Ibtidoiy sanʼat

---

Ibtidoiy sanʼat

Ibtidoiy sanʼat - ibtidoiy jamoa tuzumi

davri sanʼati. Ilk namunalari hozirgi

tipdagi odam paydo boʻlgan soʻnggi

paleolit davri (taxminan mil. av. 30ming

yilliklar) ga mansub. I. s. ibtidoiy jamoa

kishisiga dunyoni oʻzgartirishda orttirgan

tajribalarini avloddan avlodga uzatuvchi

kuch, dunyo toʻgʻrisidagi tushuncha va

bilimlarini aks ettiruvchi vosita boʻlib

xizmat qilgan. Tasvirlash ibtidoiy odam

uchun oʻz tushuncha va maʼnaviy

madaniyatini, tasavvurini ifodalashga

---

xizmat qilgan. Shular zaminida asta-

sekin inson faoliyatining turli shakl va

kUri-nishlari yuzaga kelgan. Sanʼatning

yuzaga kelishi insoniyat taraqqiyotida

buyuk bosqich boʻldi. Ibtidoiy jamoa

ichida ijtimoiy aloqalarni yuzaga

kelishiga, maʼnaviy olamni, ularning

goʻzallik haqidagi tushunchalarini

shakllanishiga xizmat qilgan sanʼat oʻz

rivojida animizm (tabiat hodisalariga

insoniy fazilatlarni berish) va totemizm

(hayvonlarga sigʻinish, urugʻ jamoasining

kelib chiqishini biror hayvonga taqalishi)

kabi afsona va qarashlarga tayangan.

Dastlab sodda shakli, belgi tarzidagi

tasvirlardan asta-sekin hayvonlar

xususiyati, koʻrini-shi, harakterini haqkrniy

---

va toʻlaqonli tasvirini yaratishga oʻtishdan

va shular asosida kishilar qayoti, yashash

tarzi haqida keng mulohaza yuritadigan

murakkab kompozitsiyalar yaratish

jarayoniga yetib borgan, realistik shakllar

zaminida esa soddalashtirilgan handasiy

shakllar darajasiga qadar koʻtarilgan

belgi va siymolar orqali murakkab his-

tuygʻu, fikrlarni ifodalovchi naqsh

mujassamotlari va yozuvlar paydo

boʻlishiga olib kelgan. I. s ning ilk

namunalarida ovchilik bilan

shugʻullangan inson oʻz muhitini — ov

manzaralarini aks ettirib gʻorlarning

devorlariga, qoyatoshlar va b. ga ishlagan

tasvirlarida (boʻyab, boʻrtma hosil qilib

ishlangan), loydan tayyorlangan, toshni

---

yoʻnib ishlagan haykallarida ovlanadigan

hayvonlar (zubr, ot, ki-yik, mamont,

yovvoyi hayvonlar va b.), odamzotlarni

(koʻproq ayollar)ni ifodalagan

(Fransiyaning La-Ferrasi, Lasko gʻorlari,

Ispaniyaning Altamira gʻori, Sahroi

Kabirning Tassilin-Ajar degan joyidagi

qad. odamlar yashagan qarorgoxlar va

b.). Ibtidoiy sanʼatkorlar tasviriy

sanʼatning hamma turlari (rangtasvir,

grafika, haykaltaroshlik) ga mansub

asarlarida hayotni sinchkovlik bilan

kuzatganlari koʻzga tashlanadi. Odam va

odamsifat maxluklar, qoʻl izlari, chizma

belgilar va b. tasvirlar kam uchraydi.

Gʻordagi tasvirlar qora, qizil, sariq va

jigarrang mineral boʻyoklar bilan

---

ishlangan, barelyef koʻrinishidagi tasvirlar

kam, sodda realizmga xos hay-

kaltaroshlik (odam va hayvon shakllari),

badiiy (suyak va yogʻoch) oʻymakorlik

namunalari paydo boʻlgan. Tabiat ibtidoiy

afsonalarga asoslangan insoniy

sifatlarga ega boʻlgan obrazlarda aks

ettirilgan. Meʼmorlik rivojlanib, uylar

yertoʻla tarzida dumaloq, toʻrtburchak

shaklida qurilgan, bunday xonalarga uzun

yoʻlaklar orqali kirilgan. Baʼzan xom-

ashyolar sifatida yirik hayvonlarning

suyaklaridan foydalanilgan. Bunday

sanʼat namunalari Ukraina, Belorussiya,

Sibirdan koʻplab topilgan.

---

Ovchilikdan dehqonchilik va

chorvachilikka oʻtilishi sanʼatda yangi

anʼanalarni yuzaga keltirgan. Tasviriy

sanʼatda koʻp shaklli mujassamotlar

paydo boʻlib, odamlar va hayvonlar

harakatda, kurashda tasvirlana

boshlagan. Amaliy bezak sanʼatining kup

turlari (kulollik, toʻqimachilik, metallga

ishlov berish va b.) rivojlangan. Murakkab

va mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi

tasvirlar. yuzaga kelgan, bezak naqsh

yanada jadal rivojlangan, roʻzgʻor

buyumlari, xonalar, kiyimlar naqshlar

bilan bezatilgan. Misr, Hindiston, Old,

Kichik va Oʻrta Osiyo, Xi-toyda

dehqonchilik afsonalari bilan bogʻliq

sanʼat (naqshli sirlangan sopol buyumlar)

---

keng tarqalgan, bezak naqshlar bilan bir

qatorda mayda hay-kaltaroshlik

rivojlangan. Meʼmorlik jamoa

manzilgoxlari qurilishida na-moyon

boʻlgan. Oʻrta Osiyo va ikki dare oraligʻida

kup xonali uylar xom gʻishtli, novdalardan

yigʻilgan sinchli, poli loy suvoqli qilib

qurilgan. Neolit davrida yirik toshlardan

iborat megalitli qurilmalar paydo boʻlgan.

Baliq ovlash va ovchilik saklangan

kabilalar (Shim. Yevropa va Osiyo

oraligʻidagi xudud) da qad. mavzudagi va

realistik sanʼat shakllari yonma-yon hukm

surgan. Bularga kryatosh rasmlari, loy,

yogʻoch va suyak (shox) dan yasalgan

haykallar kiradi. Kup rasmlarda

---

umumlashtirish, shartli tasvirlarda

mujassamot ishlash hollarini kurish

mumkin. Soʻnggi jez davri va temir dav-

rining boshlarvda hayvonlarni tasvirlash

uslubi shakllangan. Yunonistonning

Sharq va Xitoy bilan madaniy aloqalari

yangi mazmun, obraz va tasviriy

vositalarni paydo boʻlishini taʼmin-lagan.

I. s. ning keyingi davrlari i. ch.

kuchlarining oʻsishi, mehnat taqsimo-

tining rivoji, ibtidoiy jamoa tuzumini sinfiy

jamiyatga boʻlinishi bilan bogʻliq. Bu

davrda qalʼalar qurilishi, dinlar taqozosi

bilan yangi tasviriy sanʼat asarlari vujudga

keldi, ibodatxona, maqbaralar bezatildi.

Badiiy hunarmandlik rivojlandi. I. s.

shakllari bilan uygʻunlashib ketgan boy va

---

rang-barang sanʼat ibtidoiy jamoa tu-zumi

birmuncha saklangan xalqlar (Avstraliya,

Jan. Amerika, Afrika va b.) orasida 19—

20-asr largacha mavjud boʻlgan.

Oʻzbekiston hududidan mezolit davriga

mansub Zarautsoy rasmlari tasvirlari va

b. topilgan (yana q. Bironsoy rasmlari,

Boshqizilsop rasmlari

, Burgansoy

rasmlari, 

Sarmishsoy qoya rasmlari

,

Soymalitosh rasmlari, Suratlisoy rasmlari,

Qoraoʻngir qoya rasmlari

).

Musiqa ijodiyotining ilk kurinishlari ham

ibtidoiy jamoa davrida, asosan, ovchilik

va terimchilik bilan kun kechirgan

odamlarning mehnat va marosimlari

jarayonida yuzaga keladi. Ommaviy

---

oʻyinlarning urgʻu-zarbalari, jodu-afsun

ohang iboralari, hayvonlar ovoziga taklid

sadolari, signal (darak beruvchi)

qichqiriq-baqiriqlardan astasekin aynan

musika xusu-siyatlariga ega boʻlgan

ifodaviy vosi-talar qaror topadi. Ular,

asosan, odam tanasi (qoʻl-oyoq)

harakatlarini aks ettiruvchi ritmik

tuzilmalar, usullar, shuningdek, odam

ovozi, nutq intonatsiyasi taʼsirchanligiga

asoslangan ohang iboralari tarzida rivoj

topadi. Shu bilan birga tosh, suyak,

yogʻoch, chi-gʻanoq, shox kabi tabiat

narsalari ilk musiqa cholgʻulari, "musiqa

qurollari" sifatida qoʻllanila boshlaydi.

Bulardan hozirgacha saqlanib qolgan

turli shiqildoq, zuvilcha kabi idiofonlar,

---

puflama (qushtak, burgʻu, sibizgʻa), urma

(qayroq, dovul va h. k.) cholgʻularni

koʻrsatish mumkin.

Dehqonchilik va chorvachilikka oʻtish

davrida oldin muayyan tartib hamda aniq

balandlikka ega boʻlmagan tovush

nisbatlari asosida tovushqator, parda

tuzilmalari, oʻlchov va vaznning ilk

shakllari yuzaga keladi. Mazkur jara-

yonda oddiy (xususan, mavsum

marosim) qoʻshiqlar, muayyan mavzuli

cholgʻu kuylar qaror topadi.

Neʼmat Abdullayev, Olimjon Bekov.

[1]

Manbalar

---

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

Bu maqolada boshqa til boʻlimlariga

ishorat yoʻq. 

Siz ularni topib va ushbu maqolaga

qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz

mumkin.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin. 

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

---

  Soʻnggi tahrir 3 yillar avval EdgarsBot tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Ibtidoiy_sanʼat&oldid=1999

761

" dan olindi