Ayniqsa, chaqqonlik, tezlik, kuchlilik, epchillik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlarni talab etuvchi jihatlarda o‘yinchilarni tanlash, guruhlarga ajratish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birgalikda, o‘yinlarning o‘zaro hamkorlik, o‘rtoqlik, do‘stlik, jamoa uchun jonbozlik ko‘rsatish kabi his-tuyg‘ular va insoniy fazilatlarni tarbiyalashdagi mohiyatiga ham alohida e’tibor qaratish kerak. Shu tariqa yoshlarning tabiiy harakatlari maxsus jismoniy mashqlar va milliy harakatli o‘yinlar orqali tarbiyalanib, ularning rivojlanishi va takomillashishiga xizmat qiladi. Deyarli barcha harakatli o‘yinlar aqliy, estetik, mehnat va axloqiy tarbiya bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. Shu asosda bolalar nutqini o‘stirish, til boyligini kengaytirish, ruhiy emotsional holatlarni (zukkolik, quvnoqlik, shodlik, xursandchilik va h.k) rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. Onglilik, ko‘rish, eshitish, his etish kabi tuyg‘ularni rivojlantirishga xizmat qiladigan o‘yinlar bugun ko‘pchilikni tashkil etadi. Masalan, tunda oy yorug‘ida “Oq suyak” o‘yinini yoshlar va katta yoshdagi kishilar aralashib o‘ynashgan. Bunda ko‘z yumuq holda uzoqqa otilgan suyakning yerga tushishini eshitish, his etish talab etiladi. Suyakni topib manzilga yetkazishda tezlik, epchillik va kuch zarur bo‘ladi. Chunki suyakni raqiblar tortib olishi mumkin.
“Ovchilar”, “G‘ozlar”, “Kartoshka ekish”, turli estafetali o‘yinlarda hatto harakatlar
yugurish, yiqilishlar, to‘p tushirib qo‘yish va uni ushlab olish kabi holatlar raqiblarning zavqini oshirsa, jamoa a’zolarining jahlini qo‘zg‘aydi. Tomoshabinlarda esa ko‘tarinki kayfiyatni yuzaga keltiradi. “Oq terakmi, ko‘k terak”, “G‘ozlar” kabi o‘yinlardagi qo‘shiq, she’rlarning kuylanishi va aytilishi o‘yinchilarda nutqni o‘stirish, tomoq yo‘llarini chiniqtirishda o‘ziga xos tarbiyaviy jihatlar kasb etadi1. Harakatli o‘yinlarning eng muhim va ustuvor tomonlari shundaki, o‘yin joylari ma’lum chegara bilan belgilanadi hamda o‘yin qoidalariga to‘liq rioya qilishni talab etadi. O‘yin qoidalarini bilib-bilmay buzganlarga jarima yoki shartli jazolar beriladi. O‘yinlarning tartibli, mazmunli va qiziqarli bo‘lib o‘tishida, o‘qituvchi va faol o‘quvchilarning roli g‘oyat kattadir. O‘yinlarni o‘tishini nazorat qilishda hakamlar (faol o‘quvchilar yoki jismonan ojiz bolalar) adolatli ish olib borishlari kerak bo‘ladi. Bu holatni milliy harakatli o‘yinlarning pedagogik jarayonlardagi ibratli tadbirlaridan biri deyish mumkin. Ko‘rgazmali, ya’ni didaktik tamoyillar (prinsip) va usullar, harakatli o‘yinlarni o‘rganish, ularni o‘tkazishda ko‘p qo‘llaniladi. Maydon yoki o‘yin joylarini chizib ko‘rsatish, qoidalarni qo‘llar bilan ifodalash, o‘yinchilarning texnik harakatlarini chizishda (rasm-sxema) ifodalashlar muhim ahamiyatga ega. Jadvallar, chizmalar (sxema), slaydlar, videotasvirlar va boshqa texnik vositalardan foydalanishda harakatli o‘yinlarning ijrosi to‘liq aks ettiriladi. Bu holatlarni bo‘lajak jismoniy tarbiya o‘qituvchilari izchil va mukammal egallashlari lozim bo‘ladi.
O‘yinlarning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini mazmuniy jihatdan o‘rganish va tahlil qilish ularni o‘quvchi-yoshlar, talabalar va katta yoshdagi kishilar o‘rtasida tashkil qilishda ana shu maqsadlarni belgilab beradi. Shu sababdan talabalar kurs, diplom (bitiruv) ishlarini tayyorlashda milliy harakatli o‘yinlarni chuqurroq o‘rganish, ularning tarbiyaviy jihatlariga ko‘proq e’tibor qaratishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Harakatli o‘yinlarning asosiy mazmunini harakatlarning va o‘yinchilar faoliyatining xilma-xilligi tashkil etadi. O‘yinlarga to‘g‘ri rahbarlik qilinganda ular organizmning yurak - qon tomir, muskul va nafas olish tizimlariga ijobiy ta’sir etadi. Harakatli o‘yinlar funksional imkoniyatlarni oshiradi, harakatlarni bajarishda tananing katta va kichik muskullarini ishga soladi, bo‘g‘inlar harakatchanligini oshiradi. Harakatli o‘yinlarning sog‘lomlashtiruvchi ahamiyati haqida gapirilganda o‘yinlarning qish va yoz fasllarida toza havoda o‘tkazilishi juda ahamiyatlidir. Toza havoda o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar modda almashinuvini, organizmni yetarli kislorod bilan ta’minlanishini yaxshilaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, o‘yin davomida holatlarning tez o‘zgarishi, yuqori emotsionallik boshqaruvni qiyinlashtiradi. Shu sababli jismoniy harakatlarning optimalligini
kuzatib borish lozim. Shug‘ullanuvchilar organizmga moslashishi uchun muntazam
mashg‘ulotlardagi o‘yinlarni sekin-asta oshirib borish kerak. Harakatli o‘yinlar bolalar asab tizimiga ijobiy ta’sir etishi lozim. Ma’lumki, aksariyat jismoniy tarbiya o‘qituvchilari harakatli o‘yinlarni ikkinchi darajali deb hisoblashadi. Shu tufayli sport o‘yinlari, gimnastika, yengil atletika, kurash kabi darslarda harakatli o‘yinlarni nomigagina (yuzaki) tashkil qilishadi. Harakatli o‘yinlar uchun alohida ajratilgan (dasturda) soatlarni ham boshqa turlarga qo‘shib yuboradi. Shuningdek, milliy harakatli o‘yinlarning ijtimoiy pedagogic xususiyatlari haqida yetarlicha ma’lumot berishmaydi, ayrimlar hatto eslamaydilar ham. Kuzatishlar, suhbatlar, rasmiy murojaatlarning natijalariga asoslanilsa, umumta’lim o‘rta maktablar, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari hamda oliy o‘quv yurtlarida o‘zbek xalq milliy o‘yinlaridan yetarli darajada foydalanilmaydi. Chunki sof milliy o‘yinlar to‘plami hozirgacha ishlab chiqilmagan yoki ular nashrda tayyorlanmagan. Mavjud bo‘lgan “Harakatli o‘yinlar” to‘plamlarida (adabiyot ro‘yxatiga qarang) har xil millatlarga xos (tobe) bo‘lgan o‘yinlar ko‘proq berilgan va shu bilan birgalikda ular aralash-
quralash holda joylashtirilgan. Ta’kidlash lozimki, harakatli o‘yinlar mazmunida barcha jismoniy sifatlar mujassamlangan bo‘lsa-da, ularni turkumlarga ajratishda umumiy mulohazalar berilgan. Shu sababdan keyingi nashrlarda to‘plamlardagi milliy harakatli o‘yinlarni har bir jismoniy sifatlarga (tezlik, epchillik, kuchlilik chidamlilik, egiluvchanlik va h.k) alohida ajratish lozim. Bu, o‘z navbatida, o‘yinlarni darslarning turlari (gimnastika, yengil atletika, kurash, sport o‘yinlari) va sport mashg‘ulotlarining mazmuniga moslashtirib, qo‘llashda qulaylik yaratadi. Shu bilan, birga, o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligiga qarab o‘yinlarni tashkil
qilish imkoniyatlari yaratiladi. E’tiborli tomonlardan yana biri shuki, tuman, shahar va viloyatlardagi malaka oshirish hamda qayta tayyorlash kurs-seminarlari, institutlarda milliy harakatli o‘yinlarning ijtimoiy pedagogik xususiyatlarini keng ko‘lamda izohlab berish, tinglovchilarni yangi o‘yinlarni yozib, ularni nashrga tayyorlash kabi faoliyatlarga jalb etish lozim. Milliy harakatli o‘yinlarning jamiyat va davlat oldidagi ahamiyatini oshirish uchun aholining jismoniy tayyorgarliklarini yanada yaxshilash, o‘quvchi-yoshlar va talabalarning jismoniy barkamolligini oshirish va boshqa sohalardagi tadbirlarda mazkur muammolarni keng targ‘ib qilish zarur. Bunda quyidagi imkoniyatlardan maqsadli foydalanish lozim bo‘ladi, ya’ni:
– ta’lim muassasalari, tashkilotlar, mahalla hamda qishloq joylarida “Sport” devoriy
gazetasi va boshqa nomdagi mahalliy matbuotlarda milliy harakatli o‘yinlarning
inson tarbiyasidagi afzalliklarini doimo yoritib borish;
– tuman, shahar radiolarida milliy o‘yinlarning turlari shakllari va mazmuniga keng
o‘rin berish;
– viloyatlar va markaziy gazetalar, jurnallar hamda rasmiy to‘plamlar va teleradiolarda
milliy harakatli o‘yinlar mazmunini yoritib borish;
– mutasaddi tashkilotlar, tegishli idoralar hamkorligida milliy harakatli o‘yinlarning
to‘plamlarini ko‘proq chiqarish;
– Respublika va xalqaro ilmiy anjumanlar dasturida milliy o‘yinlarga alohida o‘rin
berish;
– ilmiy izlanishlar bilan shug‘ullanuvchilar, magistrlar va talabalarga milliy harakatli
o‘yinlar bilan bog‘liq dolzarb muammolarni mavzu qilib berish va h.k.
Xulosa shundayki, milliy harakatli o‘yinlarning ijtimoiy pedagogik xususiyatlari va
ularni yanada takomillashtirish muammolari ilmiy-nazariy jihatdan chuqurroq o‘rganishni talab etadi. Ularning natijalarini esa, matbuot, nashriyotlar orqali ommalashtirishni hayotning o‘zi talab etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Usmonxo‘jayev T.S., Xo‘jayev.F. Harakatli o‘yinlar. – T., 1992.
2. Usmonxo‘jayev T.S, Meliyev X. Milliy harakatli o‘yinlar. – T., 2000.
3. Xo‘jaev F, Raximqulov K.D, Nigmanov B.B. Sport va harakatli o‘yinlar va o‘qitish
metodikasi. Elektron versiya, 2008.
4. Normurodov A.N. O‘zbek milliy o‘yinlari. – T., 1999.
5. Usmonxo‘jayev T.S., Xo‘jayev F. 1001 o‘yin. – T., 1990.
Do'stlaringiz bilan baham: |