Eruvchanlik. Erish mexanizmi

Aim.uz

Eruvchanlik. Erish mexanizmi
           Ayni haroratda ma’lum erituvchida erishi mumkin bo’lgan modda miqdori eruvchanlik deyiladi. Biror bir erituvchida moddaning erishi o’z-o’zicha borib, bunda    G  O , shuning uchun jarayon o’z-o’zicha boradi.

          20 ^oS da 100 g erituvchida  10 g ortiq modda erisa bu modda yaxshi eriydigan hisoblanadi. Xuddi shu sharoitda 0,01 – 1,0 g atrofida erisa  qiyin eriydigan deyish mumkin.

          Agar shu sharoitda 0,01 g dan kam erisa  amaliy jihatdan erimaydigan hisoblanadi. Umuman erimaydigan modda bo’lmaydi.

      Ko’p qattiq moddalarning eruvchanligi harorat ortishi(3-rasm) bilan ortadi.           

        Shuning uchun haroratning pasayishi eruvchanlikni kamayishiga  va  harorat

 

 

     E, g/ 100         

                                               Harorat,^oS

 

                          3-rasm. Eruvchanlik egri chiziqlari.

 

kamaygan sari kristallanishga olib keladi. Glauber tuzining eruvchanligi harorat ortishi bilan avval ortib, Na₂SO_4*10H₂O hosil bo’lishi hisobiga keyin bo’lsa kamayadi.

          Erish jarayoni murakkab fizik-kimyoviy jarayondir.  Erigan modda  molekulalari  bilan  erituvchi  molekulalarining   o’za’ro  ta’sirini solvatlanish deyiladi. Bu ta’sirlanish mahsulotlari esa solvatlar deyiladi. Agar erituvchi suv bo’lsa,  bu jarayon gidratlanish, mahsulot esa gidratlar deyiladi.

           Erituvchi va erigan modda tabiatiga bog’liq holda  solvatlarning hosil bo’lishi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan: eriydigan modda ion tuzilishli (NaCl),  erituvchi esa qutbli tuzilishli (H₂O) bo’lsa, erish jarayonini quyidagicha tasvirlash mumkin:

                           NaCl+ nH₂O          ionlarning gitratlanishi       

 

                                   H₂O                                   H₂O

                       H₂O  Na⁺   H₂O       +      H₂O     Cl^-       H₂O                                         

                                   H₂O   H₂O                           H₂O   H₂O

           Erituvchi molekulalari bilan ionlar  o’rtasida donor-akseptor ta’sirlashuv bo’lishi mumkin. Masalan:

                         NH₃ + H₂O = NH₄OH                     

           Spirtning suvda erishida esa dipol-dipol ta’sirlashuv  kuzatiladi.

           Qattiq moddaning erish jarayonini ikkita jarayonlarning  yig’indisi deb  qarash kerak.  Birinchisi qattiq moddaning molekulalarga yoki ionlarga parchalanishidir.  Bu jarayon endotermik  bo’lib,  issiqlik yutilishi bilan boradi.         

            Ikkinchisi - molekula yoki ionlarning suv bilan ta’sirlashib gidratlar hosil qilishidir.  Bu jarayon  ekzotermik  bo’lib issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi. Qaysi jarayonning ulushi kattaligiga qarab, qattiq modda eriganda issiqlik yutilishi yoki chiqishi mumkin. Ba’zi qattiq moddalar (KOH, NaOH) eriganda issiqlik chiqadi. Ba’zilari (NH₄NO₃ , NH₄Cl)   eriganda esa issiqlik yutiladi.

            Gidratlar beqaror moddalar bo’lib,  oson parchalanadi. Eritmalar bug’latilganda,  ular parchalanib, erigan modda ajralib chiqadi. Ba’zan gidratlar birmuncha barqaror bo’lib, suv qattiq modda tarkibiga kiradi. Bunday moddalarni kristallogidratlar deb, kristallogidrat tarkibidagi suvni esa kristallizatsiya suvi deb ataladi.

         Masalan:  CuSO_4 *5H₂O  - mis kuporosi

                          Na₂CO_{3 *} 10H₂O - kristall soda

                          MgSO_4* 7H₂O  - taxir   tuz

            Moddalarning  u  yoki  bu erituvchida erish xossasiga eruvchanlik deyiladi. Eruvchanlik avvalambor erituvchi  va  eriydigan  moddalar tabiatiga bog’liq. Masalan, natriy xlorid suvda yaxshi eriydi, lekin benzolda erimaydi.  Yog’ esa suvda erimaydi,  lekin  benzolda  yaxshi eriydi. Eruvchanlik haroratga va bosimga bog’liq.

          Agar modda shu eritmada ortiqcha erimasa, bunday eritma to’yingan eritma deyiladi. Agar modda eritmada yana erisa,  bu eritma to’yinmagan eritma deyiladi.  To’yingan eritmada cho’kma  bilan  eritma o’rtasida muvozanat qaror topadi. To’yingan eritmani cho’kmasidan ajratib olib, ozgina bug’latib yoki biroz sovutib yana  to’yingan eritma olish mumkin. Agar to’yingan eritma qizdirish ta’sirida eritilib yuborilsa o’ta to’yingan eritma hosil bo’ladi. O’ta  to’yingan eritmada erigan modda miqdori to’yingan eritmadagidan ko’proq bo’ladi.  O’ta to’yingan eritma beqaror  bo’lib, chayqatilgandayoq ortiqcha erigan modda darrov cho’kmaga tushadi.

        Eruvchanlik 100 g erituvchida erib, to’yingan eritma hosil qiladigan moddaning grammlar soni bilan o’lchanadi.