FARG’ONA DAVLAT UNVERSITETI xORIJIY TIL VA ADABIYOT (INGLIZ TILI) YO’NALISHI 21|85 GURUH TALABASI YULDASHEVA GULIRA’NONING TILSHUNOSLIK FANIDAN TAYYORLAGAN SLAYDI MAVZU: GRAMMATIKA - REJA:
1.Grammatika haqida tushuncha. 2.Grammatikaning turlari. 3.So’zning leksik va grammatik ma’nolari. 4.Grammatik ma’no ifoda qiluvchi vositalar. 5.Grammatik kategoriya. 6.Grammatik jins(rod) kategoriyasi. 7.Son kategoriyasi. 8.Kelishik kategoriyasi. 9.Zamon kategoriyasi. Grammatika haqida tushunchA Grammatika-tilning grammatik qurilishini o’rganadigan fan. Tilning grammatik qurilishi o’z kategoriyalari va birliklariga ega. Bular so’z formalari, so’z birikmalari va gaplardir. Grammatika ikki qismdan iborat - So’z turkumlari, ularning kotegoriyal va nokategoriyal formalarini o’rganadi.
Sintaksis - Nutqning grammatik tuzilishi haqidagi fan bo’lib, so’z birikmasi, gap va undan yirik bo’lgan birliklarni o’z ichiga oladi.
Grammatikaning turlari.
Tarixiy grammatika
Falsafiy grammatika
Umumiy grammatika
Qiyosiy grammatika
Tasviriy grammatika
Tarixiy grammatika Tarixiy grammatika-bu biror tilning grammatik qurilishida ro’y bergan o’zgarishlar taraqqiyotini o’rganadi. Masalan, ingliz tilining tarixiy grammatikasi,o’zbek tilining tarixiy grammatikasi va hokozo. Tarixiy grammatika tarixiy morfologiya tarixiy sintaksis Falsafiy grammatika Grammatik kotegoriya logik kotegoriyalar bilan uzviy aloqadordir. Logika bilan grammatikaning ob’ektlari: fikr va til ham bir- biri bilan chambarchash bo’liq. Falsafiy grammatikaning asosiy vazifasi til va tafakkur, logik va grammatik kotegoriyalarning aloqa qonuniyatlarini o’rganadi. Umumiy grammatika Umumiy grammatika-bu tillarning qaysi til oilasiga mansub ekanligidan qat’iy nazar, hamma tillarga xos bo’lgan umumiy xususiyat va qonuniyatlarni belgilaydi. Masalan, hamma tillarda so’z turkumlari bor, barcha tillarda gapning grammatik markazi ega+kesimdan tashkil topgan…… Qiyosiy grammatika Qiyosiy grammatika-tillarning grammatik sistemasini bir-biri bilan taqqoslab, qiyoslab, ularga hos bo’lgan umumiy va xususiy belgilarini o’rganadi. Qiyosiy grammatika Qiyosiy-tarixiy tipologik-qiyosiy grammatika grammatika Qiyosiy-tarixiy grammatika Qardosh tillarning grammatik qurilishini tarixiy-qiyosiy metod yordamida taqqoslab, o’tmishda bir necha tillar uchun umumiy bo’lgan lingvistik elementlarni, ular o’rtasidagi umumiy va noo’xshash tomonlarni aniqlaydi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yirik namoyondalaridan biri Rasmus Rask (1787-1832) o’zining “Qadimiy island tili va island tilining paydo bo’lishi” asarida tillarning qardoshligi tillarda so’zlarning o’xshashligi emas, balki grammatik formalarining o’xshashligiga asoslanish zarurligi isbotlab berdi. Tipologik-qiyosiy grammatika Turli sistemaga mansub bo’lgan tillarning grammatik kategoriyalar va grammatik ma’nolarni ifodalaydigan vositalarni taqqoslab, ularni umumiy va o’ziga xos tomonlarini o’rganadi. Tipologik-qiyosiy grammatika ma’lumotlari tillarni klassifikatsiya qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tasviriy (deskriptiv) grammatika Biror konkret til grammatik qurilishining hozirgi holatini o’rganadi. Deskriptiv grammatikada tilning strukturasini analiz qilish jarayonida ma’no e’tiborga olinmaydi. Bu grammatik til birliklarini bir-biriga nisbatan joylashish tartibi va munosabatini o’rganadigan formal grammatikadir . So’zning leksik va grammatik ma’nolari. Leksik ma’no tashqi dunyodagi biror voqea, hodisa yoki narsa bilan bog’liq bo’ladi. Ular, odatda, individual ma’no hisoblanadi: bir ma’no bir so’z bilan bog’langan bo’ladi. Grammatik ma’no leksik ma’nodan tubdan farq qiladi. U leksik ma’noga o’xshab tashqi dunyodagi narsa va hodisalarni aks ettirmaydi va individual xususiyatga ham ega bo’lmaydi. So’zning leksik va grammatik ma’nolari Grammatik ma’no leksik ma’noga qo’shimcha ravishda namoyon bo’ladi va turli grammatik munosabatlarni ifodalaydi: bir so’zni ikkinchi so’zga bo’lgan munosabatini, so’zlarni shaxsga, songa, zamonga bo’lgan aloqasini ko’rsatadi. M: uy, gul, maktab, deraza kabi. Grammatik ma’no ifoda qiluvchi vositalar.
affiksatsiya
intonatsiya
melodika
Urg’u
takror
affiksAtsiya Har bir til grammatik ma’no ifoda qiluvchi o’ziga xos affiksatsiyaga ega. Ularning tabiati ham o’zgacha. Masalan, o’zbek tilida tushum kelishigi –ni orqali ifodalansa, rus tilida son va rodlari ( a- окна, и-тетдради, я-коня) orqali ifodalanadi. intonatsiya melodika Urg’u Melodika deganda, ton balandligining o’zgarishi tushuniladi. U asosan xitoy-tibet tillarida katta ahamiyatga ega. Masalan, xitoy tilidagi “ma” so’zi; Birinchi ton bilan-ona Ikkinchi ton bilan-kanop degan ma’nolarni ifodalaydi. Urg’uning grammatik ma’no anglash funksiyasi uning erkin(rus, nemis) yoki turg’un ekanligi bilan bo’liq. Urg’usi erkin bo’lgan tillar bu vositadan ko’p foydalanadi. Urg’usi turg’un bo’lgan tillarda kam foydalaniladi. takror Takror grammatik ma’noni ifodalash uchun bir so’zni ikki marta ifodalash bo’lib, bu lingvistikada republikatsiya deb yuritiladi. Bu vosita turli tillarda turli funksiyani bajaradi. Malay tillar oilasida u grammatik vosita sifatida ishlatiladi. Bu tillarda takror ko’plik ma’nosini ifodalaydi. M:orang-odam, orang-orang-odamlar, sin-yulduz, sin-sin-yulduzlar. RAhMAT E’TIBORINGIZ UCHUN
Do'stlaringiz bilan baham: |