“
Sinf: 8- ______
Sana: ________
Fan: Kimyo
Mavzu: Fosforning kislorodli birikmalari
Darsning xronologik xaritasi
№
|
Dars taqsimoti
|
Vaqti
|
|
Tashkiliy qism
|
2- daqiqa
|
|
O’tgan mavzuni takrorlash
|
8- daqiqa
|
|
Yangi mavzu bayoni
|
17- daqiqa
|
|
Mavzuni mustahkamlash
|
12- daqiqa
|
|
O`quvchilar bilimini baholash
|
3- daqiqa
|
|
Yakuniy qism
|
3- daqiqa
|
|
Jami
|
45 daqiqa
|
Dars vaqti: 45 daqiqa.
Dars maqsadlari:
1.Ta`limiy maqsadi: O’quvchilarga fosforning kislorodli birikmalari haqida ma’umot berish
2. Tarbiyaviy maqsadi: Mavzu yuzasidan o’quvchilarga uning ishlatilishi, ahamiyati haqida tarbiyaviy tushuncha berish
Rivojlantiruvchi maqsad: Masalalar orqali bilim, ko’nikma malakalarini shakllantirish. Tajriba hosil qilish
Kerаkli jihozlar: Videoproyektor, plakatlar, davriy sistema, dars konspekti, tarqatma kartochkalar, slaydlar, testlar, savollar
O’qitish usullaru: “Aqliy hujum”, “Нима учун sxemasi”, “Baliq skeleti”, “Insert” usuli .
Dars turi: Noananaviy
Dars tipi: Yangi bilimlar berish
Yangi mavzu bayoni:
Reja:
1. Fosfor (V) oksid,
2. Fosfat kislota
3. Ortofosfat kislota tuzlari
4. Biologik ahamiyati
Fosforni kam kislorod bilan ta’sirlashishidan P2O3 va kislorod mo’l bo’lganda P2O5 hosil bo’ladi. Oksidlanish jarayoni mexanizmi zanjirli, oksidlanish mahsulotlari dimer yoki yanada murakkabroq polimerlar bo’ladi. Fosfor +3 oksidi bir qancha allotropik shaklda uchraydi. Ulardan biri molekulyar panjaraga ega bo’lib tugunlarida dimer molekulalar P4H6 holida turadi.
P4O6 molekulasi kislorod atomlari bilan bog’langan to’rtta piramida (tugallanmagan tetraedr) tuzilgan.
P4O6 –allotropik shakli, uchunchan, CS2 da juda kam eriydi, oson suyuqlanuvchan. Polimer strukturasi o’lchamli to’r hosil qiladi, piramidali PO3 gruppalanishi tarqoqlanadi, ya’ni tugallanmagan tetraedrlar, tetraedrning bitta uchi juftlangan elektronlar bilan band, piramidalar kislorod atomlari orqali bog’langan. Ikkala holda ham fosfor atomlari sp3- gibridlangan holatda bo’ladi.
P2O3 oksidi kimyoviy jihatdan kislotalik xossasini namoyon qiladi:
P2O3 + 3H2O = 2H3PO3
Fosfot kislotasi rangsiz oson suyuqlanuvchan, suvda yaxshi eriydigan kristallardir. Kimyoviy tuzulishi bo’yicha u buzilgan tetraedr bo’lib markazida sp3 gibridlangan holatda fosfor atomi turadi.
P atomi bilan to’g’ridsan –to’g’ri bog’langan vodorod almashinishga qodir emas, shu sababli fosfit kislotasi maksimum ikki negizli ko’pincha H2(HPO3) formulasi bilan ifodalaydilar.
H3PO3 o’rtacha kuchdagi kislota: pKl=2,8, Pk2=6,2 teng. Uning tuzlari- fosfitlarni P2O3 ni ishqorlarga ta’sir ettirib olinadi.
Ishqoriy metallarning va kalsiyning fosfitlari suvda eriydi. Fosfit kislotasi qizdirilganda disproporsionirlash reaksiyasiga kirishadi.
Fosfit kislotasi va fosfitlar qaytaruvchi oksidlar va galgenlar ta’siridan oksidlanadilar:
Qizig’i shundakli, H3PO3 eritmasini havo kislorodi faqat yod izlari borligida oksidlydi.
Fosfit kislotasi odatda fosfor uch galogenidlarini gidroliz qilib olinadi:
Fosfor uchun eng xarakterli oksidlardan biri P2O5- difosfor pentaoksiddir. P2O5- qattiq modda, uni shishasimon holda ham osonlikcha olish mumkin. Fosfor +5 oksidi par holida P4O10 tarkibiga to’g’ri keladi. P4O10 molekulasi to’rta buzilgan tetraedr [PO3-4] lardan tuzulgan, har bir fosfor atomi 4 ta kislorod atomlari bilan bog’langan, 10 ta kislorod atomlaridan 6 tasi ko’prik rolida, qolgan hamma atomlarini bog’laydi. 4 ta kislorod atomlari 4- fosfor atomlari bilan qisqa qo’sh bog’lar orqali bog’langan. 4 ta fosfor atomlari katta tetraedrni hosil qiladi
Qattiq P2O5 bir qancha shaklda bo’ladi. Ulardan biri molekulyar strukturaga ega, panjara tugunlarida P4O10 molekulasi turadi. Tashqi ko’rinishi bilan bu modifikatsiya muzga o’xshaydi. U katta bo’lmagan zichlikka ega, osonlik bilan par holiga o’tadi, suvda yaxshi eriydi, reaksiyaga kirishish qobilyati yaxshi, molekulyar shaklidagi qattiq fosfor +5 oksidini uzoq qizdirilganda ikkta polimer strukturali, katta zichligidagi, reaksion qobilyati va oquvchanligi kam bo’lgan moddalar hosil bo’ladi. Bunda P4O10 molekulasidagi juftlashgan bog’lar yakka bog’larga aylanadi, shunda hamma kislorod atomlari ko’prikli bog’lanadi va buzilgan tetraedrlardan tuzilgan fazoviy karkas yuzaga keladi. Bu tetraedrlarning har ikkala polimer modifikatsiyasini hosil bo’lishiga olib keladi. Biroq qattiq molekulyar panjarasi P4O10 molekulasi bilan ikkita polimer strukturalar orasida kuchsiz Van-der-Baals kuchlari ta’sir etsa ikkinchisidan kovalent kimyoviy bog’ mavjud.
P2O5-eng kuchli degidratlovchi (suvsizlantiruvchi) agent kimyoviy bog’langan suvni tortib oladi. Bundan tashqari u qurutuvchi shiddatligi bo’yicha CaCl2, NaOH, H2SO4 va boshqa qurutuvchilardan ustun turadi.
Uchuvchan modifiksiyadagi P2O5 gidratlanganda dastlab tetrametafosfat kislotasi hosil bo’ladi:
Keyinchalik gidratlanganda tetrapolifosfat (tridekaoksotetrafosfat) kislotasi hosil bo’ladi:
Gidratlanish jarayonining keyingi bosqichida H3PO4 va polifosfat kislotalari aralashmasi hosil bo’ladi va jarayonning oxirgi bosqichida alohida H3PO4 moleklasi hosil bo’ladi:
H4P2O7 + H2O = 2H3PO4 ortafosfat kislota
Гыриг reaksiyalarni soddalashtirilgan holda quyidagicha yozish mumkin:
Orta fosfat yoki oddiy fosfat kislotasi +5 fosfor hosilalaridan eng muhimidir.
Bu rangsiz oson suyuqlanivchan havoda suyuqlanadigan kristallar suv bilan istalgan nisbatda aralashadi. Qattiq kislotada va konsentrlangan eritmalarida molekulalararo vodorod bog’lanish mavjud. Shu sababli H3PO4 ning kuchli eritmalari yuqori qovushqoq. Suyultirilgan eritmalarida (50% mass. kamroq) suv molekulasi bilan kislota orasidagi vodorod bog’lanish yuzaga keladi:
H3PO4-suvdagi eritmasida o’rtacha kuchdagi kislota pK1=22, pK2=7,3, va pK3=12,4 uch bosqichda dissosilanadi:
Fosfatning hamma kislotalari hamda 3-chi , 2-chi va 1-chi tuzlari ham ma’lum.
Ortofosfotlar
Ortofosfotlar fosfat kislotani bosqichli neytrallab olinadi.
NaH2PO4 natriydigidroortofosfat yoki oddiy natriy digirdofosfat
NaHPO4 natriy gidroortofosfat natriy gidrofosfat
Na3PO4 natriy ortofosfat- natriy fosfat
Ca(H2PO4) kalsiy digidroortofosfat
CaHPO4 kalsiy gidroortofosfat
Ca3(PO4)2 kalsiy ortofosfat- kalsiy fosfat
Quyidagi ortofosfatlar suvda yaxshi eriydi:
ishqoriy metallarning hamma ortofosfatlari (litiy va ammoniydan boshqalar), ishqoriy-yer metallarning monogidroortofosfatlari, digidroortofosfatlari. Qolgan hamma fosfatlar suvda amalda erimaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |