I. Nazariy savollar. Nominativ gap va ularning turlari

6-Variant

I.Nazariy savollar.

1. 
   Nominativ gap va ularning turlari
   

Bosh kelishikdagi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalanib, predmet yoki

voqea-hodisalarning hozirgi zamonda yoki zamondan tashqarida

mavjudligini tasdiqlovchi bir bosh bo‘lakli gap nominativ, yoki atov gap

deyiladi.

Nominativ gaplarda fikrning nisbiy tugalligi, predikativlik ohang orqali

ifodalanadi. Ohang mazkur gaplarda alohida ahamiyat kasb etadi. Ohang

tufayli oddiy so‘z gapga aylanadi. Nominativ gap, odatda, yakka holda

qo‘llanmaydi, undan so‘ng ko‘pincha boshqa bir gap keladi.

Nominativ gaplarda nutq so‘zlanib turgan paytda mavjud bo‘lgan predmet

yoki voqea-hodisalar nomlanadi, qayd etiladi. Bunday gaplar quyidagi

semantik xususiyatga ega:1. Aniq predmetlarning mavjudligini tasdiqlaydi: Bir chetdagi stol ustida

katta- kichik limonlarning suratlari. Boshqa stolda mikroskop. Mayda

shishachalarda limon suvlari, yaproq tolqonlari, limon poyalari.

(J.Abdullaxonov).

2. Mavhum predmetlarning mavjudligini tasdiqlaydi: Avazlarning

hovlisida boshqa o‘ylar, boshqa tashvishlar. (P.Qodirov).

3. Turli tabiat hodisalarining mavjudligini tasdiqlaydi: Yaproqlar...

yaproqlar! Quyosh shu’lasida jilva urib, cho‘g‘ dek tovlanib turgan

oltinrang va shafaqrang yaproqlar! Hazin va za’faron yaproqlar! O, ko‘p

latofat bor sizlarda! (F.Musajonov). Ariq bo‘yida gulsapsar,

namozshomgul, rayhon, uch-to‘rt tup atirgul, yarim bo‘yracha joyda

elpillab o‘sgan o‘sma. (Oybek).

4. O‘rin-joyning mavjudligini tasdiqlaydi: Cho‘l! ... CHo‘lning ham o‘z

gashti bor, zavqi bor! (SH. Xolmirzaev). Tanish ko‘cha. Yo‘l yoqasida

o‘sha novcha daraxtlar! (SH. Xolmirzaev).

5. Aniq paytini tasdiqlaydi: Mayning oxirlari. Vodiylarda barvaqt xazon

bo‘lgan lolaqizg‘aldoqlar Turkiston tizma tog‘ining etaklarida endi

ochilgan. (P.Qodirov). Xazonrezlik payti. Xirot bog‘lariga suv beradigan

Hiriyrud daryosi va Injil anhorining qirg‘ oqlariga za’faron yaproqlar

to‘kilgan. (P.Qodirov).

6. Hayot voqealarini tasdiqlaydi: Yoqimli ohang, zavqli qo‘shiqlar.

Anorxon yo‘lidan to‘xtab tinglaydi. (J.Abdullaxonov).

7. Ko‘rsatishni ifoda qiladi: Mana, yosh-yosh chinorlar! Barglari

to‘kilmabdi. Shoxlarini qor bosgan. Ana, archalar. (SH. Xolmirzaev). Ana,

akasi bilan yangasi turadigan imorat. Bu imorat Zeboga yaqin, aziz

ko‘rinib ketdi. (SH. Xolmirzaev).

Nominativ gap yig‘iq va yoyiq bo‘lishi mumkin. Yig‘iq nominativ gap

bosh bo‘lakning o‘zidan iborat bo‘lsa, yoyiq nominativ gap bosh

bo‘lakdan tashqari ikkinchi darajali bo‘laklardan tashkil topadi. Masalan:

Kechqurun. Quyosh ufqni qip-qizil qondek lovillatib botib bormoqda.

(Oybek). Iliq tun. Qumlarning shitirlashi suv yuzida engilgina suzgan

qayiq sasiyday mayin sadoni eslatadi. (J.Abdullaxonov).

2. 
   F. Musajonning maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarga bag’ishlangan hikoyalarida ilgari surilgan g’oyalar
   

So‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan voqea-hodisa, harakat-holat haqida

ma’lumot olish ko‘zda tutiladigan gap so‘roq gap deyiladi.

So‘roq gaplar ko‘proq dialogik nutqda qo‘llanadi. Bunday gaplar alohida

ohang bilan aytiladi.

So‘roq gaplarni quyidagi vositalar shakllantiradi:

1. So‘roq yuklamalari (-mi, -chi, -a, -ya). Masalan: Chindan

qo‘rqqaningmi bu, Robiya? (P.Q.). Ammo Naziraning o‘rniga o‘zimni

qo‘yib ko‘rsam-chi? (O‘.Usmonov).

2. So‘roq olmoshlari (kim, nima, qanday, qaysi, qachon, qayerda, nega va

boshqalar). Masalan: Akmalxon, nega bizga qatnamay qo‘ydingiz?

(F.Musajonov). Nega o‘rtoqlaringizga qaramaysizlar? Bu qanaqa

tartibsizlik? (O‘.Usmonov).

3. So‘roq ohangi. Bunda savol mazmuni bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zda

ohang (ohang) ko‘tariladi. Masalan: Soyliqqa borasiz? – deb so‘radi.

(O‘.Usmonov). Juda kamnamolar, Akmalxon? (F.Musajonov).

So‘roq gaplar so‘roqning xususiyatiga ko‘ra uch turga bo‘linadi: sof so‘roq

gaplar, ritorik so‘roq gaplar, so‘roq buyruq gaplar.

Sof so‘roq gaplar tinglovchidan so‘roqqa javobni talab qiladi. Masalan:

Kechagi maqola nima bo‘ldi, Rahim aka? (F.Musajonov). Qishloq xo‘jalik

bo‘limi shumi? (F.Musajonov)Ritorik so‘roq gaplarda so‘roq ichida uning javobi ham anglashilib turadi.

Masalan: Dunyoda sizga ishongan, sizni jonidan aziz ko‘radigan kishining

yuziga oyoq bosishdan og‘ir jinoyat bormi? (A.Muhiddin).

So‘roq-buyruq gaplar so‘roq orqali buyruq jilvasini o‘z ichiga oladi.

Masalan: Aka, nega indamaysiz? (P.Qodirov). Uka, Murtazobekning o‘zi

qaerdaligini aytib berolmaysizmi? (O‘.Usmonov)

Shaxsi aniq gapning kesimi quyidagicha ifodalanadi:

1. Aniqlik (ijro) maylidagi fe’l va boshqa so‘z turkumlari bilan. Masalan:
Ertalabki poyezddan qolmaslik uchun shoshilib chiqib ketayotgan edi.
(O‘.Hoshimov).
Shaxsi aniq gap kesimining aniqlik maylidagi fe’l bilan ifodalanishi
quyidagicha:
a) o‘tgan zamon fe’l shakllari bilan: Ular bilan ham murosa qilolmagan
edingiz-ku ... (P.Qodirov). Abdukarimova haqida bilmoqchi edim.
(F.Musajonov).
b) hozirgi zamon fe’l shakllari bilan: Endi ularning xatosini tuzatish uchun
qancha mashaqqat chekamiz. (P.Qodirov). Gapimni tushuntirolmay
qolamanmi deb qo‘rqyapman. (J.Abdullaxonov).
v) kelasi zamon fe’l shakllari bilan: Hech kim bilan hech qanaqa raqobat
qilmoqchimasman. (J.Abdullxonov). Saviyasini tekshirmoqchimisan?
(F.Musajonov).
2. Buyruq - istak mayidagi fe’l bilan: - Xatlarni menga bering! – deb qoldi
Tolib aka. (F.Musajonov). Gazeta ishidan misol keltiib gapiray.
(F.Musajonov).
3. Shart maylidagi fe’l bilan:
Xulosangizga astoydil ishonsangiz, nimdan qo‘rqasiz? Tushuntirsangiz,
tushunishadi. (J.Abdullaxonov).
Shaxsi aniq gapning kesimi ba’zan fe’ldan boshqa so‘zlar bilan ham
ifodalanishi mumkin. Masalan: Kelishgan, o‘qimishlisiz, buning ustiga
yoshsiz. (F.Musajonov). Mulla Usmon, ... hammasidan xabardorsiz.
(P.Qodirov).
Shaxsi aniq gaplar badiy adabiyotda, ayniqsa, dialogik nutqda ko‘p
qo‘llanadi.
Shaxsi noaniq gap. Kesimi, odatda, fe’l bilan ifodalanib, harakatni
bajaruvchi shaxsni aniq ko‘rsatib turmaydigan bir bosh bo‘lakli gap shaxsi
noaniq gap deyiladi.

Shaxsi noaniq gapning kesimi quyidagicha ifodalanadi.

1. Aniqlik (ijro) maylidagi fe’l bilan:
a) o‘tgan zamon fe’l shakllari bilan: Axtargan topar, deb bejiz
aytmaganlar. (J.Abdullaxonov). Xuddi shu kunning ertasiga kimdir uni
qidirib yurganini aytdilar. (J.Abdullaxonov). Baribir to‘y-hashamlarda,
gap-gashtaklarda uni goh Aleksandr Sergeevich Pushkin. goh Alisher
Navoiy ... deb chaqirishardi. (S.Ahmad).
b) hozirgi zamon fe’li bilan: Yong‘oqni suv ombori deyishadi.
(J.Abdullaxonov). Mehr ko‘zda deb bekor aytmaydilar. (F.Musajonov).
v) kelasi zamon fe’li bilan: Ularni yarashtirishga urinishmoqchilar.
(P.Qodirov).
2. Buyruq-istak maylidagi fe’l bilan: ... mayli, mehnatimdan qirqsinlar.
(A.Qahhor).
3. Shart maylidagi fe’l bilan: Bir oydan beri uchovidan birortasini
ko‘rsatarmikin deb ko‘zim to‘rt bo‘lib qarayman. Hechki ko‘rsatishmasa!
O‘chiringlar-e, ovozi qulog‘imni teshib yubordi. (P.Qodirov).

3. 
   Tayanch tushunchalarni izohlang: kiritma qurilma, ot tipidagi kirish bo’laklar, undalma- kirish so‘z, kirish birikma va kiritma gap ana
   shunday xususiyatga ega. So‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxs (yoki predmet)ni anglatadigan so‘z
   yoki so‘z birikmasi undalma deyiladi. Undalma bayon qilinayotgan fikrga
   tinglovchining diqqatini tortish uchun xizmat qiladi.
   Undalma o‘zi ishtirok etgan gap bilan grammatik jihatdan bog‘lanmaydi.
   U bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalanadi. Bu
   jihatdan undalma egaga o‘xshaydi, biroq u gapning kesimi bilan
   grammatik jihatdan bog‘lanmasligiga ko‘ra o‘ziga xos undosh ohangsi,
   pauza (to‘xtash) bilan aytilishiga ko‘ra egadan farq qiladi. Masalan: Aziz
   o‘g‘lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo‘lma, ulardan asrlondan
   qochganday qoch, hammaga rahm va shafqat ko‘zi bilan qara ... («Oz-oz
   o‘rganib, dono bo‘lur»). YUrak, sensan mening sozim, tilimni naycha jo‘r
   etding. (U.Nosir).
   Undalma ba’zan ey, -u (-yu) kabilar bilan birga qo‘llanadi: Luqmon hakim
   o‘g‘liga nasihat qilib aytdi: - Ey o‘g‘il, odamlr so‘zga ustomonliklari bilan
   maqtansalar, sen sukuting bilan maqtan. («Oz-oz o‘rganib, dono bo‘lur»).
   Undalma vazifasida atoqli otlar shaxs otlari, qarindoshlik, kasb, hunar
   kabilarni anglatuvchi so‘zlar keladi. Masalan: - Onajon, Xonzoda begim
   ham sizning suyukli farzandingiz-ku (P.Qodirov). Kechagi maqola nima
   bo‘ldi, Rahim aka?! (F.Musatjonov). Siz mendan ko‘ra qo‘ylaringizni
   ko‘proq o‘ylang, cho‘pon aka! (P.Qodirov).
   Undalma ot, otlashgan sifat otlashgan undov so‘z, so‘z birikmasi va shu
   kabilar bilan ifodalanishi mumkin: Ey ustod, men buyuk ishlarga qadam
   qo‘ydim. («Oz-oz o‘rganib, dono bo‘lur»). O‘ynashma, puchuq, tek tur,
   hamma yog‘ing suv bo‘ldi... (O.YOqubov). -Hoy, biron gap topib
   keldingmi? (S.Ahmad). YAxshilik ... yaxshilikning ham bahosi bor, o‘rtoq
   Zargarov (A.Muxtor).
   Undalma gap boshida, o‘rtasida, oxirida keladi va yozuvda gapning
   boshqa bo‘laklaridan, odatda, vergul bilan ajratiladi: - Olim bola,
   rayhonlarni bir silkitib chiqmaysizmi ... (J.Abdullaxonov). Ey rais, bu
   kitobni avval bir o‘qib ko‘ring. (S.Ahmad). Nima qilasiz, dada, bolaning
   yuragini ezib. (S.Ahmad). Mening etti pushtim bog‘ bon o‘tgan, o‘g‘lim.
   (J.Abdullaxonov).
   Undalma kuchli his - hayajon bilan aytilsa, undan so‘ng, undov belgisi
   qo‘yiladi: -Xolbek! Qanisan? – dedi Eshmurot aka. – Kelsang-chi, kutib
   qoldik-ku. (P.Qodirov)., doston, dramatik tur - Avval  aytganimizdеk,  dramaning  tasvir  prеdmеti  —  harakat,  u 
   obyеktning  plastik  obrazini  yaratadi,  dramada  subyеkt  —  ijodkor 
   shaxsi ham obyеktga singdirib yuboriladi. Agar bular dramaning turga 
   xos  bеlgilovchi  xususiyati  bo`lsa,  dramatik  asarning  qurilishi,  poetik 
   o`ziga  xosligini  bеlgilovchi  eng  muhim  xususiyat  uning  sahna  uchun 
   yaratilishidir. Ya'ni, sahnaga mo`ljallab yozilgan asar ijroni ham ko`zda 
   tutishi  zarur  bo`ladi.  Shunga  ko`ra,  dramadagi  harakat  —  sujеt 
   voqеalari  makon  va  zamonda  chеklangan  bo`ladi.  Ijro  vaqtiga  sig`ish 
   uchun  asarning  kеskin  konflikt  asosida  shiddat  bilan  rivojlanuvchi 
   sujеtga qurilishi taqozo qilinadi. Ravshanki, bu xil sujеtning rivojlanish 
   vaqti ham chеgaralangan, shu sababli ham sujеt voqеalari sabab-natija 
   munosabatlari asosida konsеnratsiyalanadi. Voqеalar orasidagi sabab-
   natija  munosabati  esa  ularning  makoniy  va  zamoniy  jihatlardan-da 
   yaqin  bo`lishini  taqozo  qiladi.  Dramaturg  asarni  yaratish 
   jarayonidayoq  uning  sujеt  voqеalari  ijro  vaqtiga  sig`ishi  masalasida 
   qayg`urishi  darkordir.  Shunga  ko`ra,  dramatik  asarda  sujеt 
   voqеalarining  kеskin  konfliktlar  asosida  shiddat  bilan  rivojlanishi 
   zaruratga aylanadi. Bundan tashqari, dramatik asardagi sujеt voqеalari 
   yuz bеradigan makon ham chеklangan, voqеalar sahnada shartli qayta 
   yaratish  mumkin  bo`lgan  (ya'ni,  sahna  ustalari,  rassom  tomonidan 
   o`sha  joy  illuziyasini  hosil  qila  oladigan  dеkoratsiyalarning  ishlanishi 
   mumkin  bo`lgan)  makonda  kеchadi.  Boz  ustiga,  harakat  makoniy 
   o`zgarishlar  jihatidan  ham  chеklangan,  ya'ni  dramatik  asar  voqеalari 
   ko`pi  bilan  to`rt-bеsh  joydagina  kеchishi  mumkin.  Masalan, 
   K.Yashinning  "Nurxon"  dramasidagi  voqеalar  asosan  ikki  joyda: 
   hojining  hovlisi  va  Nurxonning  Samarqanddagi  kvartirasida  kеchadi; 
   Cho`lponning "Yorqinoy" dramasidagi voqеalar esa bеsh joyda: O`lmas 
   

4. Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish 

   
    
   www.ziyouz.com
    kutubxonasi 
   207 
   207
    
   botirning  qo`rg`on  boqchasi,  boshqa  bir  boqcha,  Nishobsoy  bеgining 
   boqchasi,  shu  bеkning  haram  uylaridan  biri,  Po`latning  qarorgohi  va 
   xon  saroyida  kеchadi.  Odatda  bir  parda  davomida  sodir  bo`luvchi 
   voqеalarning bitta joyda kеchishi, sujеt voqеalari ayni shu joylar bilan 
   bog`liq  holdagina  rivojlanishini  e'tiborga  olsak,  bu  narsa  dramatik 
   asarning  sujеt  qurilishini  bеlgilaydigan  asosiy  omil  bo`lib  qolishi 
   anglashiladi. 
    Dramaturg  asarda  jonlantirmoqchi  bo`lgan  hayot  matеrialining 
   barcha  unsurlarini  ham  sahnada  qayta  yaratish  imkoniyati  mavjud 
   emas.  Shunga  ko`ra,  dramatik  asar  avvalboshdanoq  "shartlilik"  kasb 
   etadi.  Ya'ni,  muallif  mavjud  ijro  imkoniyatlaridan  foydalanib,  ayrim 
   ishoralar  orqali  tomoshabin  (o`quvchi)  tasavvurida  ko`p  narsalarni 
   uyg`otishi,  bеvosita  sahnada  jonlantirilishi  mumkin  bo`lmagan 
   voqеalarni  shartli  ravishda  to`ldirishi  zarur  bo`ladi.  Masalan,  avtor 
   rеmarkalarida  "sahna  ortida  otlar  dupuri,  qilichlar  jarangi",  "sahna 
   ortidan kеskin to`xtagan mashina ovozi eshitiladi" qabilidagi ishoralar 
   bеriladi,  ularning  yordamida  sahnada  jonlanmagan  narsani  shartli 
   (ya'ni, o`quvchi tasavvuridagina) jonlantirish mumkin bo`ladi. Shunga 
   o`xshash,  sujеtga  kiritishning  imkoni  bo`lmagan  voqеani  pеrsonajlar 
   tilidan  muxtasar  hikoya  qilinishi  ham  shartlilikning  tag`in  bir 
   ko`rinishidir.  O`z  navbatida  bu  shartlilik  pеrsonaj  nutqiga  ham  ta'sir 
   qiladi:  dеylik,  pеrsonajlarning  har  ikkisi  ham  biron  bir  voqеa  yoki 
   holatdan  xabardor,  shunga  qaramay,  ularning  "suhbati"  o`quvchida 
   (tomoshabinda)  o`sha  voqеa  yoki  holat  haqida  tasavvur  hosil  qilishi 
   zarur,  bu  asar  mazmunining  o`quvchi  tomonidan  anglanishi  uchun 
   zarur.  Shu  zarurat  suhbatni  tabiiylikdan  chiqaradi,  uning  muayyan 
   darajada  shartlilik  (ma'lum  darajada  sergaplilik)  kasb  etishiga  olib 
   kеladi. Gap shundaki, kundalik muloqotda biz «tеjash» prinsipiga amal 
   qilamiz, sahna esa bu prinsipni inkor qiladi, natijada sahna dialoglari 
   shartlilik,  «sahnaboplik»  xususiyatlarini  kasb  etadi.  Umuman, 
   tafsilotlarni ko`proq shu yo`sin (pеrsonajlar tilidan) bеrish majburiyati 
   dramatik  asar  pеrsonajlari  nutqining  biroz  "sun'iy"  bo`lishiga  olib 
   kеladi.  Asosiy  nutq  shakli  bo`lmish  dialogik  nutq  bilan  bir  qatorda, 
   dramatik  asarda  monologik  nutq  ham  qo`llanadi
   
5. 
   
   

II.Amaliy topshiriq

1. 
   Berilgan gap bir bosh bo’lakli gaplarning qaysi turiga kirishini aniqlang va sintaktik tahlil qiling. Ma’lum bo’lishicha, Matkarimovni hozircha qo’yib yuborishibdi.