Hakimov shahbozbek kurs ishi mavzu

1 

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI  

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI   

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI  

TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI  

“TARIX (MAMLAKATLAR VA MINTAQALAR BO‘YICHA) TA’LIM 

YO‘NALISHI III BOSQICH ,,A”  GURUH TALABASI 

                                 HAKIMOV SHAHBOZBEK 

 

KURS   ISHI 

 

 

  

       MAVZU:

  

Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri diplomatiyasi;  

 

 

      

ISH RAHBARI:  

Katta o‘qituvchi  B. Abdullayev        

 

 

 

                                            Andijon - 2015 

2 

 

                                                   

                                                 REJA: 

 

I. Kirish 

II. Asosiy qism:   

1. XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida Fransiya va Prussiyadagi ijtimoiy-

siyosat vaziyat;  

2. Fransiya-Prussiya urushining kelib chiqish sabablari, bahona va boshlanishi.  

3. Urushning borishi va harbiy harakatlarning jadallashuvi; 

4. Fransiya-Prussiya urushining yakunlari, oqibatlari;  

5.  Fransiyada  davlat  to`ntarishi,  uning  oqibatlari  va  Frans-Pruss  yarash  sulhini 

imzolanishi; 

6.  1871-yildagi  Parij  kommunasi;  va  uning  tor-mor  etilishi;  Frankfurt  sulx 

shartnomasi  

7. Kommuna inqirozidan keyingi Fransiya-Prussiya munosabatlarini keskinlashuvi 

III. Xulosa;  

IV. Foydalanilgan adabiyot  va manbalar ro‘yxati; 

VI.  Ilovalar; 

  

                                         

 

 

3 

 

Kirish 

 

“Tarixiy xotira tug’usi to’laqonli ravishda 

tiklangan xalq bosib o’tgan yo’l o’zining 

barcha muvaffaqiyat, yo’qotish va 

qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan 

xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina 

chinakam tarix bo’ladi.” 

 

Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib, toblanib borgan mustahkam 

irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat  qadimiy  ma’naviyatimiz,  balki  milliy  o‘zligimizni 

saqlab  qolishga  asos  bo‘ldi.  “Agar  biz  dunyo  tarixiga  nazar  tashlaydigan  bo‘lsak, 

boshqa  xalqlar  ham  ozodlik  va  mustaqillikni  qo‘lga  kiritish,  milliy  tiklanish,  o‘z 

davlatchiligini,  havas  qilsa  arziydigan  fuqarolik  jamiyatini  mustahkamlash 

jarayonida  ana  shunday  fazilatlarga  tayanib  va  suyanib,  barcha  sohalarda  -  bu 

iqtisodiyot  yoki  ijtimoiy  hayot  bo‘ladimi,  madaniyat,  ta’lim-tarbiya  va  ilm-fan 

bo‘ladimi  —  o‘zining  beqiyos  ichki  qobiliyat  va  salohiyatini  ishga  solish,  uni 

ro‘yobga  chiqarish  hisobidan  taraqqiyotga  erishganini  ko‘ramiz.”

1

  Masalan, 

Yaponiya  yoki  Janubiy  Koreyani  olaylik.  Bu  mamlakatlarning  Ikkinchi  jahon 

urushidan keyin qanday og‘ir ahvolga tushib qolganini hammamiz yaxshi bilamiz. 

Xo‘sh, ular nimaning evaziga qisqa davr ichida bu qadar rivojlanishga erisha oldi? 

Axir, bu o‘lkalarda mo‘l-ko‘l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli 

yo‘q-ku! Albatta, bu borada o‘sha paytda dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy omillar, 

xalqaro  vaziyatning  ta’sirini  inkor  etib  bo‘lmaydi.  Lekin  yapon  va  koreys  xalqi 

asrlar  davomida  shakllanib,  katta  bunyodkor  kuchga  aylangan  o‘ziga  xos  milliy 

ma’naviyati  hisobidan  ham  rivojlangani  bugungi  kunda  hech  kimga  sir  emas. 

                                                           

1

Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq 1998,-B.28 

  

4 

 

Shuning  uchun  «yapon  mo’jizasi»  yoki  «koreys  mo’jizasi»  haqida  gap  ketganda, 

taniqli  ekspert  va  mutaxassislar  ham  birinchi  galda  «yapon  xarakteri»,  «koreys 

tabiati»  degan  iboralarni  tilga  oladi.  Tabiiyki,  ular  bu  o‘rinda  avvalo  mazkur 

xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, bu xalqlarning ichki 

dunyosi  va  irodasi  ma’naviyat  negizida  yanada  toblangan,  kamolga  yetgan. 

Bunday  xulosaning  tasdig‘ini  nafaqat  mazkur  ikki  davlat,  balki  boshqa  mamlakat 

va  xalqlar  misolida  ham  ko‘rish  qiyin  emas.  Vijdon  pokligi  va  bedorligi  asrlar, 

zamonlar  osha  inson  ma’naviyatining  tayanch  ustunlaridan  biri  bo‘lib  kelmoqda. 

Jahon  xalqlari  tajribasi,  ularning  bosib  o‘tgan  murakkab  rivojlanish  yo‘llari,  bu 

boradagi  saboq  va  xulosalar  shundan  dalolat  beradi-ki,  qaerda  davlat  va  jamiyat 

taraqqiy topsa, xalqning tinch-osoyishta hayot kechirishi, o‘z oldiga ezgu va buyuk 

maqsadlar qo‘yib yashashi uchun Yurtboshimiz Islom Karimov 1998-yil 14-iyulda 

bir guruh tarixchi olimlar va  yetakchi jurnalistlar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda 

tarix  fanini,  bugungi  ahvoli  va  istiqbolini  chuqur  tashkil  etish  haqidagi  o‘z  fikr-

mulohazalarini  bildirib,  bu  yo‘nalishda  tarixchi  olimlar  oldiga  qator  vazifalarni 

qo‘ydi.  Prezidentimiz:  ”Muayyan  masalada  turli  fikrlarni  berish,  bahs  orqali 

haqiqat  oydinlashuviga  erishish  lozim.  Tarixiy  voqealarni,  shaxslar  faoliyatini 

izohlash  yo‘li  bilan  odamlarni  asl  haqiqatdan  ogoh  etishimiz  kerak”,  -  deb 

ta’kidladi.

1

  Ushbu  vazifalardan  eng  muhimi  -  yangi  jamiyatimizni isloh, qilish va 

yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida 

yangicha  fikrlaydigan  yoshlarni  tarbiyalash,  muhimi,  ular  ongiga  milliy  istiqlol, 

Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g‘oyalarini yanada chuqurroq, singdirish va teran 

anglatishdan iboratdir. 

                                                           

1

 Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas  kuch. Manaviyat-T.: 2008.  

 

 

 

5 

 

Prezidentimiz  o‘zining  “Yuksak  ma’naviyat  –  yengilmas  kuch”  nomli 

asarida  shunday  yozadi:”  O‘z  tarixini  bilmaydigan,  kechagi  kunini  unutgan 

millatning  kelajagi  yo‘q.  Bu  haqiqat  tarixida  ko‘p  bora  o‘z  isbotini  topgan.” 

O‘zbekistan  Respublikasi  istiqlolga  erishishi  natijasida  jamiyatimizning  barcha 

sohalarda  tubdan  o‘zgarishlar  amalga  oshirilmoqdi.  Xususan,  Vatanimiz  tarixiga 

milliy vatanparvarlik nuqtai-nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi 

yillarida  eng  qadimgi  davrlardan  to  O‘zbekiston  mustaqillika  erishguniga    qadar 

bo‘lgan  tariximiz  soxtalashtirildi.  Endilikda,  ya’ni  mustaqillik  yillarida 

tarixshunosligimizda  bir  qator  amaliy  ishlar  amalga  oshirildi  va  amalga 

oshirilmoqda.  Yangi  tarixning  ko‘rib  chiqiladigan  davri  -  1871  yilgi  Parij 

Kommunasidan to Oktabr davlat to'ntarishigacha bo‘lgan vaqtni o'z ichiga oladi. U 

oldingi davrning uzviy davomidir, chunki kapitalizmning rivojlanishi bu davrning 

asosiy mazmuni bo'lib qolaveradi. “Boyliklar va hokimiyat eng yirik burjuaziya — 

kapitalistik monopoliyalar qo‘lida to‘planishining tezlashuvi yangi tarixning qarab 

chiqilayotgan  davrga  xos  eng  muhim  jihatidir.  XIX  asr  oxiriga  kelganda  bunday 

monopoliyalar  hukmron  kuchga  aylandi  —  kapitalizm  o‘z  taraqqiyotining  yangi 

bosqichiga  —  imperializm  bosqichiga  qadam  ko‘ydi.  Bu  hol  jahon  xalqlarini 

kapitalistik  ekspluatatsiya  qilishning  kuchayishiga  va  kapitalizmning  barcha 

ziddiyatlari  chuqurlashuviga  olib  keldi.  Ishchilar  sinfi  ancha  o‘sdi  va  uning 

ijtimoiy-siyosiy roli kuchaydi. 1871-yilgi Parij Kommunasi mag‘lubiyatga uchradi, 

lekin  burjuaziya  hokimiyatini  ishchilar  sinfi  hokimiyati  bilan  almashtirish 

mumkinligini  isbot  kilib  berdi.”

1

  Biz    o‘rganishni    o‘z    oldimizga    maqsad    qilib  

olgan  mavzu,  ya’ni  “Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri diplomatiyasi” 

mavzusini    tadqiq    qilish    orqali  Fransiya-Prussiya  urushi  urushi    davrida  

dunyodagi  xalqaro  vaziyat  qay  tarzda  o‘zgardi,  o‘zaro  kuchlar  nisbati  nima  

sababdan  o‘zgardi,  nima  sababdan Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) urushi  

kelib    chiqdi,    urushning    boshlanishiga    asosan    qaysi    davlatlar    va    shaxslar  

                                                           

1

 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Аверьянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда.— Т.: Укитувчи, 1989.  

6 

 

sababchi    bo‘lganligini    dalil-isbotlar    orqali    bayon    qilib,    mavzuning  

dolzarbligini  ochib  berish  mumkin. 

Ishning  maqsad  va  vazifalari.  Har  bir  inson  biron  bir  ishga  kirishsa,  

inson   o‘sha   olib   boryotgan    ishiga   nisbatan   o‘z    oldiga    maqsad   va vazifalar  

qo‘yib  oladi. Jumladan,  meni  xalqaro  munosabatlar tarixiga  qiziqishim  tufayli  

1870-1871-  yillarda  sodir  bo‘lgan  Fransiya-Prussiya  urushi  davri  diplomatiyasi 

tarixini    va    o‘sha    davrdagi  Yevropa  davlatlarning  turli  sohadagi    olib    borgan  

ishlarini,  xalqaro  miqyosdagi  bir-biri  bilan  olib  borgan  diplomtik  va  hamkorlik 

(ittifoqchilik,  sherikchilik)  aloqalarini,  XIX  asr  oxiri-XX  asr  boshlaridagidagi 

dunyoning  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy  manzarasini    imkon    qadar    o‘rganishni  

o‘z  oldimga  maqsad  qilib  qo‘ydim. 

Ishning  davrlashtirilishi. Kurs ishining xronologik davri XIX asrning 60-

yillar  oxiri-70-yillari  boshlaridagidagi  dunyoning  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy 

manzarasi,  ya’ni  asosan  Fransiya-  Prussiya  urushiga  oid  voqealardan  iboratdir.  

Bunga  sabab: aynan  1868-yil Ispaniya taxtiga nomzod masalasidagi murosasizlik,  

Yevropada  gegemonlik  uchun  kurash,  birinchi  darajali  davlatga  aylanish 

borasidagi  kurashlar  pirovardi  Frans-  Pruss  urushini  yuzaga  kelishini  muqarrar 

qilib qo’ydi. Natijada 1870-yil 17—iyulda Fransiya Shimoliy Germaniya ittifoqiga 

urush  e’lon  qildi,  mustaqillik  va  bosqinchilik  xarakteridagi  qirg’inbarot    urush  

ro’y berdi. Bu dahshatli urush 1871-yilga qadar davom etdi.   

Tadqiqotning    obekti    va    predmeti.    Tadqiqotning  nazariy  asosini 

O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimovning  asarlari  tashkil  qiladi. 

Mazkur  tadqiqot  ishi  1870-  yildan  1871-  yilgacha  bo‘lgan  davrni  o‘z  ichiga 

olganligi  sababli  asosiy  e’tibor  o‘sha  davrda  hamda  keyingi  yillarda  nashrdan 

chiqqan  adabiyotlar,  maqolalar,  ilmiy  ishlar;  mustaqillik  davrida  e’lon  qilingan 

xolis  yoritilgan  tarixiy  materiallar  maqola  va  monografiyalar  shu  kabilarga 

qaratilgan. 

7 

 

Kurs ishining  ilmiy yangiligi.    Biz   o‘rganishni   o‘z    oldimizga    maqsad  

qilib    olgan    mavzu,   ya’ni    “Fransiya-Prussiya  urushi  (1870-1871)  davri  xalqaro  

munosabatlar”  mavzuiga  ko‘plab   tarixchilar  tomonidan  juda  ko‘plab  murojaat  

qilinganligi  ma’lum.  Ushbu  kurs  ishimizni  tayyorlash  jarayonida,  biz  ko‘proq 

tarixiy  material  va  manbalarga,  xrestomatik  asarlarga  va  Internet  saytlaridan 

olingan  ma’lumotlarga  tayangan  holda  voqea-hodisalarni  qiyosiy  tahlil  asosida 

yoritishga harakat qildik.  

Ishning  amaliy  ahamiyati.  Kurs ishining  amaliy  ahamiyati  shundaki,  

jahon  tarixidagi  bu  qisqa  davr  tarixi,  undagi  ro‘y  bergan  ijtimoiy-iqtisodiy  va  

siyosiy  o‘zgarishlar,  turli  xil  nazariyalarning  vujudga  kelishini,  ularning  sabab  

va  mohiyatini  chuqur  va  har  tomonlama  o‘rganish  orqali  tarix  yangi-yangi  

ma’lumotlar  olib  keladi. Kurs ishining  natijasiga  ko‘ra,  bayon  etilgan  faktik  

materiallar    va    ilmiy    xulosalardan    Tarix  va  ijtimoiy    fanlar    fakulteti    “Tarix” 

ta’lim yo‘nalishi talabalari  uchun  o‘tiladigan  “Jahon  tarixi  (Yangi  tarix II va III 

tom)”  fanidan  ma’ruza  va  seminar  mashg‘ulotlarida,  talabalarning  mustaqil  va  

kurs  ishlarini  tayyorlashlarida,  to‘garak  ishlarini  olib  borishda  manbaa  bo‘lib  

xizmat  qilishi  mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8 

 

 

 

 

 

1. XIX ASRNING OXIRGI CHORAGI –XX ASR BOSHIDA 

FRANSIYA VA PRUSSIYADAGI IJTIMOIY-SIYOSAT VAZIYAT 

XIX  asrning  60-yillari  ikkinchi  yarmidan  boshlab  Fransiya  imperatori 

Napoleon  III  mavqeyiga  putur  yetdi.  Buning  asosiy  sababi—Fransiyaning  o`z 

qo`shnilari bo`lgan Angliya va Germaniyadan tobora orqada qolayotganligi bo`ldi. 

Ayni paytda, Fransiya tashqi siyosatda ham muvaffaqiyatsizlikka uchray boshladi. 

“1869-1870  yillarda  Fransiyada  bonapartchilar  rejimining  krizisi  juda  ham 

kuchayib  ketdi.  Buni,  ikkinchi  imperiya  dushmanlarigina  emas,  balki  uning 

tarafdorlari  ham  imperatorning  o‘zi  va  uning  a’yonlari  ham  fahmlar  edilar. 

Bonapartchilar  to‘dasi,  faqat  g‘olibona  urush  qilish  yo‘li  bilangina  hokimiyatni 

qo‘lda  saqlab  qolish,  omonat  turgan  imperator  taxtini  mustahkamlash,  ko‘tarilib 

kelayotgan 

inqilob 

to‘lqinini 

to‘xtatish 

mumkin, 

degan 

qarorga 

keldilar.”

2

“Prussiyani  tor-mor  keltirish,  shimoliy-german  ittifoqini  tugatish, 

Germaniyaning  tarqoqligi  va  parokandalik  davriga  qaytarish    va  Fransiyaning 

mayda  german  davlatlarining  taqdirini  hal  etuvchi  kuchga  aylantirish  va  bu  bilan 

ikkinchi  imperiyaning  ilgarigi  obro‘  va  shuxratini  tiklash    Napoleon      III   

hukumatining  mo‘ljal   va  maqsadlari edi. Bu maqsadlar fransuz xalqiga yot edi. 

Urush  bonapartchilar  to‘dasining  faqat  shaxsiy  g‘arazli  manfaatlariga        mos 

tushardi xolos.”

2

  

Chunonchi,  Prussiyaning  1866-yildagi  Avstriya  ustidan  erishgan 

g‘alabasidan  so‘ng  german  davlatlarning  Prussiya  atrofida  birlashishiga  Fransiya 

to‘sqinlik  qilar  edi.  “Fransiya  german  davlatlaridagi  ichki  separatizmni  qo‘llab-

quvvatlar edi. Prussiya ministr-prezidenti va Shimoliy-german ittifoqining kansleri 

                                                           

1

Янги тарих II том Т.: 1960-B.601- 602.  

2

 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М.  Янги тарих  II том (1871-1918), Т.:1964. 

9 

 

O.Bismark  ushbu  muammo  «Qo‘shniga  (Fransiyaga)  qarshi  birgalikda  olib 

borilgan  urush»  evaziga  hal  etilishi  mumkin  deb  hisoblardi.  Shuning  uchun  ham 

Prussiya  Fransiyaga  qarshi  urushga  tayyorgarlik  ishlarini  urushdan  ancha  ilgari 

boshlangan edi. Bismarg tomonidan ishlab chiqilgan dasturda ya’ni «Germaniyani 

yuqoridan»,  «qilich  va  qalqon»  siyosati  bilan  Prussiya  boshchiligida  birlashtirish 

dasturida  Fransiyaga  qarshi  urush  muqarrar  deb  topilgan  edi.  1868  yildayoq 

Prussiya shtabi Fransiyaga qarshi urush operatsiyalari rejasini ishlab chiqib, harbiy 

tayyorgarlik bilan bir qatorda siyosiy va diplomatik tayyorgarliklar ham ko‘rilgan 

edi. Prussiya janubiy german davlatlarini o‘z tomoniga og‘darib olishga, Avstriya-

Vengriya  va  Chor  Rossiyasini  betaraf  qilib  qo‘yishga  muvofiq  bo‘lgan  edi. 

Prussiya yunkerlari, harbiylari      burjuaziyaning   siyosatini  qo‘llab-quvvatlagan, 

ko‘pchilik  qismi mag‘lubiyatga uchragan Fransiya yerlarini  egallashga orzumand 

edilar.”

1

  

Tarixiy  taraqqiyot  taqozosi  bilan  Germaniya  oldiga  qo‘yilgan  asosiy,  eng 

muhim  va  eng  zarur  vazifa  Germaniyani  milliy  jihatdan  birlashtirish,  yagona 

umumgerman  davlatini  tuzishdan  iborat  edi.  Ikkinchi  imperiya  yagona  german 

davlati  tuzilishiga  yo‘l  quyishni  istamas  edi  va  qurol  kuchi  bilan  bunga  qarshilik 

ko‘rsatardi. Shu sababli Prussiya yunkerlari, harbiylari va burjuaziyasi reaksion va 

agressiv  maqsadlarni  ko‘zlagan  bo‘lishiga  qaramay,  Germaniyaning  Fransiyaga 

qarshi  urushi,  uning  boshlang‘ich  davrida,  o‘zining  mazmuniga  ko‘ra  ob’ektiv 

jihatdan nemislar uchun milliy manfaatni ko‘zlagan adolatli urush edi.  

Bu  urush  Germaniyaning  milliy  jihatdan  birlashishi  uchun,  bu  ishda  unga 

qarshilik  ko‘rsatayotgan  tashqi  reaksion  kuch  ya’ni  bonapartchilar  imperiyasiga 

qarshi qaratilgan urush edi. Shimoliy-german ittifoqining hukumati urushga barcha 

sohalarni diplomatiyani, armiyani, sanoatni tayyorlardi. 

 

                                                           

1

 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М.  Янги тарих  III том (1871-1918), Т.:1964. 

 

10 

 

 

 

 

2.

 

FRANSIYA

-

PRUSSIYA  URUSHINING  KELIB  CHIQISH  SABABLARI

,

  BAXONA 

VA BOSHLANISHI

.

 

 

Urushining  kelib  chiqish  sabablari.  Fransiya  va  Prussiya  o‘rtasidagi 

urush Evropa tarixidagi muhim voqea sanaladi. Odatda uni yangi zamon tarixining 

ikkinchi  davrining  boshlanishi  deb  hisoblashadi.  So‘nggi  yillardagi  adabiyotlarda 

bu  urush  fransuz  –  German  urushi,  deb  atalmoqda.  Chunki  urushda  ko‘pchilik 

nemis  davlatlari  qatnashishgan.  Fransuz  –  German  urushi  har  ikki  mamlakat 

o‘rtasidagi  chuqur  ziddiyatlarning  oqibatida  kelib  chiqqan.  Ma’lumki,  Shimoliy 

german ittifoqi tarkibiga ko‘pchilik nemis davlatlari birlashgani holda, mamlakatni 

to‘la ma’noda birlashtirishga tarafdor bo‘lishdi. Faqat 4 ta nemis davlati iqtisodiy 

va diniy umumiylik (katolik) jihatidan Fransiya bilan bog‘langan edilar. Mana shu 

tariqa  nemis  davlatlarining  milliy  manfaati  siyosiy  jihatdan  birlashishni  taqozo 

etardi.  Demak,  Fransiya  Germaniya  urushining  birinchi  sababi  bevosita  nemis 

davlatlarining tarixiy taqdiri bilan o‘zviy bog‘liq edi.  

Urushning ikkinchi sababi 

bevosita Fransiya bilan aloqador edi.  

Fransiyada  ikkinchi  imperiya  rejimi  XIX  asrning  60-  yillarida  tanazzulga 

uchradi. Ayniqsa sanoatda tanglik nihoyatda kuchaydi. Korxonalarda ish kunining 

13-14  soatga  etmagan  bolalarning  12  soatlik  ish  kuniga  majbur  etilishi 

norozilikning  kuchayishiga  sabab  bo‘lgan.  1866-1867  yilalrdagi  iqtisodiy  krizis 

Fransiyada  ommaviy  ishsizlikni  keltirib  chiqardi. 60-  yillarning  oxirida  Napoleon 

III imperiyasidagi aholining 70 %  qishloqlarda yashagan qishloqlardagi 19,5 mln. 

aholining 4 mln. ersiz dehqonlar edi.  

Shuningdek,  2,5  mln.  mayda  dehqonlar  hom  bor  edi.  Fransiya  keyingi 

davrda Prussiyaning Germaniyani birlashtirishiga to`sqinlik qila olmay qoldi. Agar 

Germaniya  yagona  davlatga  birlashadigan  bo`lsa,  Fransiyaning  xalqaro 

11 

 

maydondagi  obro`siga  jiddiy  zarar  yetar  va  Yevropadagi  ikkinchi  davlatdek 

mavqeyi  barham  topar  edi.  Fransiya  hukmron  doiralari  esa  buni  aslo  xohlamas 

edilar.  Fransiya  hukmron  doiralari  1860-  yildagi  Angliya-Fransiya  savdo 

shartnomasidan  ham  norozi  edi.  Chunki,  ingliz  tovarlarining  Fransiyaga  ko`plab 

kiritilishi  Fransuz  tovarlari  bilan  raqobatni  kuchaytirmoqda  edi.  Bundan  tashqari, 

mamlakatda  ishsizlik,  qashshoqlik,  qimmatchilik  mehnatkashlarning  doimiy 

yo`ldoshi  bo`lib  qolgandi.  Shuning  uchun  ham  1870-  yil  yanvar  oyida  Parijda 

o`tkazgan  200  ming  kishilik  namoyishning  dahshati  bejiz  emas  edi.  Mamlakatda 

Napoleon  III  rejimiga  qarshi  burjua  oppozitsiyasining  noroziligi  ham  kuchayib 

borardi. Fransiyaning xukmron doiralari o‘sha og‘ir krizisdan qutilishining birdan 

– bir yo‘li urush deb bilishdi. 

 Bunday  sharoitda,  Napoleon  III  uchun  Prussiyaga  qarshi  g`olibona  urush 

zarur  edi.  Bu  urush  Fransiyaning,  shuningdek  Napoleon  III  ning  ham  mavqeyini 

tiklagan  bo`lardi.  Buning  uchun  esa  urushda  g`alaba  qozonish,  Germaniyaning 

birlashishiga  yo‘1  qo`ymaslik  va  Germaniyaning  ba’zi  hududlarini  bosib  olishi 

zarur  edi.  Prussiya  ham  bir  necha  yillardan  beri  Fransiyaga  qarshi  urushga 

tayyorlanib  kelmoqda  edi.  Uning  maqsadi,  Germaniyada  Prussiyaning 

hukmronligini  mustahkamlashga  to`siq  bo`lgan  Fransiyani 

yengish  va 

Germaniyani  birlashtirishni  nihoyasiga  yetkazish  edi.  Tomonlarga  urushni 

boshlash uchun bir bahona zarur edi, xolos. Tez orada bunday bahona ham topildi. 

Urushga  bahona  (Ispan  taxtiga  da’vo  masalasidagi  murosasozlik). 

“Fransiya – Germaniya urushining boshlash uchun faqat bahona topish kerak edi. 

Ispaniya  taxtiga  kimni  o`tqizish  masalasi  —  urushning  boshlanishi  uchun  bahona 

bo`ldi.  Xo`sh,  bu  muammo  qanday  vujudga  kelgan  edi?  o`zining  bir  vaqtlardagi 

qudratini  yo`qotgan  Ispaniyada  1868-  yilda  inqilob  yuz  berdi.  1868  yilda 

Ispaniyada  ro‘y  bergan  inqilob  tufayli  qirolicha  Izabella  II  Fransiyaga  qochib 

12 

 

ketishga  majbur  bo`ldi.  Fransiya  imperatorining  xotini  (millati  ispan  edi) 

Izabellaning taxtni qaytarib olishida yordam berishga qaror qildi.”

1

  

Biroq,  tez  orada,  Yevropaning  buyuk  davlatlari  o`rtasida  Ispaniya  taxti 

uchun  boshlanib  ketgan  kurash  bunga  imkon  bermadi.  Fransiya  taxtga  o`z 

nomzodini,  Germaniya  esa  o`z  nomzodini  qo`yishga  harakat  qildi.    Ispan  kortesi 

(parlament)  taxtga  pruss  qirolining  qarindoshi  shahzoda  Leopold  Gogensollern-

Zigmaringenning  Ispaniya  taxtiga,  qirolicha  Izabella  ag‘darilgandan  so‘ng, 

nomzod  etib  ko‘rsatilishi  bilan  bo‘lg‘usi  keskin  vaziyatni  keltirib  chiqardi. 

Fransiya  hukumati  bunga  norozilik  bildirdi.  Chunki  mamlakatning  janubiy 

chegaralarida pruss ta’sirining ortishi, Fransuz manfaatlariga mos kelmas edi. 

Fransiya  hukumati,  Prussiyaning  ta’siri  kuchayib  ketishidan  xavfsirab 

norozilik    bildirdi.  Fransiya  hukumati  Germaniyadan  o`z  nomzodidan  voz 

kechishini  talab  etdi.  Imperator  Vilgelm  II  bunga  rozi  bo`ldi.  Biroq,  bu  rozilik 

Fransiyani  qanoatlantirmadi.  Endi,  Fransiya  Germaniyadan  kelgusida  ham  Ispan 

taxti uchun nomzod ko`rsatmasligini, hozir ko`rsatgan nomzodidan taxt davosidan 

butunlay  voz  kechishiga  erishishini  talab  qildi.  Qirol  Ispan  taxtiga  Leopold 

nomzodini qattiq  turib tavsiya etmasligini   bildirardi.  

Darhaqiqat,  12  iyulda  Leopold  Gogensollern  -  Zigmaringen  Ispaniya 

taxtidan voz  kechganligini rasmiy suratda e’lon qildi. 

Lekin,  Prussiyada  ham,  Fransiyada  ham  ashaddiy  harbiy  doiralar  bu 

janjalning tinch tugaganidan norozi bo‘lib qoldilar. Bu janjalni chiqarishda xizmat 

ko‘rsatgan    Bismark o‘ziga itoat qiluvchi matbuot orqali “Germaniya xo‘rlandi” 

deb shov-shuv ko‘tardi va qulay payt poylab turdi.  

Fransiyada  12-iyul  kuni  kechqurun  bo‘lgan  imperator  kengashida, 

erishilgan  natijalar  bilan  qanoatlanib  qolmay,  Prussiyaga  yangi  talablar  qo‘yilsin, 

                                                           

1

 U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

 

 

 

13 

 

degan  qaror  qabul  qilindi.  Harbiy  ministr  Lebef:  “Biz  tayyormiz,  biz  shaymiz, 

armiyamizda  hamma  narsa,  so‘nggi  askarning  getridagi  so‘nggi  tugmasigacha 

hamma narsa joyida”,-degan mashhur g‘amgin nutqini ham o‘sha vaqtda so‘zlagan 

edi. 

Ertasiga,  13  iyul  kuni  Benedetti  Parijdan  olgan  topshiriqqa  amal  qilib, 

Vilgelm I ga Fransiya hukumatining yangi talablarni qo’yadi: 

--  agar  Leopold    Ispaniya  taxtini  egallash  uchun  yana  o‘z  nomzodini 

qo‘yadigan  bo‘lsa,  Vilgelm  I  hech  qachon  norozilik  bildirmasligi  to‘grisidagi 

talabni  qo‘ydi.  Bu  talab  atayin  qilin  qilingan  haqoratomuz  talab  bo‘lganligidan 

Vilgelm uni bajarishdan bosh tortdi. Elchi o‘sa kuni qirol huzuriga ikkinchi marta 

kirmoqchi  bo‘lganida,  qirol  uni  qabul  qilmadi  Ertasiga  qirol  Benedetti  bilan 

uchrashib  unga,  muzokaralar  Berlinda  davom  etish  mumkinligini  bildirdi. 

O‘shandayoq  Emsdan  Bismarkka  telegramma  yuborilgan  edi,  bu  telegrammada 

qirol  bilan  Fransiya  elchisi  o‘rtasida  13-iyulda  bo‘lgan  suhbat  mamuni  bayon 

qiligan edi.    

 Bismark  Emsdan  olingan  telegramma  matnini  shunday  qisqartirib 

yubordiki,  natijasida  uning  ma’nosi  juda  o‘zgarib  ketib,  Fransiya  uchun,  uning 

milliy  sha’ni  uchun  isnod  keltiradigan  mazmun  hosil  bo‘lgan  edi.  Oradan  ancha 

vaqt  o‘tgandan keyin  Bismark o‘zining memuarlarida  buni yozgan  edi. Ana shu 

tariqa soxtalashtirilgan “Ems depeshasi”ni Bismark matbuotda e’lon qildi. Natijada 

Bismarkning ayni muddaosidek bo‘lib chiqdi.  

15-iyulda  Fransiya  hukumtining  boshlig‘i  Olive  Qonun  chiqaruvchi 

korpusdan armiyaga rezevdagilarni chaqirish uchun kredit berilishini talab qildi va 

buning oqibatlari uchun javobgarlikni “bamaylixotir” o‘z zimmamga olaman, dedi. 

“Bonapartchi  agentlar  va  korjoma  kiyib  olgan  politsiyachilar  Parij  ko‘chalarida 

namoyishlar  uyushtirdilar,  milliy  bayroqlar  va  imperatorning  suratlarini  ko‘tarib 

olib, “Berlinga!” degan urushqoqlik shiorlarini aytib bordilar”

1

         

                                                           

1

  И. С. Галкин, Н. Е. Застенкер, В. М. Хвостов “Янги тарих” III том (1871-1918),  Т.: 1964. 

14 

 

Reynning  har  ikkala  tomonida  hukmron  sinflar  avj  oldirayotgan  ashaddiy 

shovinizmga  fransuz  va  nemis  ishchilar  sinfining  birdamligi  qarama-  qarshi 

turardi.  Internatsional  a’zolari  bo‘lgan      fransuz      ishchilari  1870-  yil  2-  iyul    

xitobnomasidagi nemis ishchilarini birgalikda harakat qilishga va Reynning ikkala 

tomonidagi istibdodga qarshi kurashga da’vat qildilar.  

Lekin  na  fransuz  va  nemis  ishchilar  ahvolni  o‘zgartirish  va  urushga 

qarshilik  ko‘rsatish  uchun  yetarli  kuchga  ega  emas  edilar.  Har  ikki  mamlakatda 

urushga  zo‘r  berib  tayyorgarlik  ko‘rishayotgan  edi.  Nihoyat,  19-  iyulda  Fransiya 

Prussiyaga urush e’lon qildi.  

 Urushning boshlanishi. “1870- yilning 19- iyul kuni Fransiya Shimoliy – 

German  ittifoqiga  qarshi  urush  e’lon  qildi.  Bu  davrda  Pruss  qo‘shinlariga  barcha 

Shimoliy  German  ittifoqiga  mansub  bo‘lgan  davlatlarning  armiyalari  va  xatto 

ittifoq  tarkibiga  kirmagan  4  ta  nemis  davlati  qurolli  kuchlari  ham  qo‘shilishdi.”

1

 

German qurolli kuchlari son jihatdan Fransiyalarnikidan ikki marta ustun bo‘lgani 

holda  yaxshi  xarbiy  tayyorgarlik  ko‘rgan  jangovar  xolatdagi  armiya  edi.  Nemis 

qo‘shinlari uchta armiyaga bo‘lingani holda aniq reja asosida harakat qilishdi. Ular 

bir - birlari bilan mustaxkam bog‘langan holda harakat qilishardiyu 1870- yilining 

avgustida  nemis  harbiy  qismlari  Reyin  daryosidan  o‘tishib  Elzas  va  Lotaringiya 

chegaralariga etib borishdi.  

“Fransuz  armiyasida  mutlaqo  boshqacha  holatni  ko‘ramiz.  Mamlakat 

hayotining  barcha  sohalarini  qamrab  olgan  tanglik  armiyaga  ham  katta  ta’sir 

ko‘rsatgan  edi.  Fransuz  xarbiy  qismlari  8  korpusga  bo‘linishib,  asosan 

mamlakatning  Shimoliy  –  Sharqiy  chegaralariga  yo‘naltirilgan  edi.  Armiyaga 

dardmand xarbiy  sohada  layoqatsiz bo‘lgan  Napoleon  III bosh qo‘mondon  edi. U 

to‘rt yil mobaynida Prussiyaga qarshi urushga tayyorlanib kelayotgan edi. Lekin,  

                                                           

1

 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи, .— Т.:  1989. 

 

 

15 

 

bonapartchilar  matbuotining  maqtanchoqlik  bilan  baqirishlariga  qaramay,  

urushning taqdiri birinchi kundayoq ma’lum bo‘lib qoldi:  

--armiya idorasida tartibsizlik va sarosimalik hukm surardi;  

--harbiy qo‘shilmalarni yaxlitlash chalkashib ketgan;   

--ularning  yo‘nalishlar  va  ma’lum  yo‘lni  bosib  o‘tish  muddatlari  buzilib 

ketgan; 

--ularning ta’minoti yo‘lga qo‘yilmagan edi;  

qo‘mondonlik  qancha  jangchi  borligini,  qancha  to‘p  va  o‘q  dori  borligini 

bilmasdi.    Fransiya  urush  e’lon  qilgandan  beri  ikki  xaftacha  o‘tgan  bo‘lsa  ham,  

fransuz  armiyasi  hamon  hech  narsaga  erisha  olmagan  edi.    Xarbiy  vazir  va  shtab 

boshlig‘i  bo‘lgan  Lebef  ham  kuchli  xarbiy  salohiyatga  ega  emas  edi.  Garchand 

urushni  Fransiya  tomoni  e’lon  qilgan  bo‘lsa-da,  urushning  boshidayoq  uning 

armiyasi xujum o‘rniga mudofaani afzal ko‘rdi.”

1

 

Urushning  dastlabki  kunlariga  oid  bo‘lgan  tarixiy  xujjatlar  Fransiyaning 

armiyasi nochor ahvolda ekanligidan guvohlik beradi. Mana bu xujjatlarga e’tibor 

beraylik.  Urush  harakatlari  ketayotgan  rayondan  Parijga  1870-  yil  20-  iyul  kuni 

soat 9:50 da yuborilgan telegramma: Mets qal’asida shakar, kofe, guruch, aroq, tuz 

yo‘q, yog‘ va suxari oz qolgan. Zudlik bilan loaqal bir million poyoqni Tionvillga 

yuborilgan.  Fransuz  armiyasining  2-  korpus  qo‘mondoni  general  21-iyul  kuni 

xarbiy  vazirlikka  yo‘llangan  telegrammada  “Ombordan  kartalar  uyumini 

yuborishayapti, ularning hozirgi davrda keragi yo‘q. Bizda Fransuz chegaralarining 

bironta  kertasi  yo‘q”.  O‘sha  kuni  boshqa  general  xarbiy  vazirilkka  yuborgan 

telegrammasida  “Belforga  etib  keldim.  Lekin  o‘z  brigadamni  topa  olmadim. 

Diviziya boshlig‘ini ham topmadim. Nima qilay? Bilmadim, polkim qaerda ekan: 

Eng  achinarlisi,  Fransuz  armiyasining  bosh  shtabi  boshlig‘i  xarbiy  vazirga 

yo‘lagan  ma’lumotida  aytadiki,  “Armiyaga  ketayotgan  otryadlar  hamon  qurol  – 

                                                           

1

 Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – T.: 1964. 

 

16 

 

aslahasiz  kelishayapti”.  Mana  shu  tarzda  Fransuz  armiyasining  nochor  ahvolga 

tushib qolganligidan darak beruvchi xujjatlar saqlanib qolgan.