Fizika,2 qism 20

---

102

IV  B O B

Bàrchà  mîddàlàr  ko‘p  sînli  bo‘linmàs  zàrràlàrdàn  (àtîm-

làrdàn)  tàshkil  tîpgàn,  dågan  fikrlàr  judà  qàdim  zàmînlàrdà

yunîn  îlimlàri  Dåmîkrit,  Epikur  và  Lukråtsiylàr  tîmînidàn

bildirilgàn  (atîm  so‘zi  yunînchà  «atomos»  –  bo‘linmàs  dågàn

mà’nîni ànglàtàdi). Låkin bu fikrga turli sàbàblàrgà ko‘rà uzîq

vàqtlàrgàchà  jiddiy  etibîr  berilmagan.  Àmmî  o‘n  sàkkizinchi

àsrdà frànsuz À.Làvuàzyå (1743–1794), ingliz J.Dàltîn (1766–

1844),  itàlyan  À.Àvîgàdrî  (1776–1856),  rus  Ì.Lîmînîsîv

(1711–1765),  shvåd  Y.Bårsålius  (1779–1848)  kàbi  îlimlàrning

sà’y-hàràkàtlàri  nàtijàsidà  àtîmlàrning  màvjudligigà  shubhà

qîlmàdi.  D.I.Ìåndålåyåv  1869- yildà  elåmåntlàr  dàvriy

siståmàsini  yaràtib,  bàrchà  mîddàlàrning  àtîmlàri  bir-birlàrigà

o‘õshàsh  tuzilishgà  egà  ekànligini  ko‘rsàtib  bårdi.  Shu  bilàn

birgà,  yigirmànchi  àsrning  bîshlàrigà  kålib,  bo‘linmàs  hisîb-

lànuvchi àtîmning ichigà nigîh tàshlàsh, ya’ni uning tuzilishini

o‘rgànish  muàmmîsi  vujudgà  kåldi.  Ingliz  fizigi  J.J.Òîmsîn

1903- yildà  àtîmning  tuzilishi  hàqidàgi  birinchi  mîdålni  tàklif

qildi.  Bîshqà  ingliz  fizigi  D.Råzårfîrd  o‘z  tàjribàlàrigà  àsîsàn,

Òîmsîn mîdålini inkîr etib, àtîmning plànåtàr mîdålini tàklif

qildi.  Ushbu  mîdålgà  muvîfiq,  àtîm  yadrîdàn  (o‘zàkdàn)  và

uning  àtrîfidà  hàràkàtlànuvchi  elåktrînlàrdàn  tàshkil  tîpgàn.

Êåyinchàlik esà àtîm yadrîsi – musbàt zàryadlàngàn prîtîn và

elåktrnåytràl  nåytrînlàr  màjmuàsidàn  ibîràtligi  àniqlàndi.