Dinshunoslik

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“DINSHUNOSLIK” FANIDAN

Mustaqil ta’lim topshiriqlari

Bajardi: SMM-50 Kenjayeva X.

Tekshirdi: Oblomurodov N.

Toshkent – 2020

Mavzu - Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash:

O'zbekiston fojeasi

R e j a:

1. 
   Diniyekstremiz va fundamentalizm. Uning kelib chiqishi va mohiyati
   
2. 
   Terrorizm. Uning kelib chiqishi, jamiyat osoyishtaligiga soladigan xavfi
   
3. 
   O'zbekiston Respublikasida diniyekstremiz va terrorizm xavfnini oldini olishning huquqiy va tashkiliy asoslari
   

1. Diniyekstremiz va fundamentalizm. Uning kelib chiqishi va mohiyati

Diniy fanatizm (mutaassiblik) - o‘z diniy qarashlarini mutlaq haqiqat sifatida e’tirof etgan holda boshqa diniy e’tiqodlarga nisbatan murosasizmunosabatda bo lish. Mutaassiblikka berilgan odamlar va ulaming guruhlari tarqatayotgan g‘oyalari va amaliy faoliyati jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikka tahdid hisoblanadi. Insoniyat tarixida bunday e’tiqoddan g‘arazli siyosiy maqsadlarda foydalanilgan. 0‘rta asrlardagi yevropada «muqaddas yerlarni ozod etish» g‘oyasi ostida xristian ruhoniylari da’vati bilan Sharq tomon amalga oshirilgan salb yurishlari, keyinchalik amalga oshirilgan inkvizitsiyalar, Reformatsiyaga qarshi harakatlar, islom dunyosida avval va hozirgi kunda faoliyati kuzatilayotgan diniy- ekstremistik oqimlaming mafkurasi zamirida diniy mutaassiblik yotadi. Islom dini mutaassiblikni, fundamentalizm va aqidaparastlikni qoralaydi. Teran o‘ylashga, boshqalarga nisbatan murosali bo‘lishga chaqiradi.

Aqidaparastlik - dindagi aqida va qoidalami ijtimoiy hayotning barcha sohalariga ko‘r-ko‘rona qo‘llash va mutlaqlashtirishga qaratilgan harakatlar hisoblanadi. Aqidaparastlik barcha dinlarda turli mazhab va yo‘nalishlar orasida, shuningdek, dunyoviy jamiyatda keskinlik, nizo va to‘qnashuvlar kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi. Aqidaparast guruhlar o‘z g‘oyalarini tushuntirish, ishontirish kabi usullar orqali targ‘ib etishni tan olmaydi. Ular o‘z da’volarida boshqalarga nisbatan o‘ta johil va murosasiz munosabatda bo‘ladilar. 0‘zini shak-shubhasiz haq deb bilish, haqiqatni faqat men bilaman degan qarashga asoslanganmanmanlik esa zo‘ravonlikni yuzaga keltiradi

Diniy fundamentalizm (lotin. fundamentalis - asos):

1. 
   keng ma’noda deyarli barcha dinlar ichida uchraydigan oqim bo‘lib, mazkur oqim tarafdorlari ijtimoiy hayotning barcha sohalarida dastlabki diniy manbalaming talablariga qaytishni targ‘ib qiladilar. Fundamentalistlaming asosiy jihatlari muqaddas matnlami so‘zma-so‘z talqin qilish, diniy ta’limotni mutlaqo o‘zgarmas, deb e’lon qilish, barcha diniy ko‘rsatmalami to‘la-to‘kis bajarishni talab etish va h.k. Diniy fundamentalizm buzg‘unchi mohiyatga ega. Chunki u jamiyatda ustuvor maqsad sifatida milliy qadriyatlami mustahkamlash, davlat manfaatlarini himoya qilishni emas, balki gumanizm, demokratiya tamoyillarini inkor etgan holda muayyan din mafkurasi asosida «yangi tartib» joriy qilishga chaqiradi. Diniy fundamentalizm hozirgi zamondagi dunyoviy davlatchilikni rad etib, dinni siyosiy sohada ham inson ustidan hukmron, deb talqin qilib, jamiyat ustidan xudo nomidan harakat qiluvchi diniy hokimiyatni tiklashni targ‘ib qiladi;
   
2. 
   tor ma’noda XX asming boshida AQShda protestantlik yo‘nalishida vujudga kelgan oqim tushuniladi. Protestant fundamentalistlari Bibliyani so‘zma-so‘z talqin etgan, ijtimoiy-ma’naviy hayotda xristian dinining mutlaq (monopol) boshqaruv huquqini talab etganlar. Oqim o‘z nomini 1912-yildan «Asos» nomli davriy nashridan olgan. Fundamentalistlar 1919-yili Filadelfiyada «Umumjahon xristian fundamentalistlari uyushmasi»ni tuzgan.
   

Islom yo‘nalishidagi fundamentalistlar turli yo‘nalish va kayfiyatdagi guruhlami o‘z ichiga oladi. Ayrimlari terroristik usullar bilan qonuniy hokimiyatga qarshi kurash olib borsalar, boshqalari targ‘ibot-tashviqot ishlari, diniy ta’lim, jamoat tashkilotlari, maktab, universitet, ommaviy axborot vositalariga kirib borish, adabiyot, audio- videokassetalar, SD-DVD-disklar tarqatish bilan shug‘ullanadilar.

Diniy g‘oyalar-diniy da’vatlar, aqidalar, ilohiy qadriyatva maqsadlar ifodalangan qarashlar majmuyi. Ular turli dinlaming amal qilish yo‘lini belgilab olishda namoyon bo‘ladi.

Keyingi yillarda Yevroosiyo qit’asi va Afrikada joylashgan qator mamlakatlarda ijtimoiy-siyosiy vaziyatga salbiy ta’sir o‘tkazayotgan diniy-ekstremistik va terroristik tashkilotlaming faollashuvi kuzatilmoqda. Ma’lumki, muayyan siyosiy omillar va turli ilmiy yondashuvlar bilan bog‘liq sabablarga ko‘ra diniy ekstremizm va terrorizm tushunchalari bo‘yicha soha mutaxassislari tomonidan umume’tirof etilgan yagona ta’rif yo‘q.

0‘zbekiston tomonidan imzolangan «Terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash bo‘yicha Shanxay Konvensiyasi» (Shanxay, 2001-yil 15-iyun)ga muvofiq ekstremizm - konstitutsion tuzumni zo‘rlab o‘zgartirish, kuch ishlatish orqali hokimiyatni egallash va ushlab turish, jamoat xavfsizligiga tajovuz qilishga qaratilgan faoliyat, mazkur maqsadlar yolida noqonuniy qurolli tuzilmalar tashkil etish yoki ulaming faoliyatida ishtirok etish hisoblanadi.

0‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 30-iyulda qabul qilingan 0‘RQ 489-sonli «Ekstremizmga qarshi kurash to‘g‘risidagi» qonunida ekstremizmga «ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga, 0‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzumini zo‘rlik bilan o‘zgartirishga, hokimiyatni zo'rlik ishlatib egallashga va uning vakolatlarini o‘zlashtirib olishga, milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo‘zg‘atishga qaratilgan harakatlaming ashaddiy shakllari ifodasi» deb ta’rif berilgan³⁴.

Diniy sohada ekstremizm boshqa din vakillariga o‘ta murosasizlik (masalan, Hindistonda musulmonlar va hinduiylar, hinduiylar va sikxlar orasidagi nizolar), bitta din ichidagi (Pokiston, Afg'oniston, Iroqda sunniylar va shialar, Suriyada alaviylar va sunniylar) mojaroli munosabatlar, dunyoviy tuzumga qarshi kurash (aksariyat musulmon mamlakatlarida) yoki xalqaro darajadagi sivilizatsion qararna- qarshiliklar («Al-Qoida», «Hizbulloh» tashkilotlari tomonidan AQSh yetakchiligidagi G‘arbga qarshi e’lon qilingan kurash) bilan bog‘liqdir.

Ta’kidlash joizki, ekstremizm deyarli doimo siyosiy maqsadlarda - sekulyar davlatchilikka qarshi va muayyan konfessiya vakillarining hokimiyatni egallashga qaratilgan faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu nuqtayi nazardan, diniy ekstremizm - ba’zi diniy tashkilotlar yoki ayrim dindorlaming jamiyat qonun-qoidalariga mos kelmaydigan mafkurasi va faoliyati hisoblanadi.

Diniy ekstremizmning mohiyati jamiyat uchun an’anaviy bo‘lgan ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va diniy-aqidaviy qarashlami rad etish hamda umuminsoniy qadriyatlarga zid keluvchi dunyoqarashni tajovuzkor ravishda targ‘ib qilishdan iborat. Bu diniy oqim a’zolari tomonidan o‘z g‘oyalarini butun jamiyatga tarqatishga qaratilgan harakatlarda namoyon bo‘ladi. Diniy ekstremizmning xos jihatlari sifatida boshqacha dunyoqarash egalari, ayniqsa, boshqa din vakillari va dahriy (ateist)larga o‘ta murosasizlik, o‘z g‘oyalarini targ'ib etish va atrofdagilardan go‘yoki ustun ekanini namoyish etish va ksenofobiyani qayd etish mumkin. Diniy ekstremizm asosan dunyoviy davlatga, jamiyatda shakllangan tartibga, davlat va din orasidagi munosabatlami muvofiqlashtiruvchi qonun va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarga qarshi qaratilgan bo‘lib, teokratik boshqaruvni barpo etishni maqsad qiladi. Diniy ekstremizm siyosat, madaniyat, millatlar va dinlararo munosabatlarga buzg‘unchi ta’sir o‘tkazadi.

Islom olamida diniy ekstremistik mafkurani vujudga kelish ildizlari sifatida quyidagilami e’tirof etish mumkin:

- XX asr o‘rtalarida islom dunyosida mustamlakachilarga qarshi terror usullaridan foydalangan milliy-ozodlik harakati asosida keyinchalik kuch ishlatish uslublariga tayanuvchi guruhlaming vujudga kelishi;

- Arab-Isroil urushlari va Yaqin Sharq muammosining hal etilmay kelayotgani, G‘arb mamlakatlarining turli geosiyosiy loyihalarni amalga oshirish orqali Yaqin Sharq davlatlarini o‘z ta’sir doirasiga olishga qaratilgan intilishlari;

- yetakchi davlatlaming musulmon dunyosi mamlakatlaridagi energetik zaxiralar ustidan o‘z nazoratlarini o‘matishga qaratilgan siyosati;

- ayrim musulmon davlatlarining mintaqaviy yetakchilik yo‘lida olib borayotgan o‘zaro raqobati doirasida boshqa musulmon mamlakatlarida o‘z ta’sir doiralarini kengaytirishga qaratilgan intilishlari;

- sunniylar va shialar orasida an’anaviy davom etib kelayotgan qarama-qarshiliklaming davlatlararo munosabatlar darajasiga ko‘tarilishi oqibatida o‘zaro kurashning turli ko‘rinishlarda, jumladan, noqonuniy qurolli tuzilmalar orqali olib borilishi.

0‘zini islom nomi bilan bog‘laydigan diniy-ekstremistik tashkilotlarning xususiy jihatlari quyidagilardan iborat:

- dunyoviy davlat va jamiyatga murosasiz munosabatda bo'lish va uni shariatga asoslangan tuzumga aylantirishga harakat qilish;

- dinning davlatdan ajratilishini rad etish va jamiyatning barcha a’zolarini majburan shariat talablari asosida hayot kechirishini ta’minlash;

- islom dinini dunyoning boshqa jamiyatlariga qarshi qo‘yish;

- mamlakatlaming mustaqilligi va hududiy yaxlitligini tan olmaslik, yagona davlat - «xalifalik» qurish g‘oyasini ilgari surish;

- o‘z maqsadlari yo‘lida davlat va jamiyatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni izdan chiqarishga qaratilgan xatti-harakatlarga urg‘u berish;

- o‘z g‘oyalariga ergashmagan musulmonlami dindan chiqqanlikda, «kofir»likda ayblash, an’anaviy islom tarafdori bo'lgan ulamolami obro‘sizlantirish, ularga tazyiq o‘tkazish va hattoki oidirish.

Terrorizm zamonaviy ilmiy doiralarda uch nuqtayi nazardan, ya’ni jinoiy faoliyat, terroristik guruh va terroristik ta’limot sifatida qaraladi.

Ko‘pchilik mutaxassislar terrorizm ostida turli ijtimoiy guruhlar tomonidan siyosiy maqsadlar yo‘lida kuch ishlatish yoki kuch ishlatish bilan qo‘rqitishni e’tirof etadilar.

0‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 15-dekabrdagi 167-II-sonli «Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida»gi qonuniga ko‘ra:

- terrorizm - siyosiy, diniy, mafkuraviy va boshqa maqsadlarga erishish uchun shaxsning hayoti, sog‘lig‘iga xavf tug‘diruvchi, mol-mulk va boshqa moddiy obyektlaming yo‘q qilinishi (shikastlantirilishi) xavfini keltirib chiqaruvchi hamda davlatni, xalqaro tashkilotni, jismoniy yoki yuridik shaxsni biron-bir harakatlar sodir etishga yoki sodir etishdan tiyilishga majbur qilishga, xalqaro munosabatlami murak- kablashtirishga, davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzishga, xavfsizligiga putur yetkazishga, qurolli mojarolar chiqarishni ko‘zlab ig‘vogarliklar qilishga, aholini qo‘rqitishga, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga qaratilgan, 0‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida javobgarlik nazarda tutilgan zo‘rlik, zo‘rlik ishlatish bilan qo rqitish yoki boshqa jinoiy qilmishlardir;

- xalqaro terrorizm — bir davlat hududi doirasidan tashqariga chiqadigan terrorizm.

Bugungi kunda yirik xalqaro terrorchi tashkilotlar qatorida «Аl- Qoida», «Iroq va Shorn islom davlati», «Ash-Shabab», «Xayat tahrir ash-Shom», «Sharqiy Turkiston islom harakati», «Turkiston islom harakati», «Islom jihodi ittihodi» va hokazolami ko‘rsatish mumkin.

2.