1-Maruza. “GEOSIYOSAT ASOSLARI” FANINING PREDMETI, OBYEKTI,
MAQSAD VA VAZIFALARI
1. Geosiyosat asoslari» ning fan sifatida shakllanishi va siyosiy amliyot.
2. Geosiyosat asoslari» fanining asosiy tushunchalari.
3. Geosiyosat asoslari fanning predmeti va tadqiqot doirasi.
4. Gelpolitikaning fan sifatida o‘rganila boshlanishi. R.Chillen va F.Ratsel
ta’limotlari.
5. Geosiyosiy aktorlar.
1. Geosiyosat asoslari» ning fan sifatida shakllanishi va siyosiy amliyot.
Geosiyosat fan sifatida XIX asr oxirlari - XX asr boshlarida vujudga keldi.
Uning vujudga kelishi yirik mustamlakachi davlatlarning vujudga kelishi, dunyoni
bo’lib olishga intilish, jahon savdosining yuksalishi, sanoat inqilobining
tugallanishi, sanoat va moliya kapitalining rivojlanishi, jahon bozori uchun
kurashning avjiga chiqishi, yangi bozorlarga, mustamlakalarga ega bo’lishga
intilish va uning ustiga qurilgan siyosatning hosilasi sifatida kechdi.
Shunday bo’lsada bugungacha uning shaklu shamoyiliga, tadqiqot doirasiga,
ob‘yektiga aniq bir ta‘rif berilmadi. Bu bir tomondan yangidan shakllangan har bir
fan uchun o’ziga xos xususiyat bo’lsa, ikkinchi tomondan geosiyosiy
jarayonlarning naqadar murakkabligi bilan izohlanadi. Ikkinchi jahon urushidan
keyingi davrda, ayniqsa sovuq urushi tugashi arafasida «Geosiyosat» atamasi
ommabop atamaga aylandi. Fransuz olimi Iv Lakostning e‘tirof etishicha
geosiyosat atamasi 1980 - yillardan boshlab, ayniqsa «sovuq urush» davri
tugaganidan keyin nihoyatda keng qo’llanila boshlandi. Bugungi kunda bu atama
barcha davlatlarning OAV larida jurnalistlar nafaqat Yevropa davlatlari o’rtasidagi
hududiy raqobatchilikni, ayni damda unga qarshi jamoatchilik fikridagi e‘tirozlarni
ham ko’tarib chiqishmoqda. Ba‘zan esa geopolitika atamasi turli hodisalarga,
jumladan hech qanday aloqasi yo’q hodisalarga nisbatan ham ishlatilmoqda. «The
Economist» jurnalida e‘tirof etilishicha geopolitika atamasi fundamental hodisa
hisoblansada, uni shunday bir yorliqqa qiyoslash mumkinki, bu yorliqni istalgan
hodisaga ilib q o’yish mumkin.
1945 yilda jahon urushi yakuniga yetgach u keltirgan barcha yo’qotishlarga
bir tomondan geosiyosat fani ham aybdordek hisoblandi. 2 - jahon urushi va uning
asoratlarini tugatish davrida geosiyosat doirasidagi izlanishlar bir oz susaysada
butunlay to’xtab qolmadi va mumkin ham emas edi. Negaki davlatlar bor ekan,
ular o’rtasida munosabatlar bor ekan, ularning manfaatlari mavjud ekan geosiyosat
ham mavjud bo’ladi. Mustamlakachilik tizimi, jahon urushlari va undan keyingi
«sovuq urush» davri salbiy jihatlariga ba‘zan geopolitik jarayonlar sabab qilib
ko’rsatildi. XX asr oxiri – XXI asr boshlariga kelib geosiyosat o’tib ketgan
«patologiya» dan xalos bo’ldi.
O’zida iqtisodiy va siyosiy geografiyani umumlashtirgan geosiyosat harbiy
yoki diplomatik tarixga shunchaki qo’shilgan oddiy hodisa emas. Geosiyosiy uslub
ularni o’zlashtirgan xolda namoyon bo’ladi.
Alohida tadqiqot, masho’ulot sohasi sifatida, dunyoga nazar tashlash uslubi
sifatida geosiyosatning prespektivlari quyidagi holatlar bilan o’z dolzarbligini
namoyon qiladi:
Birinchidan, jamiyatning demokratik siyosiy madaniyatini shakllantirishda,
aholii tafakkurini imperiyaga xos tafakkur tarzidan xalos bo’lishlarida, radikal
geosiyosiy hatti - harakatlar mohiyatini anglab yetishda geosiyosatning asoslarini
o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi;
Ikkinchidan, geosiyosiy paradigmalar, alohida faoliyat turi sifatidagi
geosiyosat shakllanayotgan ko’p qutbli dunyoda, jahon hamjamiyatida munosb
o’rin egallashida muhim ahamiyat kasb etadi;
Uchinchidan, endigina shakllanayotgan geosiyosat fani oldida O’arb
geosiyosatsi erishgan yutuqlarni o’zlashtirish, uning asosiy tendensiyalarini,
hozirgi zamon geosiyosiy jarayonlarining rivojlanish xusiyatlarini o’rganish kabi
masalalar turibdiki ularning yechimi O’zbekistonning Markazty Osiyoda, jahon
hamjamiyatida tutgan maqomini belgilab olishda o’ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Geosiyosat fan sifatida XX asr boshlariga kelib paydo bo’ldi. Uning
shakllanish jarayoni jahondagi iqtisodiy, siyosiy jarayonlarning keskin rivojlanishi
davriga to’o’ri keldi. Nafaqat ilmiy doirada, balki siyosatshunoslar o’rtasida ham
«geosiyosat» tushunchasiga nisbatan yagona bir ta‘rif yo’q. Mavjud ta‘riflar u yoki
bu darajada bir - birini to’ldirsada, ma‘lum jihatdan bir - biriga qarama - qarshi
hamdir. O’z navbatida geosiyosatning ob‘yekti va sub‘yekti haqida ham turlicha
qarashlar bor. Albatta, bildirilgan fikrlarga salbiy munosabat bildirish kerak emas,
balki ularga geosiyosat ob‘yektining murakkabligi bilan izohlanadi. Umuman
olganda geosiyosat hukmronlik vositalari va u bilan boo’liq bilimlar mohiyati
to’o’risida fan sohasi sifatida izohlanadi.
Fransuz geosiyosatchisi Mishel Fushe ingliz va nemis geosiyosati xususida
fikr yuritib jahonda iqtisodiy va siyosiy hukmronlikni qo’lga kiritish ustida kurash
natijasidagi ehtiyoj natijasida yuzaga kelganligini ta‘kidlaydi. Uning fikricha
geosiyosat faqatgina uslub hisoblanmasdan, ayni damda tasavvur va amaliyot ham
hisoblanadi. Negaki dastlabki geosiyosatchilar sifatida turli davrlarda turli
hukmdorlar maydonga chiqishgan. Geosiyosatni tasavvur sifatida shu ma‘noda
e‘tirof etiladiki qator geosiyosiy maktablar ilgari surgan nazariy muhokamalar
dunyo haqidagi tasavvurlarni inikos ettirgan, u yoki bu davlatning olib borayotgan
siyosatini belgilab bergan. Geosiyosat metod sifatida ilmiy, pedagogik ahamiyatga
ega bo’lgan bilimlar mohiyatini ifoda etgan.
Insоniyatning kеlаjаgi to’g’risidа hаr хil fаrаzlаrni o’rtаgа qo’yayotgаn turli
siyosiy vа ilmiy dоirаlаr – siyosаtshunоslаr, tаriхchilаr, fаylаsuflаr, futurоlоglаr,
аstrоlоglаr vа bоshqаlаr ХХI аsrdа insоniyatning tаqdiri qаndаy bo’lishi hаqidа
hаr kuni turli-tumаn fаrаzlаrni ilgаri surmоqdаlаr. Glоbаl dunyo tаrtibоtini,
zаmоnаviy gеоsiyosiy vа хаlqаrо munоsаbаtlаrni yaхshilаsh uchun аyrim
tаdqiqоtchilаr libеrаl-dеmоkrаtik qаdriyatlаrni rivоjlаntirishni tаklif qilsаlаr,
bоshqаlаr insоniyatgа tаhdid sоlаyotgаn milliy-etnik vа shu аsоsdа kеlib
chiqаdigаn etnik ziddiyatlаr, mаdаniyatlаrаrо kоnfliktlаr, ijtimоiy, iqtisоdiy,
mоliyaviy vа ekоlоgik vа hоkаzо оfаtlаrgа qаrshi turishning kеskin yo’llаrini
izlаmоqdаlаr. Birоq, gеоsiyosаtchi оlim V.А.Dеrgаchеvning so’zlаri bilаn
аytgаndа, insоniyatgа хаvf tug’dirаyotgаn jаdаl rivоjlаnаyotgаn, o’zgаruvchаn vа
glоbаllаshib bоrаyotgаn jаhоn hоdisа vа jаrаyonlаri chuqur gеоsiyosiy tаfаkurgа,
jiddiy glоbаl yondаshuv vа prоfеssiоnаl tаdqiqоtlаrgа аsоslаngаn jаvоblаrgа
ehtiyoj sеzаyotgаni ulаrning hаmmаsigа birdаy хоs хususiyatdir. Uning fikrichа,
ХХ аsrdа, gаrchi ilmiy-tехnikа tаrаqqiyoti tаntаnа qilgаn bo’lsа-dа, Еr kurrаsi vа
hаr bir mаmlаkаtdа sоdir bo’lаdigаn glоbаl o’zgаrishlаrning оqibаtlаri to’g’risidа
mаntiqiy vа mаlаkаli fikr yuritish hаmdа хulоsаlаr chiqаrish imkоnini bеrаdigаn
fаn аsоslаri yarаtilgаni yo’q.
Do'stlaringiz bilan baham: |