Chorvachilikda mollarini biriktirib qo`yish normalari

Aim.uz

Chorvachilikda mollarini biriktirib qo`yish normalari

Chorvachilikda kuzatish obyekti tirik organizmlardir. Shuning uchun chorvadorlarga mollarni biriktirish normasi ularning fiziologik, biologik xususiyatlari va talabiga moslab tuziladi. Bunda quyidagilar e’tiborda tutiladi:

• 
  chorvachilik mahsulotining ayrim turlarini yetishtirish uchun uzoq vaqt talab qilinishi;
  
• 
  chorvachilikda kundalik ishlar bilan birga mavsumiy ishlar ham uchrashi;
  
• 
  mol boquvchi, sut sog`uvchiga chorva mollari uzoq vaqt biriktirib qo`yilishi;
  
• 
  mollarni chorvadorlarga biriktirib qo`yish normasi bir yoki ikki smenali ish kuniga mo`ljallangan bo`ladi.
  

Biriktirish normasiga quyidagi omillar ta’sir etadi:

• 
  chorva mollarining turi, yoshi , ishlab chiqarish yo`nalishi;
  
• 
  chorva mollarining mahsuldorlik darajasi;
  
• 
  qish va yoz mavsumlarida mollar parvarishi bilan bog`liq ishlarning har xil sharoitda bajarilishi;
  
• 
  ayrim mehnat jarayonlarini amalga oshirishda mexanizatsiya darajasi;
  
• 
  ferma binolarining hajmi, joylashuvi;
  
• 
  chorvachilikda mehnat taqsimoti darajasi;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar.
  

U yoki bu chorva xodimiga chorva mollarini biriktirib qo`yish normasini belgilash uchun, besh bosh qoramol, o`n bosh qo`y, cho`chqa, yuz bosh parrandaga qarash jarayonidagi ishlarni bajarishga vaqt sarfi normativlari aniqlab olinadi. Masalan, sigirni bir marta sog`ish uchun vaqt normasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Bunda:

T_d – sog`in sigirni bir marta sog`ish uchun vaqt sarfi normativi (min);

t_k – sog`ish apparatini elektr manbaiga qo`yish uchun vaqt sarfi normativi (min);

t_mash – bevosita sog`ish uchun vaqt sarfi normativi (min);

t_or – sog`ish apparatini ish holatidan chiqarish uchun vaqt sarfi normativi (min);

t_t – sog`ib olingan sutni chelakdan betonga quyish uchun vaqt sarfi normativi (min);

n- sog`ish apparatlari soni;

1,05 – koeffitsiyent.

Vaqt sarfi normativi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Bunda:

T_xiz.q. – bir bosh molga xizmat qilish vaqti normativi (min);

T₁, T₂,T_n – molxonani, mollarni tozalash, oziqlantirish, sog`ish va boshqa mehnat jarayonlarini bajarish uchun vaqt sarfi normativi (min);

Chorva xodimlariga mollarni normasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Bir smenalik ish kuni uchun:

Bunda:

N_xiz.q. – bir smenali ish kuni uchun chorvadorlariga biriktiriladigan chorva mollari soni (bosh);

T_xiz.q. – bir bosh qoramol, 10 bosh qo`y, cho`chqa va 100 bosh parrandaga qarash uchun vaqt sarfi normativi (min).

Ikki smenali ish kuni uchun biriktirish normasi quyidagi formula asosida aniqlanadi:



Qisqacha xulosalar

Ayrim mehnat jarayonlari mashina zimmasiga yuklanishi sababli ish unumi o`sib bormoqda, xususan, tuproqni shudgorlash, ekish, hosilni yig`ib-terib olish mashinalar yordamida bajarib kelinmoqda. Hozirgi vaqtda yangi, unumli traktorlardan foydalanish natijasida «Keys», «Magnum»ning mehnat unumdorligi o`sishi sezilmoqda. Mexanizatorlar mehnatini yanada to`g`ri tashkil etishda ular tomonidan bajariladigan ish turlarining ilmiy asoslangan normalari bo`lishi talab etiladi.

Qishloq xo`jaligida doimo muqobil harakatlanuvchi mashinalar bilan birga statsionar – bir yerda turib ishlaydigan mashinalardan ham keng foydalaniladi. Bunday mashinalar qatoriga don tozalash, donlarni saralash, dorilash, quritish, chorva mollari uchun dag`al xashaklarni qirqib beruvchi mashinalar, ildizmevalarni maydalab beruvchi mashinalar, ko`sak chuviydigan mashinalar, sut sog`ish va suv nasoslari kiradi.

Statsionar holatda ishlaydigan mashinalar uzlukli va uzluksiz ravishda ishlaydi. Ularning smena normasi hisoboti alohida hisob-kitob yordamida belgilanadi.

Fan-texnika jadal taraqqiy etgan sari qishloq xo`jaligida bajariladigan ishlar mexanizatsiya zimmasiga yuklanmoqda. Ammo sohada hanuzgacha qo`l yordamida bajariladigan ishlar salmog`i yuqori. Chunonchi, ko`pincha mexanizatsiya bilan amalga oshirilgan ishlarining qoldiq qismi qo`l yoramida bajariladi yoki ba’zi tadbirlar boshidan oxiriga qadar faqat qo`l yordamida ado etiladi.

Qishloq xo`jaligida transport yordamida boshqa xalq xo`jaligi tarmoqlari bilan aloqa uyushtiriladi. Ishning beto`xtovligi, ayniqsa, qishloq xo`jaligida yetishtiriladigan, tez buziladigan mahsulotlarni qayta ishlash korxonalariga etkazib berish transport ishlariga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarini tashish ishlarida energiya resurslarining 30-35 foizi sarf etilmoqda.

Chorvachilikda mehnat normalarini belgilashdan maqsad mollarning turi, jinsi, mahsuldorligiga ko`ra, chorvadorlarga biriktirish vazifasidan iborat.

U yoki bu chorva xodimiga chorva mollarini biriktirib qo`yish normasini belgilash uchun, besh bosh qoramol, o`n bosh qo`y, cho`chqa, yuz bosh parrandaga qarash jarayonidagi ishlarni bajarishga vaqt sarfi normativlari aniqlab olinadi.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Mehnat normalarining roli nimadan iborat?
   
2. 
   Normalash tamoyili nimalaridan iborat?
   
3. 
   Mehnat normalarini joriy etish darajasi qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Mehnat jarayoni haqida tushuncha?
   
5. 
   Mehnat jarayonlarini o`rganish usullari?
   
6. 
   Normani joriy etishdan olingan samara qanday aniqlanadi?
   
7. 
   Tashkiliy-texnologik kartalarni ishlab chiqish usuli qanday belgilanadi?
   
8. 
   Normalashning xususiyati nimalardan iborat?
   
9. 
   Traktorning tortish kuchi qanday aniqlanadi?
   
10. 
    Smena-norma hisoboti qanday joriy etiladi?
    
11. 
    Uzlukli va uzluksiz ravishda ishlaydigan mashinalar uchun norma hisoboti qanday joriy etiladi?
    
12. 
    Qo`l va ot-ulov yordamida bajariladigan ishlar uchun normalash xususiyati nimadan iborat?
    
13. 
    Qo`l va ot-ulov yordamida amalga oshiriladigan ishlarni normalashda vaqt sarflari-chi?
    
14. 
    Transport ishlarini normalashda vaqt sarflari qanday belgilanadi?
    
15. 
    Mehnat normasiga ta’sir etuvchi omillar?
    
16. 
    Norma hisobining hisob-kitobi qanday joriy etiladi?
    

Adabiyotlar

1. 
   Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T., 1998.
   
2. 
   O`zbekiston Respublikasining «Bandlik to`g`risida»gi Qonuni. - T.: Adolat, 1993.
   
3. 
   Samatov G`.A. va boshq. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish. -T.: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005.- 507 b.
   
4. 
   Jo`rayev F. Qishloq xo`jaligi korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish. -T.: Istiqlol, 2004.
   
5. 
   Hamdamov Q.S. Qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatini boshqarish. -T.: O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot Jamg`armasi», 2004.
   

Aim.uz