Filosofiyanin tiykargi nizam ham kategoriyalari

Filosofiyanin tiykargi nizam ham kategoriyalari.

Filosofiya dunyani tutasliq, onin ustine mudami ozgeristegi ham rawajlaniwdagi tutasliq sipatinda teoriyaliq jaqtan sawlelendiriwge umtiladi. Bul problemanin sheshiliwi asirlerge sozildi.

Onin oz ishinde ayriqsha taliymat--dialektika qaliplesti. Dialektikanin jardeminde oyshillar dunyadagi galaba baylanislardin tabiyatin ham rawajlaniwdin uliwma nizamlarinin tabiyatin tusiniwge umtildi. Filosofiyaliq maniste dialektika degen ne? Onin manisi nede? Hamme filosoflar dialektikler me? Dialektikada alternativalar bar ma? Bul sorawlardi biraz kenirek qarap koreyik.

Dialektika greksheden awdarmasinda «gurrinlesiw oneri», «tartis, aytisiw oneri» degendi anlatadi. Ayyemgi grek madeniyatinda dialog jurgiziw madeniyati juda bahalandi. Al bul ulken tayarliqti ham sheberlikti talap etti. Har turli koz-qaraslardi soqligistirip biliw, ozinin pikirlerinin durisligin daliyllew Sokrat penen Platonda juda aniq korindi. Olar dialogti shinliqtin, demek jananin payda boliwi ushin jardem beretugin qubilis sipatinda tusindirdi. Jana tartistin baslamasinda bolmagan, biraq dodalaw protsessinde payda bolgan. Bunday podxodti evristika dep ataydi. Greksheden awdarmasinda evristika ashiliwdi anlatadi.

Aristotel filosofiyasinda dialektika - daliyillew usili. Basqalardan alingan, biraq haqiyqatligi belgisiz juwmaqlardan kelip shigadi. Dialektikaliq koz-qaraslar Aristotelde onin materiya menen formanin ara-qatnasin, mumkinlik penen haqiyqatliqtin ara-qatnasin analizlewlardin bir-birewine otiwine baylanisi bar. Harbir zat basqaga aynaliwi mumkin, mramor statuyaga, agash stolga aynaliwi h. t. b mumkin.

Dialektikaliq ideyalar orta asirlik filosofiyanin shegarasinda, asirese Jaqin ham Orta Shigista filosofiya teologiyanin xizmetkerine aynalgan Batis Evropaga qaraganda ham rawajlaniwga iye boldi.

Jana dawir tusinda dialektikaliq ideyalardi Dekart, Spinoza, Leybnits ham basqalarda koriw mumkin. Degen menen, tutaslay alganda XVII-XVIII asirler filosofiyasinin oylaw usilin metofizikaliq dep minezlese boladi.

Dialektikanin kushli rawajlaniwi nemets klassikaliq filosofiyasinin amkasinda, en aldi menen Gegeldin filosofiyasinda kushli rawajlaniwga iye boldi.

Sinergetika turaqsizliq tusinigi ham xaos-tartipsizlik kategoriyasin filosofiyaliq jaqtan analiz etedi. Har qanday eski strukturaga oter eken, daslep turaqsizliq, xaos juz beredi, krizis hawij tochkasina jetedi. Bull tochkadagi halatti ozgertiwde apiwayi tosinliq ham ayriqsha ahmiyetke iye.

Sinergetika rawajlaniwdagi miuro ham makro protsesstin oz-ara munasibetin boldiradi. Maselen geybir alimlardin pikirinshe, mikrosotsialliq hadislerde xaos tartipsizlik, turaqsizliq juda unamli orin tutsa, mikrosotsialliq hadiyselerde buziywshiliq waziypasin atqaradi. Sonin ushin mamleket tartip- nizam ustinligin talap qilsa, erkin bazar tartipsizlik, nirqtin erkinlesiwin talap etedi.