БўЛҒуси психологлар касбий коммуникатив компетентлигини ривожлантириш муаммосининг



Download 0,57 Mb.
bet1/3
Sana29.05.2022
Hajmi0,57 Mb.
#616386
  1   2   3
Bog'liq
bo\'lg\'usi psixologla


  1. БЎЛҒУСИ ПСИХОЛОГЛАР КАСБИЙ КОММУНИКАТИВ

  2. КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУАММОСИНИНГ

  3. ЎРГАНИЛГАНЛИГИ

  4. Носиржон Нодиржон ўғли Ғаффоров

  5. njons9505@gmail.com

  6. ЎзДЖТСУ

  7. Аннотация: Мазкур мақолада бўлғуси психологлар касбий коммуникатив

  8. компетентлигини ривожлантириш муаммосининг ўрганилганлиги ҳақида фикр

  9. юритилган.

  10. Калит сўзлар: ижтимоий психология, педагогик психология, малакавий

  11. тажриба, мулоқот тажрибаси, коммуникатив фаолият, мулоқот, касбий

  12. мулоқот, компетентлик, касбий коммуникатив компетентлик.

  13. THE STUDY OF THE PROBLEM OF DEVELOPING THE PROFESSIONAL

  14. COMMUNICATIVE COMPETENCE OF FUTURE PSYCHOLOGISTS

  15. Nosirjon Nodirjon ogli Gaffarov

  16. njons9505@gmail.com

  17. Uzbekistan State University of Physical Culture and Sports

  18. Abstract: This article discusses the study of the problem of developing the

  19. professional communicative competence of future psychologists.

  20. Keywords: social psychology, pedagogical psychology, qualification

  21. experience, communication experience, communicative activity, communication,

  22. professional communication, competence, professional communicative competence.

  23. Республикамизда ишлаб чиқарилаётган Давлат дастурларида ўсиб

  24. келаётган ёш авлодни тарбиялаш учун зарур шарт-шароитларни яратиш, барча

  25. таълим муассасалари тарбияланувчиларини жамиятда самарали фаолият

  26. кўрсатишга тайёрлаш, бир сўз билан айтганда ҳар томонлама баркамол авлодни

  27. шакллантириш каби юксак вазифаларни амалга ошириш кўзда тутилган.

  28. ХХ асрнинг иккинчи ярмида мулоқот, “одам-одам”, одам-техника“, “одам-белгилар тизими” каби касблар типига мансуб бўлган ходимларнинг

  29. коммуникатив ва касбий компетентлиги муаммоларига бағишланган кўплаб

  30. тадқиқотлар амалга оширилди. Бу эса ўз ўрнида иқтисодиёт, ишлаб чиқариш,

  31. ижтимоий соҳа ва меҳнат унумдорлигининг, маҳсулот сифати ва

  32. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 22

  33. истеъмолчиларга хизмат кўрсатишнинг, турли меҳнат жамоаларида ижтимоий-психологик муҳитнинг оптималлашуви билан чамбарчас боғлиқ.

  34. Психологнинг касбий-коммуникатив компетентлиги, унинг мазмуни,

  35. компонентли ва функционал тузилмаси (тизимли ёндашув нуқтаи назаридан),

  36. шунингдек, ривожланиш имкониятлари ўзбек олимлари томонидан тадқиқ

  37. қилинмаган. Коммуникатив компетентликнинг мазмун моҳияти, мутахассислар,

  38. педагоглар, талабалар, мактаб ўқувчиларида ривожланиши усул ва услублари

  39. тўғрисидаги баъзи маълумотларни россиялик муаллифлар томонидан

  40. (Ю.М.Жуков, 1988; Л.П.Качалова, 2000; И.И.Зарецкая, 2002;

  41. А.Н.Кирилловский, 2004; А.В.Попова, 2007). ишларида кўришимиз мумкин.

  42. Баъзи нашрларда (А.Ю.Панасюк, 1990; В.М.Шекеель, 1999; В.В.Крижко,

  43. Е.М.Павлютенко, 2002) компетентликнинг икки тури, яъни, бошқарув

  44. ходимлари ва менеджерларнинг касбий ва коммуникатив компетентлиги

  45. аҳамияти кўриб чиқилган. Бўлажак психологнинг касбий компетентлиги

  46. Т.В.Огородованинг (2007) мулоқот психологияси назарияси билимларига

  47. асосланган компетенциянинг предметига бағишланган тадқиқотларида

  48. ўрганилган. Бироқ компетентликни бу турларининг ўзаро боғланиши ва касбий-коммуникатив компетентлик тушунчаси билан интеграциялашган мазмунда

  49. ижтимоий-психологик адабиётларда кўриб чиқилмаган.

  50. Ижтимоий психологияда кичик гуруҳ ва жамоалар (ишлаб чиқариш,

  51. педагогик, илмий)да шахслараро ва фаолият билан боғлиқ мулоқот

  52. хусусиятлари, унинг ишчи-ходимларнинг самарали мулоқоти ва биргаликдаги

  53. меҳнат фаолиятининг натижалари учун муҳим бўлган жиҳатлари ўрганилган.

  54. Таниқли психолог (Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, Б.Ф.Ломов, Б.Д.Парыгин,

  55. Л.А.Петровская, Е.В.Шорохова) ларнинг тадқиқотлари ва илмий нашрларида

  56. мулоқот муаммолари, шахслараро муносабатлар ва аҳлоқни ижтимоий

  57. бошқариш, шунингдек, инсоннинг коммуникатив компетентлигини

  58. ривожлантириш масалаларига катта эътибор берилган.

  59. Педагогик психология (В.А.Канн-Калик, В.Н.Козиев, И.И.Зарецкая,

  60. Т.А.Аржакаева) позициясидан педагогик мулоқот муаммолари,

  61. ўқитувчиларнинг коммуникатив компетентлиги, уларнинг ўқувчилар билан

  62. муносабатлари ўрганилган. Бошқарув психологияси (Шегуров, В.В.Крыжко,

  63. Е.М.Павлютенко, А.Ю.Панасюк, Т.М.Шамов) доирасида таълим муассасалари

  64. раҳбарлари уларнинг касбий ва коммуникатив компетентлигини ошириш йўли

  65. орқали бошқарув фаолиятининг самарадорлигини ошириш муаммолари тадқиқ

  66. этилган.

  67. Коммуникатив компетентликнинг хусусиятлари врачларнинг

  68. (А.Д.Донника, Б.А.Ясько) муҳим касбий сифатларини ривожлантириш

  69. муаммоси билан боғлиқ ҳолда ўрганилган.

  70. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 23

  71. Коммуникатив компетентлик, унинг методлари, ривожланиш шароитлари

  72. шахслараро ва фаолиятга доир мулоқот бўйича тадқиқотларда (О.А.Баева,

  73. Г.Х.Бакирова, И.И.Зарецкая, Т.А.Ильина, В.Н.Лавриненко, В.А.Сластенин,

  74. В.П.Каширин, Ю.В.Прошунина, М.И.Тимофеев) ўрганилган. Айрим

  75. тадқиқотларда (Л.А.Петровская, И.И.Риданова) психологларнинг мулоқот ва

  76. коммуникатив фаолиятда коммуникатив компетентлиги, фаолиятга доир

  77. муносабатларнинг психологияси ва этикаси (В.Н.Лавриненко, Л.И.Зотова,

  78. Н.А.Нартов, Л.Д.Столяренко, В.П.Шейнов) билан боғлиқ ҳолда аҳамияти очиб

  79. берилган. Мутахассиснинг касбий-коммуникатив компетентлигини

  80. ривожлантиришнинг диагоностик методлари ҳамда биргаликдаги фаолиятнинг

  81. оптимизацияси ва мулоқот муаммолари бўйича тадқиқотларнинг

  82. (Г.М.Андреева, Я.Яноушек, Ю.М.Жуков)предмети бўлган.

  83. Коммуникатив компетентлик асосида бошқа инсонлар билан зарур

  84. алоқаларни ўрнатиш ва қўллаш қобилияти ётади. Унинг таркибига

  85. коммуникатив жараённинг самарали кечишини таъминлайдиган баъзи билим,

  86. малака ва кўникмалар йиғиндиси киради (Ю.М.Жуков, 1987). Коммуникатив

  87. компетентлик шахснинг касбий муҳим сифати тарзида ҳам белгиланади. Бу

  88. сифат авваламбор вазиятни адекват баҳолаш, маълум бир луғат бойлигининг

  89. мавжудлиги, мулоқот мақсадларини аниқ ва тушунарли баён қилиш,

  90. шунингдек, нутқ маданияти ва мулоқот услубини назарда тутади.

  91. (А.Н.Кирилловский).

  92. Касбий-коммуникатив компетентлик (ўқитувчининг) тавсифи

  93. Й.М.Асадовнинг ишида берилган (2010). Ўқитувчининг касбий-коммуникатив

  94. компетентлиги – бу шахснинг интегрециялашган сифати бўлиб, унинг

  95. тузилмаси қуйидагича:

  96. - касбий (педагогик) мулоқот соҳасидаги билимлар;

  97. - коммуникатив қобилият, малака ва кўникмалар;

  98. - шахснинг коммуникатив сифатлари;

  99. - малакавий тажриба, мулоқот тажрибаси ва коммуникатив фаолият.

  100. Ўқитувчининг касбий-коммуникатив компетентлиги педагогик

  101. мулоқотнинг ва коммуникациянинг индивидуал усулларида, улар томонидан

  102. педагогик фаолиятни самарали амалга оширилишини таъминлайдиган

  103. коммуникатив малака, кўникма ва ҳаракатлар ёрдамида намоён бўлади.

  104. Касбий компетентлик ва касбий муҳим сифатлар баъзи психологик

  105. педагогик тадқиқотларнинг предмети бўлиб, уларнинг аниқ вазифаси иш

  106. берувчиларнинг (ишлаб чиқариш ва маиший хизмат) малакали

  107. мутахассисларга, турли касблар, мутахассисликларга эҳтиёжи билан боғлиқ

  108. ҳолда белгиланган.

  109. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 24

  110. Бироқ компетентликнинг бу кўриниши ва унинг ривожланиш масалалари

  111. педагог психолог ва амалиётчи психолог каби мутахассисларни тайёрлашда

  112. етарли тадқиқ қилинмаган. Ўқитиш амалиётида шундай фикр пайдо бўлдики,

  113. бўлажак психологнинг коммуникатив компетентлиги бу мутахассисликни

  114. эгаллаш жараёнида ва талабаларнинг коммуникатив қобилиятлари билан

  115. боғлиқ ҳолда шаклланади. Ҳаётий кузатишларимиз натижасига кўра

  116. психологик маълумотни олган олий ўқув юрти битирувчиларининг барчаси ҳам

  117. мулоқот психологияси соҳасида етарли компетентликга, шунингдек

  118. коммуникатив малака ва кўникмаларга эгами деган савол тадқиқотимизнинг

  119. предметини ташкил этади.

  120. Таълим олувчилар (талабалар, тингловчилар) билан олиб бориладиган

  121. ижтимоий-психологик тренинглар уларда мулоқот психологияси соҳасида

  122. билимларни шакллантиришга, шунингдек шахснинг коммуникатив

  123. малакаларини ва сифатларини ривожлантиришга хизмат қилади. Бироқ,

  124. бўлажак психологнинг касбий-коммуникатив компетентлигини етарли

  125. даражада ривожлантира олмайдилар. Шу сабабли талабаларнинг коммуникатив

  126. компетентлигини фақатгина фанлар бўйича маъруза ва амалий машғулотларда

  127. ўрганиш эмас, балки ижтимоий психологик тренинглар ва темaтик

  128. машғулотларда ҳам амалга ошириш муаммоси юзага келади.

  129. Адабий манбаларнинг таҳлили шуни кўрсатдики, бўлажак психологнинг

  130. касбий-коммуникатив компетентлиги, уни ривожлантиришнинг шакли, усули

  131. ва шароитлари экспериментал психологик-педагогик тадқиқотларнинг

  132. предмети сифатида ва касбий мулоқот психологияси бўйича илмий нашрларда

  133. ўрганилмаган. Демак, айтиш мумкинки, мазкур муаммо педагогик-психология

  134. нуқтаи назаридан етарли даражада ўрганилмаган ва очиб берилмаган.

  135. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, мазкур масала

  136. бўйича олиб бориладиган тадқиқотлар долзарб, илмий ва амалий аҳамиятга эга.

  137. Лекин бизнинг олдимизда бўлғуси психологнинг касбий-коммуникатив

  138. компетентлигини ривожлантиришнинг психологик хусусиятларини ўрганиш ва

  139. касбий фаолият самараси учун аҳамиятини очиб беришдек маъсулиятли

  140. вазифалар кўндаланг турибди.

  141. Бўлажак мутахассис психологнинг касбий-коммуникатив компетентлигини

  142. ривожлантириш муаммосини ўрганиш назарий-методологик ва диагностик

  143. аҳамиятга эга бўлган масалаларни ҳал этишни тақозо этади. Жуладан:

  144. • мулоқотнинг қандай моделлари мавжуд эканлиги, бу моделларнинг

  145. “одам-одам” типидаги касблар бўйича мутахассисларни тайёрлаш учун қандай

  146. касбий ва педагогик аҳамиятга эга эканлиги;

  147. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 25

  148. • “психологнинг касбий коммуникатив компетентлиги” тушунчасига

  149. мулоқонинг ва коммуникациянинг қандай расмий ва муҳим жиҳатларини

  150. эътиборга олиш лозимлиги;

  151. • “психологнинг касбий коммуникатив компетентлиги” мутахассисдан

  152. қандай билимларни талаб этиши;

  153. • “коммуникатив кўникмалар” ва “коммуникатив малакалар” нинг қандай

  154. таснифланиши, уларни психологнинг касбий коммуникатив компетентлигини

  155. шакллантиришдаги аҳамиятини билиш;

  156. • бўлажак психолог-олий ўқув юрти битирувчисининг касбий

  157. коммуникатив компетентлиги ривожланиш даражасини баҳолаш ва аниқлаш

  158. учун психологик диагностиканинг қандай усулларидан фойдаланиш

  159. мумкинлиги;

  160. • бўлажак психолог-олий ўқув юрти битирувчисининг касбий

  161. коммуникатив компетентлигининг шаклланиш жараёни нимадан иборат,

  162. педагогика олийгоҳларида қандай методикалардан фойдаланиш мумкинлиги.

  163. Бу каби саволларнинг жавоби ва уларнинг ечими мулоқотнинг ижтимоий

  164. психология соҳасидаги илмий адабиётларни тахлил қилиш, шахсни психологик

  165. диагностикаси, мутахассисларни тайёрлаш жараёнини моделлаштиришга

  166. асосланади. Қуйида биз бўлғуси психологлар касбий коммуникатив

  167. компетентлигини ривожлантиришда коммуникатив кўникма ва коммуникатив

  168. малака жараёнларининг мазмун-моҳиятига алоҳида эътибор қаратиш лозим

  169. эканлигига тўхталиб ўтамиз.

  170. Коммуникатив кўникмаларни қуйидагича изоҳлаш мумкин:

  171. • касбга доир маълумотларни етказишда оғзаки ва ёзма нутқ

  172. кўникмаларининг ривожланганлиги;

  173. • алоқа ўрнатиш кўникмалари;

  174. • муаммоларни қўйиш усули ва воситалари;

  175. • бошқаларнинг саволларига жавоб топишнинг усул ва воситалари;

  176. • ифодали нутқнинг усул ва воситалари;

  177. • суҳбат мавзуси бўйича суҳбатдошнинг диққатни жалб қилиш усуллари;

  178. • товуш интонациясини ўзгартириш усуллари;

  179. • ўзини назорат қилиш кўникмалари (ички нутқ, ўзи билан мулоқот

  180. қилиш);

  181. • коммуникатив ҳаракатлар кўникмалари (техник воситаларни қўллаган

  182. ҳолда мулоқотга киришиш);

  183. • новербал коммуникация кўникмалари (имо-ишоралар мимика,

  184. пантомимика усуллари).

  185. Коммуникатив малакалар эса қуйидагича изоҳланади:

  186. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 26

  187. Мижознинг суҳбатини яъни шеригини эшита олиш малакаси;

  188. • мижознинг эмоционал ҳолатини ва шахсини кўра олиш ва тушуниш;

  189. • тез мулоқотга кириша олиш ва диалог олиб бориш:

  190. • барча саволларга жавоб бера олиш малакаси;

  191. • ўз фикрини ва ҳаракатларини изоҳлай олиш малакаси;

  192. • ўз жавобларини далиллар орқали изоҳлаш;

  193. • суҳбат жараёнида ташаббусни ўз қўлига олиш ва бошқаларга таъсир

  194. кўрсата олиш;

  195. • жанжалларни ҳал этиш малакаси;

  196. • маълумотларн оғзаки ва ёзма равишда узатиш;

  197. • техник воситаларни қўллаган ҳолда маълумотларни узатиш;

  198. • суҳбат вақтида мижоз билан эътиборли бўлиш;

  199. • мулоқот вақтида суҳбатдошнинг фикрига ёндошмоқ.

  200. Бўлғуси психологлар мазкур коммуникатив кўникма ва малакаларни пухта

  201. эгаллашлари уларда касбий-коммуникатив компетентлигини

  202. ривожлантиришнинг асосий омилидир. Шунингдек, таълим жараёнида бўлажак

  203. мутахассис психологлар касбий мулоқотининг малака ва кўникмаларини

  204. шаклланиши ва ривожланиши, психологнинг билим, малака ва кўникмаларини

  205. онгли равишда ўзлаштиришга, шунингдек, психологик хизмат

  206. самарадорлигини ошишига, шу билан бирга “касбий мулоқот психологияси”

  207. махсус курсини ва турли категориядаги таълим олаётганлар учун психолог

  208. касбий мулоқотининг мазмун-моҳиятини, мутахассисларнинг муҳим касбий

  209. сифатлари ва қобилиятлари, коррекцион ва психопрофилактик ишларнинг

  210. услубларини назарда тутган ҳолда ўқув қўлланмасини ишлаб чиқиш ва таълим

  211. амалиётига татбиқ этишга имконият яратади.

  212. Фойдаланилган адабиётлар

  213. 1. Дусанов, Н. Э., & Ёқубова, Д. (2020). Ҳарбий таълим соҳасида ўзини ўзи

  214. тарбиялаш усулининг ўрни ва аҳамияти. Science and Education, 1.

  215. 2. Zotova, E. A. (2020). Optimization of compepetive emotional stability of

  216. young athlets(on the example of tennis). Лучший молодой ученый-2020, 3, 91-95.

  217. 3. Ёқубова, Д. М. (2020). Мактабгача ёшдаги болалар жисмоний

  218. қобилиятларни ривожланишида тафаккурнинг аҳамияти. ИНТЕРНАУКА, 2(41),

  219. 62-64.

  220. 4. Хаитов, А. У. (2020). Frustration as the basis of the formation of in feriority

  221. complex. ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ, 519-521.

  222. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 27

  223. 5. Хаитов, А. У., & Қурдошев, Б. Ф. (2020). Спорт фаолиятида норасолик

  224. компелкси диагностикаси ва коррекцияси диагностика и коррекция комплекс

  225. неполноценности в спортивной деятельности. Science and Education, 1.

  226. 6. Мухиддинова, У. А. (2020). Особенности психологической и волевой

  227. подготовки спортсмена. Научные достижения в XXI веке, 78-83.

  228. 7. Мухиддинова, У. А., & Коккозова, Ж. Ж. (2020). Билингвизмнинг бола

  229. когнитив ривожланишига таъсирини ўрганишга доир тадқиқотлар

  230. таҳлили. Sciennce and Education, 1.

  231. 8. Умарова, Н. Ш. (2020). Иқтисодий ижтимоийлашув жараёнига таъсир

  232. қилувчи омилларнинг мотивацион-қадриятли тузилмаси (ўспиринлар

  233. мисолида). Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 259-277.

  234. 9. Каримова, В. М. (2020). Глобал ўзгаришлар шароитида ёшлар маънавий

  235. онги ва хулқига таъсир кўрсатишнинг психологик шакл ва услублари.

  236. Psixologiya-ilmiy jurnal, (1), 15-20.

  237. 10. Сирлиев, Э. Н. (2020). Психологический тренинг в системе подготовки

  238. юных дзюдоистов. Психология XXI столетия, 171-173.

  239. 11. Arzikulov, D. N. (2019). Features of development of abilities for sports and

  240. educational activities. European Journal of Research and Reflection in Educational

  241. Sciences, 7(3), 24-29.

  242. 12. Сирлиев, Э. Н., & Ҳайдаров, Ф. И. (2020). Дзюдочилар жисмоний

  243. тайёргарлигида иродавий сифатларнинг ўрни. Science and Education, 1.

  244. 13. Абдусаматова, Ш. C. (2020). Ҳарбий хизмтчиларни амалиётга

  245. тайёрлашнинг ижтимоий-психологик жиҳатлари. Ҳарбий фаолиятда

  246. психологик ва социологик хизматнинг тутган ўрни ҳамда роли” мавзусидаги

  247. республика илмий-амалий конференцияси, 25-28.

  248. 14. Абдусаматова, Ш. С. (2020). Интерактивное обучение как специальная

  249. форма организации познавательной деятельности. “Замонавий педагогиканинг

  250. долзарб муаммолари” илмий мақолалар тўплами, 2, 191-194.

  251. 15. Абдусаматова, Ш. С. (2020). Харбий фаолиятда психологик тадқиқот

  252. услубиятининг ўрни. Ҳарбий фаолиятда психологик ва социологик хизматнинг

  253. тутган ўрни ҳамда роли” мавзусидаги республика илмий-амалий

  254. конференцияси, 48-51.

  255. 16. Rakhmanova, M. K. (2016). Bases of formation students social aktivity.

  256. Eastern European Scientific Journal, 106-109.

  257. 17. Рахманова, М. (2019). Ёшларнинг маънавий тарбиясида қадимги ўрта

  258. осиё маънавий-маданий меросининг аҳамияти. “Глобаллашув шароитида

  259. ватанпарварлик тарбиясининг маънавий-маърифий технологиялари”

  260. республика илмий-амалий конференцияси, 206-210.

  261. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 28

  262. 18. Рахманова, М. (2019). Таълим жараёнида талабаларда креативлик

  263. қобилиятини шакллантириш масалалари. Замонавий педагогика фанининг

  264. долзарб муаммолари (илмий мақолалар тўплами), 189-191.

  265. 19. Рахманова, М. К. (2016). Высшее образование и повышение духовно-нравственной культуры и социальной активности конкурентоспособных

  266. специалистов. Science and world, 11(39), 85-87.

  267. 20. Рахманова, М. Қ. (2018). Истеъдод – олий инсоний фазилат сифатида.

  268. “Ёшларда касбий мотивларни шакллантиришнинг молиявий-иқтисодий ва

  269. педагогик-психологик масалалари” мавзусидаги вазирлик миқёсида

  270. ўтказиладиган илмий-амалий конференция, 242-244.

  271. 21. Абдусаматова, Ш. C. (2020). Талаба ёшларнинг интеллектуал ижодий

  272. салохиятини ривожлантириш. “Замонавий педагогиканинг долзарб

  273. муаммолари” илмий мақолалар тўплами, 1, 203-205.

  274. 22. Khoshimova, D., Otajonova, D., & Khaldarchayeva, G. (2020). Modern

  275. Technologies in Teaching Foreign Languages. Academic Research in Educational

  276. Sciences, 1 (3), 504-508.

  277. 23. Ruzmetova, M., Orazova, F., & Kayumova, G. (2020). The Role of

  278. Teaching Vocabulary Competence in English. Academic Research in Educational

  279. Sciences, 1 (3), 509-513.

  280. 24. Krivosheyeva, G., Zuparova, S., & Shodiyeva, N. (2020). INTERACTIVE

  281. WAY TO FURTHER IMPROVE TEACHING LISTENING SKILLS. Academic

  282. Research in Educational Sciences, 1 (3), 520-525.

  283. 25. Djabborova, F., Eshonkulova, S., & Babadjanova, N. (2020). TEACHING

  284. PARADIGMATIC POSSIBILITIES IN GRAMMAR OF LANGUAGE-RELATED

  285. COMPETENCIES. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 639-642.

  286. 26. Sherov, D. (2020). Succession Issues in Teaching English. Academic

  287. Research in Educational Sciences, 1 (3), 434-439.

  288. 27. Mirbabayeva, S. (2020). Innovative Approaches to English Teaching of PreSchool and Primary School Learners. Academic Research in Educational Sciences, 1

  289. (3), 416-421.

  290. References

  291. 1. Dusanov, N. E., & Yoqubova, D. (2020). The role and importance of the

  292. method of self-education in the field of military education. Science and Education, 1.

  293. 2. Zotova, E. A. (2020). Optimization of compepetive emotional stability of

  294. young athlets(on the example of tennis). Best Young Scientist -2020, 3, 91-95.

  295. 3. Yoqubova, D. M. (2020). The importance of thinking in the development of

  296. physical abilities in preschool children. INTERNAUKA, 2 (41), 62-64.

  297. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 29

  298. 4. Khaitov, A. U. (2020). Frustration as the basis of the formation of inferiority

  299. complex. SOCIAL SCIENCES AND HUMAN SCIENCES, 519-521.

  300. 5. Xaitov, A. U., & Qurdoshev, B. F. (2020). Diagnosis and correction of

  301. deficiency complex in sports activities Diagnosis and correction of complex

  302. nepolnotsennosti v sportivnoy deyatelnosti. Science and Education, 1.

  303. 6. Mukhiddinova, U.A. (2020). Features of psychological and volitional training

  304. of an athlete. Scientific achievements in the XXI century, 78-83.

  305. 7. Muxiddinova, U. A., & Kokkozova, J. J. (2020). Analysis of research to study

  306. the effects of bilingualism on a child’s cognitive development. Sciennce and

  307. Education, 1.

  308. 8. Umarova, N. Sh. (2020). Motivational-value structure of factors influencing

  309. the process of economic socialization (in the example of adolescents). Academic

  310. Research in Educational Sciences, 1 (2), 259-277.

  311. 9. Karimova, V. M. (2020). Psychological forms and methods of influencing the

  312. spiritual consciousness and behavior of young people in the context of global change.

  313. Journal of Psychology, (1), 15-20.

  314. 10.Sirliev, E.N. (2020). Psychological training in the system of training young

  315. judokas. Psychology of the XXI century, 171-173.

  316. 11. Arzikulov, D. N. (2019). Features of development of abilities for sports and

  317. educational activities. European Journal of Research and Reflection in Educational

  318. Sciences, 7(3), 24-29.

  319. 12. Sirliev, E. N., & Haydarov, F. I. (2020). The role of volitional qualities in

  320. the physical training of judokas. Science and Education, 1.

  321. 13. Abdusamatova, Sh. C. (2020). Socio-psychological aspects of training

  322. military personnel for practice. Republican scientific-practical conference "The role

  323. and place of psychological and sociological service in military activity", 25-28.

  324. 14. Abdusamatova, Sh.S. (2020). Interactive learning as a special form of

  325. organizing cognitive activity. Collection of scientific articles "Actual problems of

  326. modern pedagogy", 2, 191-194.

  327. 15. Abdusamatova, Sh. S. (2020). The role of psychological research

  328. methodology in military activities. Republican scientific-practical conference "The

  329. role and place of psychological and sociological service in military activity", 48-51.

  330. 16. Rakhmanova, M. K. (2016). Bases of formation of students social activity.

  331. Eastern European Scientific Journal, 106-109.

  332. 17. Raxmanova, M. (2019). The importance of the spiritual and cultural heritage

  333. of ancient Central Asia in the spiritual education of young people. Republican

  334. scientific-practical conference "Spiritual and educational technologies of patriotic

  335. education in the context of globalization", 206-210.

  336. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 30

  337. 18. Raxmanova, M. (2019). Issues of formation of creative abilities in students

  338. in the educational process. Current problems of modern pedagogical science

  339. (collection of scientific articles), 189-191.

  340. 19. Rakhmanova, M.K. (2016). Higher education and increasing the spiritual

  341. and moral culture and social activity of competitive specialists. Science and world, 11

  342. (39), 85-87.

  343. 20. Raxmanova, M. Q. (2018). Talent as a high human quality. Ministry-wide

  344. scientific-practical conference on "Financial-economic and pedagogicalpsychological issues of formation of professional motives in youth", 242-244.

  345. 21. Abdusamatova, Sh. C. (2020). Development of intellectual and creative

  346. potential of student youth. Collection of scientific articles "Actual problems of

  347. modern pedagogy", 1, 203-205.

  348. 22. Khoshimova, D., Otajonova, D., & Khaldarchayeva, G. (2 020). Modern

  349. Technologies in Teaching Foreign Languages. Academic Research in Educational

  350. Sciences, 1 (3), 504-508.

  351. 23. Ruzmetova, M., Orazova, F., & Kayumova, G. (2020). The Role of

  352. Teaching Vocabulary Competence in English. Academic Research in Educational

  353. Sciences, 1 (3), 509-513.

  354. 24. Krivosheyeva, G., Zuparova, S., & Shodiyeva, N. (2020). INTERACTIVE

  355. WAY TO FURTHER IMPROVE TEACHING LISTENING SKILLS. Academic

  356. Research in Educational Sciences, 1 (3), 520-525.

  357. 25. Djabborova, F., Eshonkulova, S., & Babadjanova, N. (2020). TEACHING

  358. PARADIGMATIC POSSIBILITIES IN GRAMMAR OF LANGUAGE-RELATED

  359. COMPETENCIES. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 639-642.

  360. 26. Sherov, D. (2020). Succession Issues in Teaching English. Academic

  361. Research in Educational Sciences, 1 (3), 434-439.

  362. 27. Mirbabayeva, S. (2020). Innovative Approaches to English Teaching of Pre School and Primary School Learners. Academic Research in Educational Sciences, 1

  363. (3), 416-421.

  364. "Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 31



cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
РАХБАРДА ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНТЛИКНИ
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ КОМПЛЕКС МОДЕЛИ
Ойбек Эшбоевич Х,айитов
Жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассисларни илмий-методик
таъминлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш маркази, Директорнинг
илмий-методик ишлар буйича уринбосари, психология фанлари номзоди,
доцент
E-mail: oybekhayitovi 887na@gmail.com
АННОТАЦИЯ
Ушбу маколада ракбарда психологик компетентликни
ривожлантиришнинг комплекс модели баён этилиб, унинг мазмунида “3+1”
куринишли блокларда тизимлаштирилган компетентлик кластери, юкори, урта,
куйи даражадаги турт хил психологик компетентлик оламига тааллукли шахс
сифатларини узида мужассамлаштирган устувор компетенциялар очикланган.
Калит сузлар: ракбар, компетенция, компетентлик, психологик
компетентлик, модель, компетентлик олами, шахс сифатлари, даража.
A COMPREHENSIVE MODEL OF DEVELOPING PSYCHOLOGICAL
COMPETENCY IN LEADERSHIP
Oybek Eshboevich Khayitov
Candidate of psychological sciences, Associate Professor, Deputy Director For
Scientific And Methodological Work, The Center O f Scientifically-Methodical
Providing For Retraining And Professional Development O f Specialists In Physical
Culture And Sport, Tashkent, Uzbekistan
E-mail: oybekhayitovi 887na@gmail.com
ABSTRACT
This article describes a complex model of psychological competency
development, which includes a cluster of competencies systematized in “3+i” visible
blocks, priority competencies that combine the qualities o f a person belonging to four
different levels of psychological competence at the upper, middle and lower levels.
Keywords: leader, competence, competency, psychological competency,
model, sphere of competency, personality traits, degree.
cademic Research, Uzbekistan Page 120 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences Vol. 1 No. 2, 2020
ISSN 2181-1385
КИРИШ
Дунё мамлакатларининг Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо 192 та
давлати 2015 йилнинг сентябрь ойида “Дунёмизнинг узгариши: 2030 йилгача
булган даврда баркарор ривожланиш учун Кун тартиби” дастури камда уни
мониторинги мажбуриятларини кабул килган. БМТ мамлакатимизга 2016 йилда
“Баркарор ривожланиш максадларига эришиш учун тараккиёт сиёсатига
доир тадбирларни уар томонлама жорий килиш, жадаллаштириш ва
куллаб-кувватлаш” (MAPS) ёндашувини таклиф этган. Ушбу ёндашувда учта
жадаллаштириш сокаси (акселератор) кенг ислокотлар учун камраб олинган. Шу
сокаларнинг биринчиси “Бошкарув тизимларининг самарадорлиги ва
уисобдорлигини ошириш” саналади ва унда “Самарали бошкарув баркарор
ривожланишнинг барча бошка максадларига эришишда тармоклараро ва
асосий катализатордир”, - дея алокида эътироф этилган. Бу колат бошкарув
тизимини такомиллаштириш, ракбар (ёш) кадрларни танлаш, тайёрлаш,
малакасини ошириш, уларнинг билим савиясини янада юкори булиши билан
боглик шарт-шароитларни яратиш камда уларни илмий жикатдан
такомиллаштириш буйича домий равишда тадкикотлар олиб боришга зарурат
борлигидан далолат беради.
Жаконда бошкарув психологияси йуналишидаги тадкикотларда ракбар
шахси ёки фаолиятига компетенциялар ва компетентлик контекстида -бошкарув компетентлиги, акмеологик компетентлик, коммуникатив
компетентлик, профессионал компетентлик, ижтимоий-психологик
компетентлик, ижтимоий-перцептив компетентлик, ижтимоий
компетентлик, конфликтли компетентлик, этномаданий компетентлик
масалалари буйича “мотивацион-кадриятли”, “социо-антропологик”, “хулк-атворли”, “интеграл”, “ордерли”, “яримтизимли”, “кибернетик” ва
“ракамли транформациявий” таклил услубларида изланишлар олиб
борилмокда. Ракбар психологик компетентлигини моделлаштириш, хусусан
олий таълим муассасаси урта бугин ракбари психологик компетентлигини
оптималлаштиришнинг комплекс моделини яратиш алокида тадкикот муаммоси
саналади.
АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
“Компетенция” ва “компетентлик” сузлари узбек тилига четдан кириб
келгани учун, бу сузларнинг лугавий камда этимологик жикатларига эътиборни
каратиш зарур булади.
Хорижий сузлар лугатида “компетентлик” атамаси лотин тилидан -competentis - мос, кобилиятли, яъни компетенцияларга эга, компетенция
cademic Research, Uzbekistan Page 121 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
тушунчаси - competentia - тааллукли, тегишли деган мазмунни ифодаловчи
изохларни учратиш мумкин.
Жамиятимизнинг ижтимоий-иктисодий сохасида охирги уттиз йилликда
руй берган глобал узгаришлар, яъни янги даврга утиш, бир томондан, табиий
ривожланиш натижаси булса, иккинчи томондан, янги ва номаълум вазиятда
фаолият олиб бориш хамдир. Шунинг учун, бир боскичдан иккинчисига утиш
инкирозли булишини билишнинг узи мана шундай вазиятларга тетик карашни,
бу кийинчиликлар вактинчалик эканлигини англашга ёрдам беради ва инкирозли
ораликдан анча ишонч билан енгиб утишни таъминлайди. Шу боис хам
ижтимоий психология фани уз олдига юкоридаги муаммолар ечимини топишда
назарий-мавхум фикрлашдан амалийликка утиш заруратини куйиб, бошкарувчи
субъектлар фаолияти муаммосини, яъни шахснинг касби ва мутахассислигидан
катъий назар, жамиятнинг фаол аъзоси сифатида билиши лозим булган,
мантикан яхлит дунёкарашга эга булиши учун идрок эта олиши шарт саналган,
табиат ва жамиятнинг иктисодий киёфаси ва унинг динамикасини кура, тушуна
ва бахолай олиш кобилиятини, бир суз билан айтганда, психологик
компетентлигининг хам амалий, хам назарий жихатларини этнопсихологик
кадриятлар доирасида урганишни такозо этмокда.
Шу жихатдан хам психологик компетентлик:
- мега (халкаро ташкилотлар, трансмиллий корпорациялар);
- макро (давлатнинг марказий органлари, жумладан вазирликлар);
- мезо (марказга буйсунувчи ташкилотлар, жумладан, ижтимоий
институтлар, уюшмалар, бирлашмалар);
- микро (бошлангич ташкилотлар ва кичик гурухлардаги шахслараро
мулокот) даражалардаги муносабатлар тизимида куринади.
Кенг камровли адабиётлар тахлилига таяниб, “компетенциялар”ни
аниклашга ёндашувлар хакидаги умумий маълумотни юкоридагича
тизимлаштириш мумкин (1-жадвалга каранг).
1-жадвал.
“Компетенция” тушунчасининг турли хил талкинлари
Т/р “Компетенция” тушунчасининг мох,ияти
1.
Америкача
ёндашув
Компетенция - бу тугри хулк-атворни
намойиш этадиган ва ишда юкори натижаларга
эриша оладиган ходимнинг асосий тавсифидир.
2.
Европача
ёндашув
Компетенция - бу ходимнинг ташкилотда
кабул килинган меъёрларга мувофик харакат килиш
кобилияти (ходим эришиши керак булган минимал
стандартни белгилаш).
3. Амалий Компетенция - бу ходимнинг мехнат
cademic Research, Uzbekistan Page 122______________________ www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences Vol. 1 No. 2, 2020
ISSN 2181-1385
ёндашув функцияларини муваффакиятли бажариши учун
зарур булган хулк-атвор тавсифи булиб, у узини
намунадагидек тутишнинг зарур меъёрларини узида
акс эттиради.
Илмий адабиётларнинг тахлилига караганда, профессионал
компетентликни аниклашга доир тадкикотчилар томонидан турли ёндашувлар
мавжуд.
Жумладан, Европа ва америкалик тадкикотчилар профессионал
компетентликни амалий жихатларини, яъни:
- мухитга таъсир этувчи (I.Borg, M.Muller, T.Staufenbiel);
- вазифани муваффакиятли уддалашга хизмат килувчи билим, куникма ва
малакалар мажмуаси (M.Perlmutter, M.Kaplan, L.Nyguist);
- фаолият тузилмасидаги алохида хатти-харакатларни амалга оширишни
таъминотчиси (G.Schreder, M.Vorwerg);
- амалиётга татбик этиладиган усулларни билиш жараёнларига кулловчи
(S.P.Dyrstra, S.Dollinger) сифатида урганишган (Рогачев В.В., 2002).
Компетенцияга асосланган ёндашув нуктаи назаридан замонавий
шароитларда таълим муассасаси рахбарининг компетентлиги нафакат билим
хажми, уларнинг энциклопедик табиати, балки мавжуд билимлар асосида турли
хил мураккабликдаги профессионал муаммолар ва вазифаларни хал килиш
кобилияти билан хам улчанади.
Шу боис биз, компетентликни билим, куникма ва алока нормалари
сифатида куриб чикишимиз мумкин (2-жадвалга каранг).
2-жадвал.
Компетентликнинг тавсифи
Т/р Тушунчалар Ташкил этувчи компонентлари
1.
Билимлар
мажмуи
Ишни бажариш учун зарур булган
маълумотларга эга булиш ва шахснинг интеллектуал
салохиятини аниклаш.
2. Куникмалар
Улар узларини кенг доирада намоён
киладилар: жисмоний куч ва эпчилликдан махсус
тайёргарликка кадар (куникмалар - бу муайян
вазифаларни бажариш учун восита ва усулларга эга
булиш)
3.
Мулокот
меъёрлари
Ходимга зарур булган хулк-атвор
стандартини акс эттирувчи иш функцияларини
муваффакиятли бажариш учун зарур булган хулкий
хусусиятлари
Фикримизча, олий таълим муассасалари урта бугин рахбарлари эга
cademic Research, Uzbekistan Page 123 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
булиши керак булган компетенциялар стандартларини ишлаб чикиш ва аник
белгилаш жуда мухим хисобланади. Профессор-укитувчилар, талабалар билан
алока урнатадиган, технологик базанинг ишини таъминлайдиган ёки уз кул
остидагиларни окилона бошкариши керак булган урта бугин рахбаридан олий
таълим муассасаси нима истаётганини аник тушуниши керак. Шунингдек,
компетентли ёндашув олий таълим муассасанинг барча бошкарув бугинларида
(куйи, урта, юкори) кулланилиши мумкин, бу олий таълим муассасаси
яхлитлигини яратади ва хох горизонтал, хох вертикал бошкарувдаги тенглик
имижини таъминлайди.
Бахо
Укитиш Мотивация
Адаптация
1-расм. Ташкилотда компетентлик ёндашувининг кулланилиш сохалари.
(Манба: К.А. Охапкинанинг (2018) тадцщотлари)
К.А. Охапкинанинг (2018) фикрича, HR-менежерларга ходимларни
компетентли ёндашув асосида бахолаш, утган даврда ходимлар эришган
натижалари ва уларга эришиш усулларини тахлил килишга ёрдам беради.
Компетентли ёндашувнинг кулланилиш сохалари юкорида курсатилган
(1-расмга каранг).
Ушбу усулнинг оммалашиши ва самарадорлиги инсоннинг фазилатлари ва
кобилиятлари унинг хатти-харакатларига караб бахоланиши билан боглик. Бу
шуни англатадики, инсон билан ишлашда объективлик аник хулк-атворни
кузатиш кобилияти билан алокадордир.
Компетенцияли ёндашув инсоннинг хатти-харакатларини муайян ишлаш
натижалари билан боглашга, шахснинг кучли ва кучсиз томонларини аниклашга
ва ишлашни яхшилаш учун кандай чоралар куриш кераклигини тушунишга
ёрдам беради. Вахоланки, инсон хатти-харакатларида намоён буладиган
куникмалар, фазилатлар, билимлар мажмуи деб каралиши мумкинлиги сабабли,
одамни муайян вазиятга куйиб, у ёки бу кобилиятнинг мавжудлигини аниклаш
cademic Research, Uzbekistan Page 124 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences Vol. 1 No. 2, 2020
ISSN 2181-1385
мумкин.
Илмий адабиётларда берилган анъанавий таърифларга кура, компетентлик
- бу ходимнинг уз ишини жуда хам яхши бажаришида нималар зарурлигини аник
ва равшан килиб англаб етишидаги бир катор стандартлар мажмуи булиб, уз
ичига малакалар, билимлар ва катор тушунчаларни камраб олади. Таъриф ишлаб
чикаришда иштирок этувчи барча иштирокчилар уртасида сабабий богланишлар
мавжудлигини курсатади хамда ташки мухит ва конкрет вазият шахс хулк-атвори, маънавиятини белгиловчи мухим омил эканлигини тушуниш
имкониятини беради.
Бизнингча, шахс компетентлиги “компетентлик назарияси”га асосан, турт
боскичли жараённи, яъни англанмаган компетентсизликдан англанмаган
компетентликка утиш жараёнини уз ичига камраб оладиган куйидаги психологик
холат билан бахоланади:
1) Англанмаган компетентсизлик боскичи: шахснинг “мен - хеч нарса
билмаслигим хакида, хеч нарса билмайман” даражаси.
2) Англанилган компетентсизлик боскичи: шахснинг “мен билмаслигим
хакида биламан” даражаси.
3) Англанган компетентлик боскичи: шахснинг “мен нима билишим
хакида биламан” даражаси.
4) Англанмаган компетентлик боскичи: шахснинг “мен биладиган нарсам
хакида хеч нарса билмайман” даражаси (Хдйитов О.Э., 2010).
Бизнингча, шахснинг профессионализми (касбий етуклиги), бу нафакат
юксак юошкарув натижаларни курсатиб колмасдан, балки зарур булган
психологик компонентларнинг мавжуд булиш шартлиги, яъни бошкаришга
булган ички интилиш ва шахс психик хусусиятларининг узвий боглик
холатидир. Фикримизча, профессионализмнинг мохияти - касбда шахсни нима
юксакликка етаклайди-ю, у кандай бебахо ички хисларга таянади, нима уни бу
иш билан шугулланишга ундайди-ю, кайси ички ресурсларни уз хохиши билан
килаётган мехнатига бахшида этади каби масалалар ечими билан узвий боглиб
булиб, шахснинг профессионал компетентлик даражасига алокадордир.
Шунингдек, рахбар психологик компетентлигини моделлаштириш асосида
булажак менежерлардаги касбий усишга интилишни ривожлантиришнинг
амалий асосларидан бири саналувчи шахс компетентлиги ахамиятини кенгрок
ёритишда профессионализм даражасидаги мутахассис компетенциялари
кластерига мурожаат этиш максадга мувофикдир.
Персонални бошкариш сохасидаги адабиётларда таъкидланишича,
компетенция - самарали иш жараёнининг асосида ётган инсонларнинг
узгарувчан кайфият ва узини тутиш холатининг улчанишидир. Шундай килиб,
cademic Research, Uzbekistan Page 125 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
урта бугин ракбари иш жараёнининг самараси, унинг самарали хулк
курсаткичидан келиб чикади.
Мисол учун, “самарали карор кабул килиш” компетенцияси куйидаги хулк
турларига кластер шаклида булиниши мумкин:
- зарур булган маълумотларни туплаш;
- мавжуд альтернатив имкониятларни баколаш;
- ечимни ишлаб чикиш;
- мавжуд маълумотлардан мантикий хулосаларнинг келиб чикиши ва
коказо.
Фикримизча, компетенция - бу баколаниши мумкин булган, кузатилаётган
хатти-харакатнинг кластеридир. Буни биз олий таълим муассасасининг урта
бугин ракбаридаги кобилият, кизикиш, мотивацияларининг намоён булиши
мисолида куришимиз мумкин.
О.А. Козирева (2008) уз изланишларида профессионализмнинг
даражалари ва профессионал компетентлик шаклланишини киёслаб урганган.
Унинг фикрича, профессионализмнинг учта даражаси мавжуд булиб, уларнинг
кар бири “англанмаган компетентсизлик ^ англанилган компетентсизлик ^
англанган компетентлик” тизимидаги касбий компетентлик даражаларини
белгилаб беради (3-жадвалга каранг).
3-жадвал.
Шахс “англанмаган компетентсизлик ^ англанилган компетентсизлик ^
англанган компетентлик” тизимидаги профессионал компетентлик
даражаси
Профессионализмнинг
даражалари
Профессионал компетентлик даражалари
“Энг макбул”
(истикболли)
Англанган компетентлик
(“Мен нима билишим какида биламан”)
Англанилган компетентсизлик
(Мен билмаслигим какида биламан)
Англанмаган компетентсизлик
(Мен - кеч нарса билмаслигим какида, кеч нарса
билмайман)
“Энг мух,им”
(номигагина)
Англанган компетентлик
(Мен нима билишим какида биламан)
Англанилган компетентсизлик
(Мен билмаслигим какида биламан)
Англанмаган компетентсизлик
(Мен - кеч нарса билмаслигим какида, кеч нарса
билмайман)
“Яширин, аммо Англанган компетентлик
cademic Research, Uzbekistan Page 126______________________ www.ares.uz
юзага чикиши мумкин
булган” (илмли-тарбияли)
(Мен нима билишим какида биламан)
Англанилган компетентсизлик
(Мен билмаслигим какида биламан)
Англанмаган компетентсизлик
(Мен - кеч нарса билмаслигим какида, кеч нарса
билмайман)
(Манба: О.А. Козирева (2008) тадцщотлари)
Хрзирда мазкур тушунчаларнинг бир-биридан узаро фарки “Нимага
эришиш керак?” ва “Уларга кандай эришилади?” саволларига жавоб топиш
оркали ажратилмокда. Куйидаги концепцияга асосан, тушунчаларнинг мокияти
аникланади:
Нима? - “компетентлик” - бу самарали иш жараёнини аниклайдиган
натижалар, яъни олий таълим муассасаси урта бугин ракбарининг уз функционал
бурч ва мажбуриятларини тулик бажариши.
Кандай? - “компетенциялар” - бу олий таълим муассасаси урта бугин
ракбарининг уз функционал бурч ва мажбуриятларини бажариш жараёнида
намоён этадиган кобилият, кизикиш, мотивация каби сифатларини уз ичига
олувчи хулк-атвор моделлари.
Адабиётларда (масалан, Рахимова Д., Бекмуродов М., 2006) кайд
килинишича - моделлаштириш - реал тизимни тадкик этиш жараёни булиб, у
моделнинг тузилиши, унинг хусусиятлари урганилиши ва олинган
маълумотларнинг моделлаштирилган тизимга утказилиши каби жараёнларни уз
ичига олади.
Шунингдек, моделлаштириш - амалдаги жараён мазмуни ва хусусиятлари
какидаги билимларни аслига келтириш ва кенгайтириш имкониятини бериши
билан бир каторда, янги сифатлар, сифатли ва самарали бошкарув жараёни ва
унинг динамикасига оид билимларни лойикалашни кам назарда тутади
(Щербакова Т.Н., 2007).
НАТИЖАЛАР
Умуман олганда, профессионал бошкарув фаолияти ракбардан жуда куп
билимларни камда малакаларни талаб килади. Нима учун у ёки бу лавозимга
танлаганини англаб етган урта бугин ракбари (мотивлар муаммоси), энди уз
фаолияти ва кобилиятларини бошкара билиши ва уз устида муттасил ишлаб,
малакаларини орттириб бориши шарт.
Ракбарнинг психологик компетентлиги шу жикатдан олиб караганда,
бошкарувчи шахс умумий маданиятининг шундай йуналишики, унга факат
лавозимига тааллукли булган билимлардан ташкари, ушбу билимларнинг косил
A
cademic Research, Uzbekistan Page 127 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences Vol. 1 No. 2, 2020
ISSN 2181-1385
булиш йуллари ва малакаларнинг такомиллашувини таъминловчи психологик
жараёнлар ва холатларни билишни хам такозо этади. Ушбу холат психология
фанида билиш жараёнлари, уларнинг мохияти ва кечишини англаш, деб
номланади.
Куйида илмий тадкикотлар оркали кулга киритилган натижаларга
асосланувчи хамда профессионализмнинг шаклланишига хизмат килувчи,
рахбар психологик компетентлигини компонентлари (2-расмга каранг)
таркибидан урин олган бошкарувчилар билан боглик юкори юкламали 38
номдаги (П 1-4; ИК 1-4; ИИ 1-2; ИП 1-10; К 1; У 1-2; М 1-2; ИМ 1-8; А 1-5)
компетенциянинг ижтимоий-психологик таснифи баёнини келтирамиз.
Эмпирик тадкикотлар оркали
олий таълим муассасаси урта бугин
рахбари психологик
компетентлигининг саккизта таркибий
компоненти (профессионал, ижтимоий-коммуникатив, ижтимоий-информацион, ижтимоий-психологик,
когнитив, услубий-махсус, ижтимоий-маданий, аутопсихологик
компетенциялари) аникланган.
Кенг камровдаги тадкикот
ишларига асосан, олий таълим
муассасаси урта бугин рахбари
психологик компетентлигини
оптималлаштиришнинг комплекс
модели яратилди. Моделни яратишда
дунёдаги етакчи моделлар тахлил
килиниб, “Тулкин” (Wave)
компетенциялари моделига алохида
эътибор каратилди.
Мазкур модель XXI асрда ишлаб чикилган булиб, у асосан, пост­
индустриал иктисодиёт ва VUCA (Volatility, Uncertainty, Complexity, Ambiguity -узгарувчанлик, ноаницлик, мураккаблик, уар хиллик) -олами давлатлари дунёсига,
хусусан бизнинг мамлакатимиз шарт-шароитларига жуда мос келади.
Модель замонавий менежернинг конун доирасидаги барча бизнес
вазиятларини, ролларини ва хулк-атвор стандартларини таърифлайди.
Моделнинг фаолиятга таъсири статистик жихатдан тасдикланган булиб,
психометрияни ишончли тарзда ташхислаш мумкин булган компетенцияларини
2-расм. Олий таълим муассасаси
урта б^ин рахбарининг психологик
компетентлиги моделининг таркибий
компонентлари.
(Манба: муаллиф ишланмаси)
cademic Research, Uzbekistan Page 128 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
уз ичига камраб олади.
“Тулкин” (Wave) компетенция модели бир семантик майдондаги туртта
блокда тизимлашган ва узвийликда тузилган турт хил кластер, ун иккита гурух,
36 хилдаги компетенциялар ва бир юз саккизта фаолиятни бахоловчи индикатор-
курсаткичдан ташкил топган (3-расмга каранг).
3-расм. Замонавий менежментдаги
“Тулкин” (Wave) компетенциялари
модели.
(Манба:https://formatta.ru/blog/wavecompetency-model)
4-расм. Интеллежент-менежментдаги
олий таълим муассасаси урта буFин
раубарининг “Янги-тулкин”
компетенциялари модели.
(Манба: муаллиф ишланмаси)
Биз томонимиздан яратилган рахбарда компетентликни
ривожлантиришнинг комплекс моделида (4-расмга каранг) илмий
тадкикотларимиз оркали кулга киритилган натижаларга асосланувчи хамда олий
таълим муассасаси урта бугин рахбарида профессионализмнинг шаклланишига
хизмат килувчи бошкарувчилар билан боглик “3+i” даражали компетентлик;
рахбардаги конатив, эмоционал, когнитив, креатив компетентликлари оламига
дахлдор 22 хилдаги шахс сифатлари ва уларни асословчи 38 куринишдаги
компетенцияларнинг ижтимоий-психологик тавсифи узида мужассамлашган.
Илгари сурилаётган “Янги-тулкин” компетенция замонавий бошкарувдаги
интеллежент-менежмент концепциясига асосланади. Таклиф этилаётган модель
урта бугин рахбари бир семантик майдондаги турт хилдаги психологик оламини
фаолиятда намоён булишини тушунтиради. “3+1” куринишли блокларда
тизимлаштирилган компетентлик кластери, юкори даражадаги икки хил, урта
даражадаги етти хил, куйи даражадаги турт хил психологик компетентлик
оламига тааллукли шахс сифатларини узида мужассамлаштирган. Туккиз хил
куринишдаги устувор шахс сифатлари урта бугин рахбаридаги психологик
компетентликнинг асоси сифатида намоён булади ва бошкарув фаолияти
cademic Research, Uzbekistan Page 129 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
мазмунини тушунтиришда кул келади. Умуман олганда ушбу модель,
биринчидан, урта бугин рахбарлари учун зарурий билим ва сифатлар
мажмуасини ривожлантиришга каратилган укитиш ва танлаб олиш тизимини
яратишда, иккинчидан, белгиланган стандартларга мос равишда урта бугин
рахбарларини оралик аттестациялардан утказишда кул келади.
4-жадвал.
Рахбарда психологик компетентликни ривожлантиришнинг комплекс модели
Т/р
Компетентлик
олами ва шахс сифатлари
Т/р Устувор компетенциялар
1. Юкори даражадаги i компетентлик
1.
1
ИП 1. Асосий ижтимоий-психологик билимларга эгалик
2 ИП 2. Уз “мен”ига эга булиш
Умумий хис этиш
3 ИП 8. Келажакка ишонч
4
У 1. ^ у л остидагиларнинг
имкониятларини ривожлантириш
5
ИМ 2. Узгаришларни
бошкариш
2. Ташки шарт- 6 П 2. Стратегик фикрлаш
шароитлар хакида
7
ИП 6. Социал-психологик
хабардорлик мослашувчанлик
2. Уртача даражадаги компетентлик
3. Ижодий тафаккур
8
ИМ 4. Истикболли креатив
фикрлаш
9 ИМ 5. Концептуал фикрлаш
4. Режалаштириш ва
1
ИП 3. Узи ва узгаларнинг
бахо имкониятини тугри бахолай олиш
ИП 4. Ижтимоий
1 муносабатларда кул остидагилар
шахсий сифатини хисобга олиш
1
ИМ 7. Натижани мулжалга
олиш
5. Фукароларнинг
талаб ва эхтиёжларига
йуналганлик
1
А 2. Диагностик
маълумотларни йигиш
6. Бошкарув назорати 14. П 1. Максадни белгилаш
ва узаро мослик 1 ИП 9. Ишончли булиш
1
ИП 10. Узини узи идора кила
олиш
7. Молиявий бошкарув
1
М 2. Тадбиркорлик
кобилияти
8. Технологияларни 18. ИИ 1. Техника сохасидаги
cademic Research, Uzbekistan Page 130 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences Vol. 1 No. 2, 2020
ISSN 2181-1385
бошкариш компетенция
1
ИМ 6. Янгиликларни
маданийлаштириш
9 . Ходимларни
2
П 4. Мотивацион куллаб-бошкариш кувватлаш
3 . ^ у й и д а р а ж а д а г и к о м п е т е н т л и к
1 0 . Турли-туман соха
ходимлари жамоасини
бошкариш
2
П 3. Ходимларга
ваколатларни таксимлаш
1 1 . Низоларни
2
ИИ 2. Стрессларни
бошкариш бошкариш
2 3. К 1. Аналитик фикрлаш
1 2 . Музокараларни 2 ИК 1. Мулокотга эътибор
идора этиш ва унга таъсир 2 ИК 4. Ишонтирувчи мулокот
курсатиш
2
А 1. ^ у л остидагиларга
ёндашув
1 3 . Командани ИМ 1. Таълим муассасаси
шакллантириш 2 7ж. амоасида ишлаш куникмаларини
ривожлантириш
+1. К о м п е т е н т л и к н и н г а с о с л а р и
1 4 . Огзаки фикр
алмашинуви
2 ИК 2. Огзаки мулокот
1 5 . Ёзма фикр
алмашинуви
2 ИК 3. Ёзма мулокот
1 6 . Муаммоларни ечиш 3 А 3. Виждонлилик
1 7 . Етакчилик 3 М 1. Ташаббускорлик
1 8 . Шахслараро
муносабатларга кириша 3 ИП 7. Х,амкорлик урнатиш
олиш малакаси
1 9 . Узини узи
бошкариш
3 А 5. Узига ишонч
2 0 .
3
ИП 5. Бошкаларни тушуна
^айиш коклик
олиш
3
ИМ 8. Мослашувчан,
кайишкок булиш
2 1 . ^атъий лик 3 А 4. ^атъиятлилик
2 2 .
3
У 2. Атрофдагиларга таъсир
Сохага доир утказиш
фаолиятдаги компетентлик
3
ИМ 3. Мехнат сифатини
бошкариш
(Манба: муаллиф ишланмаси)
Умуман олганда ушбу модель, биринчидан, урта бугин рахбарлари учун
cademic Research, Uzbekistan Page 131 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
зарурий билим ва сифатлар мажмуасини ривожлантиришга каратилган укитиш
ва танлаб олиш тизимини яратишда, иккинчидан, белгиланган стандартларга мос
равишда урта бугин рахбарларини оралик аттестациялардан утказишда кул
келади (5-расмга каранг).
5-расм. Олий таълим муассасалари урта б^ин рахбарларининг устувор сохадаги
компетенциялари
(психологик компетентлик мисолида).
(Манба: муаллиф ишланмаси)
Олий таълим муассасаси урта бугин рахбарларининг устувор сохадаги
компетенциялари динамик табиатга эга компетенциялари орасидан куйидагилар
аникланди.
МУХ,ОКАМА
^ар кандай урта бугин ракбари фаолияти самарадорлиги даставвал
“узгаришларни бошкариш” компетенциясининг шаклланганлик даражасига
боглик. Тадкикотнинг курсатишича, бугунги кунда олий таълим муассасаси урта
бугин бошкарувида рахбарнинг атрофи(кул ости)дагиларга нисбатан “ишончли
булиши” жуда кийин масала.
Сабаби, биринчидан бугин рахбарини кийнайдиган, яъни “ишончли
булиш” мавкеидан айирадиган холат - бу олий таълим муассасасининг узини узи
cademic Research, Uzbekistan Page 132 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
бошкарув имкониятининг йуклигидандир.
Иккинчидан, урта бугин рахбари кул остидаги педагог-ходимлардаги
эмоционал толикишларни шохиди булиб турса-да, узи хам худди шу холатда
эканлиги боис “стрессларни бошкариши” компетенциясини шакллантира
олмайди.
Учинчидан, олий таълим муассасасининг эркин бошкаруви йуклиги ёки
куп нарса таянч олий таълим муассасасига богликдигидан сохани
ривожлантиришга оид инновацион гоялар ривожланмай колиб кетади. Уз узидан
рахбарнинг “аналитик фикрлаши” хам улиб боради.
Туртинчидан, рахбарнинг конун доирасидаги “хамкорлик урнатиши”
компетенцияси шаклланмай колади.
Нихоят, бешинчидан, узини тушуниш даражасидан ташкарида,
эмоционал толикиш фонида юрган рахбар кул остидаги “бошкаларни тушуна
олиши” амримахол саналади.
ХУЛОСА
Профессионал бошкарув фаолиятини тартибга соладиган ижтимоий-психологик фазилатлар тизимига асосланувчи олий таълим муассасаси урта
бугин рахбари психологик компетентлигини моделлаштиришга каратилган
мазкур тадкикот ишнинг назарий-эмпирик тахлиллари куйидаги хулосаларни
илгари суриш имкониятини берди:
1. Психологик компетентликнинг таркибий компонентлари (яъни
профессионал, ижтимоий-коммуникатив, ижтимоий-информацион, ижтимоий-психологик, когнитив, услубий ва махсус, ижтимоий-маданий, аутопсихологик
компетенциялар) - белгиланган стандартларга мос равишда урта бугин
рахбарларини оралик аттестациялардан утказишда кул келади.
2. Компетентлик олами, компетентлик асослари, устувор шахс сифатлари
ва компетенцияларни узида мужассамлаштирган олий таълим муассасаси урта
бугин рахбарида психологик компетентликни ривожлантиришнинг комплекс
модели - урта бугин рахбарлари учун зарурий билим ва сифатлар мажмуасини
ривожлантиришга каратилган интенсив укитиш ва захира кадрларни танлаб
олиш тизимини яратишда узига хос индикатор вазифасини бажаради.
3. Олий таълим муассасаси урта бугин рахбари психологик
компетентлигининг таркибий кисмларига доир уттиз саккиз турдаги
профессионал, ижтимоий-коммуникатив, ижтимоий-информацион, ижтимоий-психологик, когнитив, услубий ва махсус, ижтимоий-маданий, аутопсихологик
компетенциялар кластерлари ишлаб чикилган хамда
диференциялаштирилганлиги рахбар фаолиятини унинг энг яхши бажарган
cademic Research, Uzbekistan Page 133 www.ares.uz
cademic Research in Educational Sciences \ Vol. 1 No. 2, 2020 ISSN 2181-1385
амалларига нисбатан бахолашда ёрдам берадиган стандартдир. Сабаби, бундай
бахоланиш, уз навбатида, узгаришларни бошкариш шароитида олий таълим
муассасаси фаолиятини яхлит холда ижобий томонга узгаришига олиб келади.
Охир окибат, муваффакият эгалари - бу олий таълим муассасаси, жамият ва
муайян жисмоний ёки юридик шахслар (кадрлар буюртмачилари)
хисобланишади.
4. Интеллежент-менежмент концепциясига асосланувчи олий таълим
муассасаси урта бугин рахбарининг “Янги-тулкин” компетенциялари модели
- пост-индустриал иктисодиёт, яъни узини узи бошкарув тизимига утадиган
узгарувчанлик, ноаниклик, мураккаблик, хар хиллик мухити устувор буладиган
учинчи Ренессанс даври олий таълим муассасаларининг бошкарув фаолиятини
оптималлаштиришда хизмат килади.
5. Рахбар психологик компетентлигининг компонентлари ва уларни
ташкилловчи кластерлардаги компетенциялар мох,ияти уз навбатида олий
таълим муассасаларининг булажак менежерларни тайёрлаш жараёни учун укув
адабиётларини яратиш, амалий тавсияларни беришда кул келиб, пировардида
учинчи Ренессанс давридаги янги авлод бошкарувчилари онгида эгаллаб турган
лавозимига масъулият билан танкидий ёндашишни шакллантириб, уларнинг уз
устида ишлаш мотивациясининг ортишига хамда “Халк давлат идораларига
эмас, давлат идоралари халкка хизмат килиши керак” деган тамойилни
амалда карор топишига хисса кушади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
[1] Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд /
Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2020. 400 б.
[2] Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом
эттириб, янги боскичга кутарамиз. 1-жилд / Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2018. 592
б.
[3]https://www.un.org/ga/search/view doc.asp?svmbol=A/RES/70/1 &Lang=R
(мурожаат санаси: 28.01.2020 йил)
[4]http://www.un.uz/files/mdgs/Resolution.pdf (мурожаат санаси:
28.01.2020 йил)
[5] Узбекистонда Баркарор ривожланиш максадларига эришиш учун
тараккиёт сиёсатига доир тадбирларни хар томонлама жорий килиш,
жадаллаштириш ва куллаб-кувватлаш (MAPS) хисоботи (2018 йил 19
октябрь) [электрон ресурс] // URL:
http://www.un.uz/files/UN%20in%20Uzbekistan/MAPS%20Report%-202018/UZB-MAPS%20Report%20-%20Final Uzb.pdf (мурожаат санаси:
cademic Research, Uzbekistan Page 134 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences Vol. 1 No. 2, 2020
ISSN 2181-1385
28.01.2020 йил)
[6] Рогачев В.В. Формирование конфликтной компетентности сотрудников
таможни для профилактики межличностных конфликтов: Дис. ... канд.
психол. наук: 19.00.05. - Ярославль, 2002. 152 с.
[7]http: //earchive.tpu.ru/bitstream/11683/45880/1/TPU464160. pdf (мурожаат
санаси: 23.08.2019 йил)
[8] Хдйитов О. Компетентлик назарияси ва унинг боскичлари // Таълим
менежменти, 2010. № 2 (30). Б. 52-56.
[9] Козырева О.А. Феноменология профессиональной компетентности
учителя // Educational Technology & Society, 2008. № 11 (2). С. 361-363.
[10] Рахимова Д., Бекмуродов М. Лидерлик ва ташкилот маданияти: Укув
кулланма. - Т., 2006. 104 б.
[11] Щербакова Т.Н. Развитие психологической компетентности
профессионала: Учебное пособие. - Ростов-н/Д., 2007. 192 с.
[12]https://formatta.ru/blog/wave-competencv-model (мурожаат санаси:
20.01.2020 йил)
REFERENCES
[1] Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд /
Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2020. 400 б.
[2] Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом
эттириб, янги боскичга кутарамиз. 1-жилд / Ш.М. Мирзиёев. - Т., 2018. 592
б.
[3]https://www.un.org/ga/search/view doc.asp?svmbol=A/RES/70/1 &Lang=R
(мурожаат санаси: 28.01.2020 йил)
[4]http://www. un.uz/files/mdgs/Resolution.pdf (мурожаат санаси:
28.01.2020 йил)
[5] Узбекистонда Баркарор ривожланиш максадларига эришиш учун
тараккиёт сиёсатига доир тадбирларни хар томонлама жорий килиш,
жадаллаштириш ва куллаб-кувватлаш (MAPS) хисоботи (2018 йил 19
октябрь) [электрон ресурс] // URL:
http://www.un.uz/files/UN%20in%20Uzbekistan/MAPS%20Report%-202018/UZB-MAPS%20Report%20-%20Final Uzb.pdf (мурожаат санаси:
28.01.2020 йил)
[6] Рогачев В.В. Формирование конфликтной компетентности сотрудников
таможни для профилактики межличностных конфликтов: Дис. ... канд.
психол. наук: 19.00.05. - Ярославль, 2002. 152 с.
[7]http: //earchive.tpu.ru/bitstream/11683/45880/1/TPU464160. pdf (мурожаат
cademic Research, Uzbekistan Page 135 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences Vol. 1 No. 2, 2020
ISSN 2181-1385
санаси: 23.08.2019 йил)
[8] Хдйитов О. Компетентлик назарияси ва унинг боскичлари // Таълим
менежменти, 2010. № 2 (30). Б. 52-56.
[9] Козырева О.А. Феноменология профессиональной компетентности
учителя // Educational Technology & Society, 2008. № 11 (2). С. 361-363.
[10] Рахимова Д., Бекмуродов М. Лидерлик ва ташкилот маданияти: Укув
кулланма. - Т., 2006. 104 б.
[11] Щербакова Т.Н. Развитие психологической компетентности
профессионала: Учебное пособие. - Ростов-н/Д., 2007. 192 с.
[12]https://formatta.ru/blog/wave-competencv-model (мурожаат санаси:

      1. л)

cademic Research, Uzbekistan Page 136 www.ares.uz

БЎЛҒУСИ ПСИХОЛОГЛАР КАСБИЙ КОММУНИКАТИВ


КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУАММОСИНИНГ
ЎРГАНИЛГАНЛИГИ
Носиржон Нодиржон ўғли Ғаффоров
njons9505@gmail.com
ЎзДЖТСУ
Аннотация: Мазкур мақолада бўлғуси психологлар касбий коммуникатив
компетентлигини ривожлантириш муаммосининг ўрганилганлиги ҳақида фикр
юритилган.
Калит сўзлар: ижтимоий психология, педагогик психология, малакавий
тажриба, мулоқот тажрибаси, коммуникатив фаолият, мулоқот, касбий
мулоқот, компетентлик, касбий коммуникатив компетентлик.
THE STUDY OF THE PROBLEM OF DEVELOPING THE PROFESSIONAL
COMMUNICATIVE COMPETENCE OF FUTURE PSYCHOLOGISTS
Nosirjon Nodirjon ogli Gaffarov
njons9505@gmail.com
Uzbekistan State University of Physical Culture and Sports
Abstract: This article discusses the study of the problem of developing the
professional communicative competence of future psychologists.
Keywords: social psychology, pedagogical psychology, qualification
experience, communication experience, communicative activity, communication,
professional communication, competence, professional communicative competence.
Республикамизда ишлаб чиқарилаётган Давлат дастурларида ўсиб
келаётган ёш авлодни тарбиялаш учун зарур шарт-шароитларни яратиш, барча
таълим муассасалари тарбияланувчиларини жамиятда самарали фаолият
кўрсатишга тайёрлаш, бир сўз билан айтганда ҳар томонлама баркамол авлодни
шакллантириш каби юксак вазифаларни амалга ошириш кўзда тутилган.
ХХ асрнинг иккинчи ярмида мулоқот, “одам-одам”, одам-техника“, “одам-белгилар тизими” каби касблар типига мансуб бўлган ходимларнинг
коммуникатив ва касбий компетентлиги муаммоларига бағишланган кўплаб
тадқиқотлар амалга оширилди. Бу эса ўз ўрнида иқтисодиёт, ишлаб чиқариш,
ижтимоий соҳа ва меҳнат унумдорлигининг, маҳсулот сифати ва
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 22
истеъмолчиларга хизмат кўрсатишнинг, турли меҳнат жамоаларида ижтимоий-психологик муҳитнинг оптималлашуви билан чамбарчас боғлиқ.
Психологнинг касбий-коммуникатив компетентлиги, унинг мазмуни,
компонентли ва функционал тузилмаси (тизимли ёндашув нуқтаи назаридан),
шунингдек, ривожланиш имкониятлари ўзбек олимлари томонидан тадқиқ
қилинмаган. Коммуникатив компетентликнинг мазмун моҳияти, мутахассислар,
педагоглар, талабалар, мактаб ўқувчиларида ривожланиши усул ва услублари
тўғрисидаги баъзи маълумотларни россиялик муаллифлар томонидан
(Ю.М.Жуков, 1988; Л.П.Качалова, 2000; И.И.Зарецкая, 2002;
А.Н.Кирилловский, 2004; А.В.Попова, 2007). ишларида кўришимиз мумкин.
Баъзи нашрларда (А.Ю.Панасюк, 1990; В.М.Шекеель, 1999; В.В.Крижко,
Е.М.Павлютенко, 2002) компетентликнинг икки тури, яъни, бошқарув
ходимлари ва менеджерларнинг касбий ва коммуникатив компетентлиги
аҳамияти кўриб чиқилган. Бўлажак психологнинг касбий компетентлиги
Т.В.Огородованинг (2007) мулоқот психологияси назарияси билимларига
асосланган компетенциянинг предметига бағишланган тадқиқотларида
ўрганилган. Бироқ компетентликни бу турларининг ўзаро боғланиши ва касбий-коммуникатив компетентлик тушунчаси билан интеграциялашган мазмунда
ижтимоий-психологик адабиётларда кўриб чиқилмаган.
Ижтимоий психологияда кичик гуруҳ ва жамоалар (ишлаб чиқариш,
педагогик, илмий)да шахслараро ва фаолият билан боғлиқ мулоқот
хусусиятлари, унинг ишчи-ходимларнинг самарали мулоқоти ва биргаликдаги
меҳнат фаолиятининг натижалари учун муҳим бўлган жиҳатлари ўрганилган.
Таниқли психолог (Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, Б.Ф.Ломов, Б.Д.Парыгин,
Л.А.Петровская, Е.В.Шорохова) ларнинг тадқиқотлари ва илмий нашрларида
мулоқот муаммолари, шахслараро муносабатлар ва аҳлоқни ижтимоий
бошқариш, шунингдек, инсоннинг коммуникатив компетентлигини
ривожлантириш масалаларига катта эътибор берилган.
Педагогик психология (В.А.Канн-Калик, В.Н.Козиев, И.И.Зарецкая,
Т.А.Аржакаева) позициясидан педагогик мулоқот муаммолари,
ўқитувчиларнинг коммуникатив компетентлиги, уларнинг ўқувчилар билан
муносабатлари ўрганилган. Бошқарув психологияси (Шегуров, В.В.Крыжко,
Е.М.Павлютенко, А.Ю.Панасюк, Т.М.Шамов) доирасида таълим муассасалари
раҳбарлари уларнинг касбий ва коммуникатив компетентлигини ошириш йўли
орқали бошқарув фаолиятининг самарадорлигини ошириш муаммолари тадқиқ
этилган.
Коммуникатив компетентликнинг хусусиятлари врачларнинг
(А.Д.Донника, Б.А.Ясько) муҳим касбий сифатларини ривожлантириш
муаммоси билан боғлиқ ҳолда ўрганилган.
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 23
Коммуникатив компетентлик, унинг методлари, ривожланиш шароитлари
шахслараро ва фаолиятга доир мулоқот бўйича тадқиқотларда (О.А.Баева,
Г.Х.Бакирова, И.И.Зарецкая, Т.А.Ильина, В.Н.Лавриненко, В.А.Сластенин,
В.П.Каширин, Ю.В.Прошунина, М.И.Тимофеев) ўрганилган. Айрим
тадқиқотларда (Л.А.Петровская, И.И.Риданова) психологларнинг мулоқот ва
коммуникатив фаолиятда коммуникатив компетентлиги, фаолиятга доир
муносабатларнинг психологияси ва этикаси (В.Н.Лавриненко, Л.И.Зотова,
Н.А.Нартов, Л.Д.Столяренко, В.П.Шейнов) билан боғлиқ ҳолда аҳамияти очиб
берилган. Мутахассиснинг касбий-коммуникатив компетентлигини
ривожлантиришнинг диагоностик методлари ҳамда биргаликдаги фаолиятнинг
оптимизацияси ва мулоқот муаммолари бўйича тадқиқотларнинг
(Г.М.Андреева, Я.Яноушек, Ю.М.Жуков)предмети бўлган.
Коммуникатив компетентлик асосида бошқа инсонлар билан зарур
алоқаларни ўрнатиш ва қўллаш қобилияти ётади. Унинг таркибига
коммуникатив жараённинг самарали кечишини таъминлайдиган баъзи билим,
малака ва кўникмалар йиғиндиси киради (Ю.М.Жуков, 1987). Коммуникатив
компетентлик шахснинг касбий муҳим сифати тарзида ҳам белгиланади. Бу
сифат авваламбор вазиятни адекват баҳолаш, маълум бир луғат бойлигининг
мавжудлиги, мулоқот мақсадларини аниқ ва тушунарли баён қилиш,
шунингдек, нутқ маданияти ва мулоқот услубини назарда тутади.
(А.Н.Кирилловский).
Касбий-коммуникатив компетентлик (ўқитувчининг) тавсифи
Й.М.Асадовнинг ишида берилган (2010). Ўқитувчининг касбий-коммуникатив
компетентлиги – бу шахснинг интегрециялашган сифати бўлиб, унинг
тузилмаси қуйидагича:
- касбий (педагогик) мулоқот соҳасидаги билимлар;
- коммуникатив қобилият, малака ва кўникмалар;
- шахснинг коммуникатив сифатлари;
- малакавий тажриба, мулоқот тажрибаси ва коммуникатив фаолият.
Ўқитувчининг касбий-коммуникатив компетентлиги педагогик
мулоқотнинг ва коммуникациянинг индивидуал усулларида, улар томонидан
педагогик фаолиятни самарали амалга оширилишини таъминлайдиган
коммуникатив малака, кўникма ва ҳаракатлар ёрдамида намоён бўлади.
Касбий компетентлик ва касбий муҳим сифатлар баъзи психологик
педагогик тадқиқотларнинг предмети бўлиб, уларнинг аниқ вазифаси иш
берувчиларнинг (ишлаб чиқариш ва маиший хизмат) малакали
мутахассисларга, турли касблар, мутахассисликларга эҳтиёжи билан боғлиқ
ҳолда белгиланган.
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 24
Бироқ компетентликнинг бу кўриниши ва унинг ривожланиш масалалари
педагог психолог ва амалиётчи психолог каби мутахассисларни тайёрлашда
етарли тадқиқ қилинмаган. Ўқитиш амалиётида шундай фикр пайдо бўлдики,
бўлажак психологнинг коммуникатив компетентлиги бу мутахассисликни
эгаллаш жараёнида ва талабаларнинг коммуникатив қобилиятлари билан
боғлиқ ҳолда шаклланади. Ҳаётий кузатишларимиз натижасига кўра
психологик маълумотни олган олий ўқув юрти битирувчиларининг барчаси ҳам
мулоқот психологияси соҳасида етарли компетентликга, шунингдек
коммуникатив малака ва кўникмаларга эгами деган савол тадқиқотимизнинг
предметини ташкил этади.
Таълим олувчилар (талабалар, тингловчилар) билан олиб бориладиган
ижтимоий-психологик тренинглар уларда мулоқот психологияси соҳасида
билимларни шакллантиришга, шунингдек шахснинг коммуникатив
малакаларини ва сифатларини ривожлантиришга хизмат қилади. Бироқ,
бўлажак психологнинг касбий-коммуникатив компетентлигини етарли
даражада ривожлантира олмайдилар. Шу сабабли талабаларнинг коммуникатив
компетентлигини фақатгина фанлар бўйича маъруза ва амалий машғулотларда
ўрганиш эмас, балки ижтимоий психологик тренинглар ва темaтик
машғулотларда ҳам амалга ошириш муаммоси юзага келади.
Адабий манбаларнинг таҳлили шуни кўрсатдики, бўлажак психологнинг
касбий-коммуникатив компетентлиги, уни ривожлантиришнинг шакли, усули
ва шароитлари экспериментал психологик-педагогик тадқиқотларнинг
предмети сифатида ва касбий мулоқот психологияси бўйича илмий нашрларда
ўрганилмаган. Демак, айтиш мумкинки, мазкур муаммо педагогик-психология
нуқтаи назаридан етарли даражада ўрганилмаган ва очиб берилмаган.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, мазкур масала
бўйича олиб бориладиган тадқиқотлар долзарб, илмий ва амалий аҳамиятга эга.
Лекин бизнинг олдимизда бўлғуси психологнинг касбий-коммуникатив
компетентлигини ривожлантиришнинг психологик хусусиятларини ўрганиш ва
касбий фаолият самараси учун аҳамиятини очиб беришдек маъсулиятли
вазифалар кўндаланг турибди.
Бўлажак мутахассис психологнинг касбий-коммуникатив компетентлигини
ривожлантириш муаммосини ўрганиш назарий-методологик ва диагностик
аҳамиятга эга бўлган масалаларни ҳал этишни тақозо этади. Жуладан:
• мулоқотнинг қандай моделлари мавжуд эканлиги, бу моделларнинг
“одам-одам” типидаги касблар бўйича мутахассисларни тайёрлаш учун қандай
касбий ва педагогик аҳамиятга эга эканлиги;
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 25
• “психологнинг касбий коммуникатив компетентлиги” тушунчасига
мулоқонинг ва коммуникациянинг қандай расмий ва муҳим жиҳатларини
эътиборга олиш лозимлиги;
• “психологнинг касбий коммуникатив компетентлиги” мутахассисдан
қандай билимларни талаб этиши;
• “коммуникатив кўникмалар” ва “коммуникатив малакалар” нинг қандай
таснифланиши, уларни психологнинг касбий коммуникатив компетентлигини
шакллантиришдаги аҳамиятини билиш;
• бўлажак психолог-олий ўқув юрти битирувчисининг касбий
коммуникатив компетентлиги ривожланиш даражасини баҳолаш ва аниқлаш
учун психологик диагностиканинг қандай усулларидан фойдаланиш
мумкинлиги;
• бўлажак психолог-олий ўқув юрти битирувчисининг касбий
коммуникатив компетентлигининг шаклланиш жараёни нимадан иборат,
педагогика олийгоҳларида қандай методикалардан фойдаланиш мумкинлиги.
Бу каби саволларнинг жавоби ва уларнинг ечими мулоқотнинг ижтимоий
психология соҳасидаги илмий адабиётларни тахлил қилиш, шахсни психологик
диагностикаси, мутахассисларни тайёрлаш жараёнини моделлаштиришга
асосланади. Қуйида биз бўлғуси психологлар касбий коммуникатив
компетентлигини ривожлантиришда коммуникатив кўникма ва коммуникатив
малака жараёнларининг мазмун-моҳиятига алоҳида эътибор қаратиш лозим
эканлигига тўхталиб ўтамиз.
Коммуникатив кўникмаларни қуйидагича изоҳлаш мумкин:
• касбга доир маълумотларни етказишда оғзаки ва ёзма нутқ
кўникмаларининг ривожланганлиги;
• алоқа ўрнатиш кўникмалари;
• муаммоларни қўйиш усули ва воситалари;
• бошқаларнинг саволларига жавоб топишнинг усул ва воситалари;
• ифодали нутқнинг усул ва воситалари;
• суҳбат мавзуси бўйича суҳбатдошнинг диққатни жалб қилиш усуллари;
• товуш интонациясини ўзгартириш усуллари;
• ўзини назорат қилиш кўникмалари (ички нутқ, ўзи билан мулоқот
қилиш);
• коммуникатив ҳаракатлар кўникмалари (техник воситаларни қўллаган
ҳолда мулоқотга киришиш);
• новербал коммуникация кўникмалари (имо-ишоралар мимика,
пантомимика усуллари).
Коммуникатив малакалар эса қуйидагича изоҳланади:
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 26
Мижознинг суҳбатини яъни шеригини эшита олиш малакаси;
• мижознинг эмоционал ҳолатини ва шахсини кўра олиш ва тушуниш;
• тез мулоқотга кириша олиш ва диалог олиб бориш:
• барча саволларга жавоб бера олиш малакаси;
• ўз фикрини ва ҳаракатларини изоҳлай олиш малакаси;
• ўз жавобларини далиллар орқали изоҳлаш;
• суҳбат жараёнида ташаббусни ўз қўлига олиш ва бошқаларга таъсир
кўрсата олиш;
• жанжалларни ҳал этиш малакаси;
• маълумотларн оғзаки ва ёзма равишда узатиш;
• техник воситаларни қўллаган ҳолда маълумотларни узатиш;
• суҳбат вақтида мижоз билан эътиборли бўлиш;
• мулоқот вақтида суҳбатдошнинг фикрига ёндошмоқ.
Бўлғуси психологлар мазкур коммуникатив кўникма ва малакаларни пухта
эгаллашлари уларда касбий-коммуникатив компетентлигини
ривожлантиришнинг асосий омилидир. Шунингдек, таълим жараёнида бўлажак
мутахассис психологлар касбий мулоқотининг малака ва кўникмаларини
шаклланиши ва ривожланиши, психологнинг билим, малака ва кўникмаларини
онгли равишда ўзлаштиришга, шунингдек, психологик хизмат
самарадорлигини ошишига, шу билан бирга “касбий мулоқот психологияси”
махсус курсини ва турли категориядаги таълим олаётганлар учун психолог
касбий мулоқотининг мазмун-моҳиятини, мутахассисларнинг муҳим касбий
сифатлари ва қобилиятлари, коррекцион ва психопрофилактик ишларнинг
услубларини назарда тутган ҳолда ўқув қўлланмасини ишлаб чиқиш ва таълим
амалиётига татбиқ этишга имконият яратади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Дусанов, Н. Э., & Ёқубова, Д. (2020). Ҳарбий таълим соҳасида ўзини ўзи
тарбиялаш усулининг ўрни ва аҳамияти. Science and Education, 1.
2. Zotova, E. A. (2020). Optimization of compepetive emotional stability of
young athlets(on the example of tennis). Лучший молодой ученый-2020, 3, 91-95.
3. Ёқубова, Д. М. (2020). Мактабгача ёшдаги болалар жисмоний
қобилиятларни ривожланишида тафаккурнинг аҳамияти. ИНТЕРНАУКА, 2(41),
62-64.
4. Хаитов, А. У. (2020). Frustration as the basis of the formation of in feriority
complex. ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ, 519-521.
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 27
5. Хаитов, А. У., & Қурдошев, Б. Ф. (2020). Спорт фаолиятида норасолик
компелкси диагностикаси ва коррекцияси диагностика и коррекция комплекс
неполноценности в спортивной деятельности. Science and Education, 1.
6. Мухиддинова, У. А. (2020). Особенности психологической и волевой
подготовки спортсмена. Научные достижения в XXI веке, 78-83.
7. Мухиддинова, У. А., & Коккозова, Ж. Ж. (2020). Билингвизмнинг бола
когнитив ривожланишига таъсирини ўрганишга доир тадқиқотлар
таҳлили. Sciennce and Education, 1.
8. Умарова, Н. Ш. (2020). Иқтисодий ижтимоийлашув жараёнига таъсир
қилувчи омилларнинг мотивацион-қадриятли тузилмаси (ўспиринлар
мисолида). Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 259-277.
9. Каримова, В. М. (2020). Глобал ўзгаришлар шароитида ёшлар маънавий
онги ва хулқига таъсир кўрсатишнинг психологик шакл ва услублари.
Psixologiya-ilmiy jurnal, (1), 15-20.
10. Сирлиев, Э. Н. (2020). Психологический тренинг в системе подготовки
юных дзюдоистов. Психология XXI столетия, 171-173.
11. Arzikulov, D. N. (2019). Features of development of abilities for sports and
educational activities. European Journal of Research and Reflection in Educational
Sciences, 7(3), 24-29.
12. Сирлиев, Э. Н., & Ҳайдаров, Ф. И. (2020). Дзюдочилар жисмоний
тайёргарлигида иродавий сифатларнинг ўрни. Science and Education, 1.
13. Абдусаматова, Ш. C. (2020). Ҳарбий хизмтчиларни амалиётга
тайёрлашнинг ижтимоий-психологик жиҳатлари. Ҳарбий фаолиятда
психологик ва социологик хизматнинг тутган ўрни ҳамда роли” мавзусидаги
республика илмий-амалий конференцияси, 25-28.
14. Абдусаматова, Ш. С. (2020). Интерактивное обучение как специальная
форма организации познавательной деятельности. “Замонавий педагогиканинг
долзарб муаммолари” илмий мақолалар тўплами, 2, 191-194.
15. Абдусаматова, Ш. С. (2020). Харбий фаолиятда психологик тадқиқот
услубиятининг ўрни. Ҳарбий фаолиятда психологик ва социологик хизматнинг
тутган ўрни ҳамда роли” мавзусидаги республика илмий-амалий
конференцияси, 48-51.
16. Rakhmanova, M. K. (2016). Bases of formation students social aktivity.
Eastern European Scientific Journal, 106-109.
17. Рахманова, М. (2019). Ёшларнинг маънавий тарбиясида қадимги ўрта
осиё маънавий-маданий меросининг аҳамияти. “Глобаллашув шароитида
ватанпарварлик тарбиясининг маънавий-маърифий технологиялари”
республика илмий-амалий конференцияси, 206-210.
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 28
18. Рахманова, М. (2019). Таълим жараёнида талабаларда креативлик
қобилиятини шакллантириш масалалари. Замонавий педагогика фанининг
долзарб муаммолари (илмий мақолалар тўплами), 189-191.
19. Рахманова, М. К. (2016). Высшее образование и повышение духовно-нравственной культуры и социальной активности конкурентоспособных
специалистов. Science and world, 11(39), 85-87.
20. Рахманова, М. Қ. (2018). Истеъдод – олий инсоний фазилат сифатида.
“Ёшларда касбий мотивларни шакллантиришнинг молиявий-иқтисодий ва
педагогик-психологик масалалари” мавзусидаги вазирлик миқёсида
ўтказиладиган илмий-амалий конференция, 242-244.
21. Абдусаматова, Ш. C. (2020). Талаба ёшларнинг интеллектуал ижодий
салохиятини ривожлантириш. “Замонавий педагогиканинг долзарб
муаммолари” илмий мақолалар тўплами, 1, 203-205.
22. Khoshimova, D., Otajonova, D., & Khaldarchayeva, G. (2020). Modern
Technologies in Teaching Foreign Languages. Academic Research in Educational
Sciences, 1 (3), 504-508.
23. Ruzmetova, M., Orazova, F., & Kayumova, G. (2020). The Role of
Teaching Vocabulary Competence in English. Academic Research in Educational
Sciences, 1 (3), 509-513.
24. Krivosheyeva, G., Zuparova, S., & Shodiyeva, N. (2020). INTERACTIVE
WAY TO FURTHER IMPROVE TEACHING LISTENING SKILLS. Academic
Research in Educational Sciences, 1 (3), 520-525.
25. Djabborova, F., Eshonkulova, S., & Babadjanova, N. (2020). TEACHING
PARADIGMATIC POSSIBILITIES IN GRAMMAR OF LANGUAGE-RELATED
COMPETENCIES. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 639-642.
26. Sherov, D. (2020). Succession Issues in Teaching English. Academic
Research in Educational Sciences, 1 (3), 434-439.
27. Mirbabayeva, S. (2020). Innovative Approaches to English Teaching of PreSchool and Primary School Learners. Academic Research in Educational Sciences, 1
(3), 416-421.
References
1. Dusanov, N. E., & Yoqubova, D. (2020). The role and importance of the
method of self-education in the field of military education. Science and Education, 1.
2. Zotova, E. A. (2020). Optimization of compepetive emotional stability of
young athlets(on the example of tennis). Best Young Scientist -2020, 3, 91-95.
3. Yoqubova, D. M. (2020). The importance of thinking in the development of
physical abilities in preschool children. INTERNAUKA, 2 (41), 62-64.
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 29
4. Khaitov, A. U. (2020). Frustration as the basis of the formation of inferiority
complex. SOCIAL SCIENCES AND HUMAN SCIENCES, 519-521.
5. Xaitov, A. U., & Qurdoshev, B. F. (2020). Diagnosis and correction of
deficiency complex in sports activities Diagnosis and correction of complex
nepolnotsennosti v sportivnoy deyatelnosti. Science and Education, 1.
6. Mukhiddinova, U.A. (2020). Features of psychological and volitional training
of an athlete. Scientific achievements in the XXI century, 78-83.
7. Muxiddinova, U. A., & Kokkozova, J. J. (2020). Analysis of research to study
the effects of bilingualism on a child’s cognitive development. Sciennce and
Education, 1.
8. Umarova, N. Sh. (2020). Motivational-value structure of factors influencing
the process of economic socialization (in the example of adolescents). Academic
Research in Educational Sciences, 1 (2), 259-277.
9. Karimova, V. M. (2020). Psychological forms and methods of influencing the
spiritual consciousness and behavior of young people in the context of global change.
Journal of Psychology, (1), 15-20.
10.Sirliev, E.N. (2020). Psychological training in the system of training young
judokas. Psychology of the XXI century, 171-173.
11. Arzikulov, D. N. (2019). Features of development of abilities for sports and
educational activities. European Journal of Research and Reflection in Educational
Sciences, 7(3), 24-29.
12. Sirliev, E. N., & Haydarov, F. I. (2020). The role of volitional qualities in
the physical training of judokas. Science and Education, 1.
13. Abdusamatova, Sh. C. (2020). Socio-psychological aspects of training
military personnel for practice. Republican scientific-practical conference "The role
and place of psychological and sociological service in military activity", 25-28.
14. Abdusamatova, Sh.S. (2020). Interactive learning as a special form of
organizing cognitive activity. Collection of scientific articles "Actual problems of
modern pedagogy", 2, 191-194.
15. Abdusamatova, Sh. S. (2020). The role of psychological research
methodology in military activities. Republican scientific-practical conference "The
role and place of psychological and sociological service in military activity", 48-51.
16. Rakhmanova, M. K. (2016). Bases of formation of students social activity.
Eastern European Scientific Journal, 106-109.
17. Raxmanova, M. (2019). The importance of the spiritual and cultural heritage
of ancient Central Asia in the spiritual education of young people. Republican
scientific-practical conference "Spiritual and educational technologies of patriotic
education in the context of globalization", 206-210.
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 30
18. Raxmanova, M. (2019). Issues of formation of creative abilities in students
in the educational process. Current problems of modern pedagogical science
(collection of scientific articles), 189-191.
19. Rakhmanova, M.K. (2016). Higher education and increasing the spiritual
and moral culture and social activity of competitive specialists. Science and world, 11
(39), 85-87.
20. Raxmanova, M. Q. (2018). Talent as a high human quality. Ministry-wide
scientific-practical conference on "Financial-economic and pedagogicalpsychological issues of formation of professional motives in youth", 242-244.
21. Abdusamatova, Sh. C. (2020). Development of intellectual and creative
potential of student youth. Collection of scientific articles "Actual problems of
modern pedagogy", 1, 203-205.
22. Khoshimova, D., Otajonova, D., & Khaldarchayeva, G. (2 020). Modern
Technologies in Teaching Foreign Languages. Academic Research in Educational
Sciences, 1 (3), 504-508.
23. Ruzmetova, M., Orazova, F., & Kayumova, G. (2020). The Role of
Teaching Vocabulary Competence in English. Academic Research in Educational
Sciences, 1 (3), 509-513.
24. Krivosheyeva, G., Zuparova, S., & Shodiyeva, N. (2020). INTERACTIVE
WAY TO FURTHER IMPROVE TEACHING LISTENING SKILLS. Academic
Research in Educational Sciences, 1 (3), 520-525.
25. Djabborova, F., Eshonkulova, S., & Babadjanova, N. (2020). TEACHING
PARADIGMATIC POSSIBILITIES IN GRAMMAR OF LANGUAGE-RELATED
COMPETENCIES. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 639-642.
26. Sherov, D. (2020). Succession Issues in Teaching English. Academic
Research in Educational Sciences, 1 (3), 434-439.
27. Mirbabayeva, S. (2020). Innovative Approaches to English Teaching of Pre School and Primary School Learners. Academic Research in Educational Sciences, 1
(3), 416-421.
"Science and Education" Scientific Journal December 2020 / Volume 1 Special Issue 4 www.openscience.uz 31

3-МАВЗУ: ПЕДАГОГИК КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИК


ВА УНГА ХОС СИФАТЛАР.
Режа:
1. “Компетентлик” тушунчасининг моҳияти.
2. Касбий компетентлик сифатлари.
3. Педагогнинг касбий компетентлиги.
Таянч тушунчалар: компетентлик, касбий компетентлик, касбий
компетентлик сифатлари, педагогик касбий компетентлик, Индивидуал
ривожлантириш дастури, педагогнинг индивидуал ривожланиш дастури,
ўз-ўзини ривожлантириш, педагогнинг ўз устида ишлаши, педагогнинг ўз
устида ишлаш босқичлари, ўз-ўзини баҳолаш.
3.1. “Компетентлик” тушунчасининг моҳияти. Бозор муносабатлари
шароитида меҳнат бозорида устувор ўрин эгаллаган кучли рақобатга
бардошли бўлиш ҳар бир мутахассисдан касбий компетентликка эга
бўлиш, уни изчил равишда ошириб боришни тақозо этмоқда. Хўш,
компетентлик нима? Касбий компетентлик негизида қандай сифатлар акс
этади? Педагог ўзида қандай компетентлик сифатларини ёрита олиши
зарур. Айни ўринда шу ва шунга ёндош ғоялар юзасидан сўз юритилади.
“Компетентлик” тушунчаси таълим соҳасига психологик
изланишлар натижасида кириб келган. Шу сабабли компетентлик
“ноанъанавий вазиятлар, кутилмаган ҳолларда мутахассиснинг ўзини қандай
тутиши, мулоқотга киришиши, рақиблар билан ўзаро муносабатларда янги
йўл тутиши, ноаниқ вазифаларни бажаришда, зиддиятларга тўла
маълумотлардан фойдаланишда, изчил ривожланиб борувчи ва мураккаб
жараёнларда ҳаракатланиш режасига эгалик”ни англатади.
Касбий компетентлик – мутахассис томонидан касбий фаолиятни
амалга ошириш учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг
эгалланиши ва уларни амалда юқори даражада қўллай олиниши
Касбий компетентлик мутахассис томонидан алоҳида билим,
малакаларнинг эгалланишини эмас, балки ҳар бир мустақил йўналиш
бўйича интегратив билимлар ва ҳаракатларнинг ўзлаштирилишини назарда
тутади. Шунингдек, компетенция мутахассислик билимларини доимо
бойитиб боришни, янги ахборотларни ўрганишни, муҳим ижтимоий
талабларни англай олишни, янги маълумотларни излаб топиш, уларни
қайта ишлаш ва ўз фаолиятида қўллай билишни тақозо этади.
Касбий компетентлик қуйидаги ҳолатларда яққол намоён бўлади:
Қуйида касбий компетентлик негизида акс этувчи сифатларнинг
моҳияти қисқача ёритилади.
1. Ижтимоий компетентлик – ижтимоий муносабатларда фаоллик
кўрсатиш кўникма, малакаларига эгалик, касбий фаолиятда субъектлар
билан мулоқотга кириша олиш.
2. Махсус компетентлик – касбий-педагогик фаолиятни
ташкил этишга тайёрланиш, касбий-педагогик вазифаларни оқилона ҳал
қилиш, фаолияти натижаларини реал баҳолаш, БКМни изчил
ривожлантириб бориш бўлиб, ушбу компетентлик негизида психологик,
методик, информацион, креатив,
инновацион ва коммуникатив компетентлик кўзга ташланади. Улар ўзида
қуйидаги мазмунни ифодалайди:
1) психологик компетентлик – педагогик жараёнда соғлом
психологик муҳитни ярата олиш, талабалар ва таълим жараёнининг бошқа
иштирокчилари билан ижобий мулоқотни ташкил этиш, турли салбий
психологик зиддиятларни ўз вақтида англай олиш ва бартараф эта олиш;
2) методик компетентлик – педагогик жараённи методик
жиҳатдан оқилона ташкил этиш, таълим ёки тарбиявий фаолият
шаклларини тўғри белгилаш, метод ва воситаларни мақсадга мувофиқ
танлай олиш, методларни самарали қўллай олиш, воситаларни
муваффақиятли қўллаш;
3) информацион компетентлик – ахборот муҳитида зарур,
муҳим, керакли, фойдали маълумотларни излаш, йиғиш, саралаш, қайта
ишлаш ва улардан мақсадли, ўринли, самарали фойдаланиш;
4) креатив компетентлик – педагогик фаолиятга танқидий,
ижодий ёндашиш, ўзининг ижодкорлик малакаларига эгалигини намойиш
эта олиш;
5) инновацион компетентлик – педагогик жараённи
такомиллаштириш, таълим сифатини яхшилаш, тарбия жараёнининг
самарадорлигини оширишга доир янги ғояларни илгари суриш, уларни
амалиётга самарали татбиқ этиш;
6) коммуникатив компетентлик – таълим жараёнининг барча
иштирокчилари, жумладан, талабалар билан самимий мулоқотда бўлиш,
уларни тинглай билиш, уларга ижобий таъсир кўрсата олиш.
3. Шахсий компетентлик – изчил равишда касбий ўсишга
эришиш,
малака даражасини ошириб бориш, касбий фаолиятда ўз ички
имкониятларини намоён қилиш.
4. Технологик компетентлик – касбий-педагогик БКМни
бойитадиган илғор технологияларни ўзлаштириш, замонавий восита,
техника ва технологиялардан фойдалана олиш.
5. Эктремал компетентлик – фавқулотда вазиятлар (табиий
офатлар, технологик жараён ишдан чиққан)да, педагогик низолар юзага
келганда оқилона қарор қабул қилиш, тўғри ҳаракатланиш малакасига
эгалик.
Бир қатор тадқиқотларда бевосита педагогга хос касбий
компетентлик ва унинг ўзига хос жиҳатлари ўрганилган. Бундай тадқиқотлар
сирасига А.К.Маркова, ва Б.Назаровалар томонидан олиб борилган
изланишларни киритиш мумкин.
Ўз тадқиқотларида А.К.Маркова педагогнинг касбий
компетентлиги қуйидаги таркибий асослардан иборат эканлиги айтилади
(41-расм):
41-расм. Педагогик компетентликнинг
муҳим таркибий асослари (А.К.Маркова)
3. Педагогнинг касбий компетентлиги. Ўзбекистонда педагогнинг
касбий компетентлиги, унинг ўзига хос жиҳатлари ўранилган бўлиб, улар
орасида Б.Назарова томонидан олиб борилган тадқиқот ўзига хос аҳамият
касб этади. Тадқиқотчининг фикрига кўра педагогга хос касбий
компетентлик негизида қуйидаги таркибий асослар ташкил этади (42 -расм):
42-расм. Педагогик компетентликнинг таркибий асослари (Б.Назарова)
Касбий-педагогик компетентликка эга бўлишда ўз устида ишлаш,
ўз-ўзини ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга. Ўз -ўзини
ривожлантириш вазифалари ўзини ўзи таҳлил қилиш ва ўзини ўзи
баҳолаш орқали аниқланади.
Ўз устида ишлаш – педагогнинг изчил равишда ўзининг касбий БКМ ва шахсий
сифатларини ривожлантириб бориш йўлида амалий ҳаракатларни ташкил
этиши
Ўз устида ишлаш қуйидагиларда кўринади:
- касбий БКМни такомиллаштириб бориш;
- фаолиятга танқидий ва ижодий ёндашиш;
- касбий ва ижодий ҳамкорликка эришиш;
- ишчанлик қобилиятини ривожлантириш;
- салбий одатларни бартараф этиб бориш;
ижобий сифатларни ўзлаштириш.
Педагогнинг ўз устида ишлаши бир неча босқичда кечади. Улар
(43-расм):
43-расм. Педагогнинг ўз устида ишлаш босқичлари
Педагогнинг мутахассис сифатида:
- аниқ мақсад, интилиш асосида педагогик жараённи
такомиллаштириш;
- педагогик жараён самарадорлигини, ўзининг ишчанлик
фаоллигини ошириш;
- изчил равишда янгиланиб бораётган педагогик билимларни
ўзлаштириш;
- илғор технология, метод ҳамда воситалардан хабардор бўлиш;
- фаолиятига фан-техниканинг сўнгги янгиликларини самарали
тадбиқ этиш;
- касбий кўникма ва малакаларини такомиллаштириш;
- салбий педагогик низоларнинг олдини олиш, бартараф этиш
чораларини излаш йўлида олиб борадиган амалий ҳаракати унинг ўз устида
ишлашини ифодалайди.
Педагогларнинг ўз устиларида изчил, самарали ишлашларида
фаолиятга лойиҳали ёндаша олишлари қўл келади. Уларнинг лойиҳали
ёндашув асосида қуйидаги моделни шакллантира олишлари мақсадга
мувофиқдир. Моделда ўз устида ишлаш босқичлари ва ҳар бир босқичда
амалга ошириладиган вазифалар қайд этилади. Ҳар бир босқич учун
белгиланган вазифаларнинг самарали ҳал этилиши навбатдаги босқичга
ўтиш имконини беради. Маълум босқич вазифалари ҳал этилгач, педагог
бу ҳолатни алоҳида бандда қайд этади (8-жадвал):
8-жадвал. Педагогнинг ўз устида ишлаш модели
Педагогнинг касбий компетентликка эга бўлишида ўзини ўзи
таҳлил қила олиши ҳам аҳамиятли саналади.
Ўзини ўзи таҳлил қилиш педагог томонидан касбий фаолиятда ташкил
этаётган ўз амалий ҳаракатлари моҳиятининг ўрганилишидир
Ўзини ўзи таҳлил қилиш орқали педагог ўзини ўзи объектив баҳолаш
имкониятига эга бўлади. Зеро, педагогларнинг касбий компетентлик
сифатларига эга бўлишида уларнинг ўз-ўзини баҳолаш малакаларига
эгалиги ҳам муҳимдир.
Ўзини ўзи баҳолаш (ЎЎБ) – шахснинг ўз-ўзини таҳлил қилиши
орқали ўзига баҳо бериши. Ўзини ўзи баҳолаш субъект учун
шахсий имкониятларини ҳисоб-китоб қилиш, ўзига объектив
баҳо бериш, ўзидан қониқишни таъминлайди
Ўз-ўзини баҳолаш шахснинг қобилиятини ўз кучи билан юзага
чиқишига ёрдамлашиши зарур. Ўз-ўзини баҳолаш қийин, лекин шахсни
бунга бевосита тайёрлаш мумкин. Ҳар қандай мутахассисда бўлгани каби
педагогнинг ҳам ўзини ўзи самарали баҳолай олишига бир қатор омиллар
таъсир кўрсатади.
Ўзини ўзи самарали баҳолаш омиллари:
1. Ўзини тушуниш (ўзи ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлиш).
2. Шахс сифатида ўз қадр-қимматини англаш (ўзи тўғрисидаги
ижобий маълумотларни тўплаш).
3. Ўзини-ўзи назорат қилиш (ўзи тўғрисидаги шахсий фикрнинг
атрофдагилар томонидан унга берилаётган баҳога мос келиши.
Ўз-ўзини баҳолаш даражаси шахснинг ўз-ўзидан қониқиши ёки
қониқмаслигини белгилаб беради. Бунда ўз-ўзини баҳолаш кўрсаткичлари
шахс
имкониятларига мос келиши лозим. Ўзини ўзи ошириб ёки пасайтириб
кўрсатиш ўз-ўзини баҳолаш кўрсаткичларининг нотўғри бўлишига олиб
келади.
Кўплаб манбаларда шахс томонидан ўз-ўзини баҳолаш қуйидаги
формула асосида аниқланиши кўрсатилган:
ЎЎБ = ютуқлар / ўзини юқори баҳолашга интилиш
(ёки ЎЎБ = Ю / ЎЮБИ)
Формулага кўра, қандайдир ютуққа эришгач, шахс томонидан
ўзини ўзи юқори баҳолаш (ютуқлар ҳиссасини ошириш) ёки ўзига
нисбатан қўяётган талабларни пасайтириш рўй беради.
Ушбу модел асосида ўз-ўзини баҳолаш ниҳоятда осон кечади.
Борди-ю, эришилган ютуқлар сони ўз-ўзини ривожлантириш вазифаларига
нисбатан кўп (1 дан катта) бўлса, у ҳолда педагог юқори даражада касбий
компетентликни намоён этади. Борди-ю, ютуқлар ва белгиланган ўзини
ўзи ривожлантириш вазифалари ўзаро (1 га) тенг бўлса, у ҳолда у ўзида
ўрта даражадаги касбий компетенликни ифодалайди. Агарда, ютуқлар
сони белгиланган ривожлантириш вазифаларидан кам (1 дан кичик ёки 0 га
тенг) бўлса, у ҳолда педагогнинг касбий компетентлик даражаси паст
ҳисобланади ва бу ҳолат педагогдан ўз касбий компетентлигини
ривожлантиришга жиддий эътибор беришини талаб қилади.
Формулада “ўзини ўзи ривожлантириш вазифалари” жумласи
қўлланилган экан, энг аввало, ўзини ўзи ривожлантириш нима эканлигини
тушуниш олиш лозим.
Ўз-ўзини ривожлантириш – шахснинг ўзида касбий тажриба, малака ва
маҳоратни такомиллаштириш йўлида аниқ мақсад ва пухта ўйланган
вазифалар асосида мустақил равишда амалий ҳаракатларни ташкил этиши
Бир қатор тадқиқотларда мутахассис, шу жумладан, педагогнинг ўз-
ўзини ривожлантиришида “Индивидуал ривожланиш дастури” қўл келиши
айтилади.
Индивидуал ривожланиш дастури (ИРД) – ҳар бир шахс ёки
мутахассиснинг ўзида маълум сифат, БКМ, касбий компетентликни
шакллантириш ва ривожлантириш эҳтиёжлари асосида
ишлаб чиқилган шахсий-амалий характердаги дастур
Ушбу дастурда касбий фаолиятни ташкил этиш учун зарур бўлган БКМ
ҳамда касбий компетентлик сифатларини шакллантириш ва
ривожлантириш муддатлари белгиланади.
Ҳар қандай мутахассис каби педагог ҳам ўзи учун шахсий-амалий
характерга эга “Индивидуал ривожланиш дастури”ни ишлаб чиқа олиши, у
асосида педагогик фаолиятни йўлга қўйиши зарур.
Педагогнинг индивидуал ривожланиш дастури – мутахассис сифатида
педагогнинг индивидуал равишда ўзида у ёки бу касбий -педагогик
сифат, билим, кўникма, малакалар, касбий компетентлик сифатларини
шакллантириш ва ривожлантириш эҳтиёжларига таянган ҳолда
ишлаб чиққан шахсий-амалий характердаги дастури
Педагог томонидан ишлаб чиқиладиган “Индивидуал ривожланиш
дастури” қуйидаги таркибий элементлардан таркиб топади:
1) педагогик билимлар;
2) психологик билимлар;
3) мутахассислик билимлари;
4) дидактик малакалар;
5) тарбиявий ишларни ташкил этиш малакалари;
6) руҳиятнинг касбий аҳамиятга эга
хусусиятлари ва шахсий сифатлар;
7) ўз-ўзини ривожлантириш мақсадлари;
8) ўз-ўзини ривожлантириш учун топшириқлар
Қуйидаги педагогнинг “Индивидуал ривожлантириш дастури”нинг
намунаси келтирилади (10-жадвал):
10-жадвал. Индивидуал ривожлантириш дастури
Педагогнинг касбий жиҳатдан ривожланиш даражасини яна
қуйидаги шкала ёрдамида ҳам аниқлаш мумкин (11-жадвал).
Шундай қилиб, бозор муносабатлари шароитида меҳнат бозорида
юзага келадиган кучли рақобатга бардошли бўлиш эҳтиёжи ҳар бир
мутахассисни ўзида касбий компетентлик ва унга хос сифатларни таркиб
топтиришга ундайди. Луғавий жиҳатдан “қобилият”, мазмунан
эса “фаолиятда назарий билимлардан самарали фойдаланиш,
юқори даражадаги касбий малака, маҳорат ва иқтидорни намоён эта
олиш” маъносини англатувчи компетентлик негизида ижтимоий,
махсус (психологик, методик, информацион, креатив, инновацион
ҳамда коммуникатив), шахсий, технологик ва экстремал
компетентлик каби сифатлар акс этади.
11-жадвал. Касбий ривожланиш шкаласи
Бир қатор, хусусан, А.К.Маркова ҳамда Б.Назароваларнинг
тадқиқотларида педагогик компетентликнинг таркибий асослари қайд этиб
ўтилган. Педагогнинг касбий компетенцияси педагогик (ўқув ва тарбия)
жараённи самарали, муваффақиятли ташкил этилишини таъминлайди.
Касбий компетенцияга эга бўлиш учун педагог ўз-ўзини изчил
ривожлантириб боришга эътиборни қаратиши зарур. Ўз-ўзини ривожлантиришда педагогга “Индивидуал ривожлан иш
дастури” қўл келади. Зеро, ушбу дастурда педагогда мавжуд бўлган
компетентлик сифатлари ва ривожлантириш зарур бўлган сифат, БКМни аниқ,
холис ифодалаш мумкин.
Назорат учун саволлар:
1. “Компетентлик” тушунчаси қандай маънони англатади?
2. Касбий компетентлик нима?
3. Компетентлик қандай ҳолатларда намоён бўлади?
4. Касбий компетентлик негизида қандай сифатлар акс этади?
5. Ижтимоий компетентлик деганда нимани тушунасиз?
6. Махсус компетентлик негизида қандай компетентликлар кўзга
ташланади?
7. Психологик компетентликнинг моҳияти нимадан иборат?
8. Методик компетентликда қандай жиҳатлар акс этади?
9. “Информацион компетентлик” деганда нимани тушунасиз?
10. Креатив компетентлик нима?
11. Инновацион компетентликнинг ўзига хос жиҳатлари нималарда
кўринади?
12. Педагогик фаолиятда коммуникатив компетентлик қандай аҳамият
касб этади?
13. “Шахсий компетентлик” тушунчаси Сиз учун қандай маънони
англатади?
14. Педагогик компетентлик нима?
15. А.К.Маркова педагогик компетентликнинг таркибий
асосларини қандай ифодалаган?
16. Б.Назарованинг ёндашувига кўра педагогик компетентлик
қандай асослардан таркиб топади?
17. Индивидуал ривожланиш дастури нима?
18. Педагогнинг индивидуал ривожланиш дастурида нималар акс
этади?
19. Ўз-ўзини ривожлантириш деганда нимани тушунасиз?
20. Ўз устида ишлаш нима?
21. Педагогнинг ўз устида ишлаш моделида қандай ҳолатлар акс
этади?
22. Педагогнинг ўз устида ишлаши қандай босқичларда кечади?
23. Ўзини ўзи таҳлил қилиш деганда нимани тушунасиз?
24. “Ўз-ўзини баҳолаш” тушунчаси қандай маънони англатади?
25. Шахснинг ўз-ўзини баҳолаши қандай омиллар негизида
кечади?
26. Ўз-ўзини баҳолаш қандай формула ёрдамида ифодаланади?
27. Ўзини-ўзи баҳолаш моделида қандай ҳолатлар акс этади?
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание,
1996.
2. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларини
касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004.
3. Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими
ўқитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/
Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриёти, 2013.

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус


таълим вазирлиги
Низомиддин Махмудов
Уқитувчи нутқи маданияти
Бакалавриатнинг “Ўқитувчилар тайёрлаш ва
педагогика фани ” билим соҳаси талабалари учун дарслик
2-нашри
Алишер Навоий номидаги
Узбекистан Миллий кутубхонаси нашриёти
Тошкент — 2009
Дарсликда нутқ маданиятининг назарий асослари, амалий масалалари ёри-
тилган, бунда бевосита ўқитувчининг нутқий фаолиятига алоҳида урғу берил-
ган. Нутқ маданиятининг бошқа фанлар билан алоқаси кўрсатилган. Нутқнинг
тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги, софлиги, бойлиги, жўялилиги, ифо-
далилиги каби асосий коммуникатив сифатлари батафсил таърифланган, жуда
кўплаб фактик мисоллар таҳлили асосида тегишли тавсиялар умумлаштирил-
ган. Ўқитувчининг нутқ техникасидаги норасолик оқибатида юзага келадиган
нуқсонларга ҳам эътибор қаратилган, уларни бартараф этиш бўйича амалий
маслаҳатлар берилган.
В учебнике освещены теоретические основы и практические вопросы куль­
туры узбекской речи, особое внимание уделено при этом речевой деятельнос­
ти педагога. Показана связь культуры речи с другими науками. Определены и
обстоятельно рассмотрены такие основные коммуникативные качества речи,
как правильность, точность, логичность, чистота, богатство, уместность и
выразительность, и на основе анализа большого количества фактических мате­
риалов обобщены соответствующие рекомендации. Установлены частые погреш­
ности в речи учителя, связанные с недостаточным развитием техники речи, и
даны практические советы по предотвращению их.
In the text — book were enlighted theoritical grounds & practical questions of
Uzbek Speech Culture, it was attracted an especially attention to the Teachers Speech
activity. It was considered the Connection of Speech Culture with other Sciences Also
were determined & detailed considered such main communicative Speech Qualities, as
Preciousness, Clearness, Richness, Value & importance & Expressiveness on the Ground
of Analyse A great deal of Fact materials were general conclused with necessary
Recommendations. Frequently mistakes were determined in the Teacher’s Speech,
connected with unsufficient Development of Speech Technique & were given practical
advices on Abolishing them.
Масъул муҳаррир: Абдусалом Умаров, социология фанлари докгори
Тақризчилар: Боқижоп Тўхлиев, филология фанлари докгори, профессор
Неъмат Маҳкамов, филология фанлари номзоди
Китоб Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги-
нинг 2007 йил 28 майдаги 113-буйругига асосан бакалавриатнинг “Ўқитувчи-
лар тайёрлаш ва педагогика фани” билим соқаси талабалари учун дарслик си­
фатида маъкулланган ва нашрга рухсат берилган.
ISBN-978-9943-06-070-8
© Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон
Миллий кутубхонаси нашриёти, 2009 й.
Ушбу китобни менинг фан йўлини
танлаганимдан фахрланиб яшаган
зсиуыаткаш онам Бибисора Мирзааҳмад
к,изининг нурли хотирасига бағишлай-ман
Кириш
Инсоннинг маънавий камолотга эришувида, жамиятнинг
маданий-маърифий ривожида она тилининг ўрни фавқулоддд
муҳимдир. Тил миллий маънавият, маърифат ва маданият-нинг энг холис ва хира тортмас кўзгусидир. Ҳадиси шариф-ларда "Кишининг зебу зийнати, гўзаллиги унинг тилида-дир" дейилади. Қадим-қадим замонлардан бери ҳар бир мил-лат, ҳар бир қавм ўз тилига буюк ҳурмат билан қарайди. Бу
тилнинг соҳир оҳанглари оғушида эримокдан адоқсиз ҳузур
туяди. Бу тилга тимсол топмасликдан таскин топади. Бу но-дир бойликни дунёларга бермасликка ҳозир туради. Чунки
тил миллат деган бирликнинг тамал тоши, у бой берилса,
миллат ҳам бой берилади. Ўзбекистон Президента И.Кари-мовнинг қуйидаги сўзларида улкан маъно бор: "Жамики эзгу
фазилатлар инсон қалбига, аввало, она алласи, она тилининг
бетакрор жозибаси билан сингади... Она тили - бу миллат-нинг руҳидир. Ўз тилини йўқотган ҳар қандай миллат ўзли-гидан жудо бўлиши муқаррар." Демакки, миллатнинг борли-ги ва бирлигининг бош белгиси тилдир.
Бош мақсади Ватан равнақи, юрт танчлиги, халқ фаро-вонлиги бўлмиш миллий ғоямизнинг курашчанлигини таъ-минлашда мукаммал маънавият ва маърифат ҳал қилувчи
омил бўлиб, она тилига мунтазам муҳаббат, давлат талига
барқарор эҳтиром ана шу омилни шакллантиради, унга куч
беради, кўлам бахш этади. Шунинг учун ҳам миллий ғоя
тарғибида "миллатнинг ўлмас руҳи бўлган она тилига му-ҳаббат"1 тарбияси муҳим ўрин тутади
1 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент: Узбе­
кистан, 2000, 49-бет.
3
Мамлакатимизда маънавият жабҳасида олиб борилаётган
бениҳоя кенг қамровли ислоҳотларда тил муаммолари, хусу-сан, она тилига, давлат тилига эътибор масалаларига алоҳида
диққат қилинаётганлиги бежиз эмас. Республикамизнинг
"Давлат тили ҳақида"ги, “Таълим тўғрисда"ги Қонунлари,
"Кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастўр" ва бошқа жуда
кўплаб ҳужжатларда бу йўналишдаги ишларнинг асосий
жиҳатлари кўрсатиб берилган. Давлатимиз раҳбари 1997
йилнинг июнида Тошкентда бўлиб ўтган "Кадрлар тайёрлаш
бўйича миллий дастурни тузиш" комиссиясининг йиғили-шида ҳар бир фуқаро учун "ўз давлат тилини билиш, уни
ўрганиш юксак маънавият, Ватани ва халқига садоқат белги-си" эканлигини асосли равишда таъкидлаганлар.
Жамиятимизнинг ҳар бир аъзоси, ҳар қандай мутахас-сис, замон билан ҳамқадам ҳар қандай кадр, энг аввало, ўз
она тилининг садоқатли соҳиби бўлмоғи лозим. Она тилига
чинакам соҳиб бўлмоқнинг бош шарти эса унинг туганмас
имкониятларини тугал эгалламоқ, яъни фикрни мустақил,
равон, гўзал ва лўнда ифода эта олмоқдан иборат нутқий
маданият малакаларини шакллантирмоқдир. Зотан, нутқ ма-данияти тилдан бемалол ва мақсадга ўта мувофиқ тарзда фой-далана олишни таъминлайдиган кўникма, малака ва билим-ларнинг жами демакдир.
Давлатимиз раҳбарининг "Ўз фикрини мутлақо мустақил,
она тилида равон, гўзал ва лўнда ифода эта олмайдиган му-тахассисни, авваламбор, раҳбар курсисида ўтирганларни бу-гун тушуниш ҳам, оқлаш ҳам қийин"1 деган сўзларини ҳами-ша ёдда тутмоқ керак.
XI аср Шарқининг улкан пандномачиси Кайковус "Қобус-нома"да пгундай бир ибратли ҳикоятни келтиради: Бир кеча
халифа Хорун ар-Рашид туш кўради, тушида унинг барча
тишлари тўкилиб кетган эмиш. Халифа тонгда муаббир (тушни
таъбир қилувчи)дан тушининг маъносини сўрайди. Муаб­
бир шундай дейди: “Эй амиралмўъминин, сенинг олдингда
барча яқинларинг, қариндош-уруғларинг ўлади. Сендан бошқа
ҳеч ким қолмайди". Бу сўзни эшитган Хорун ар-Рашид: "Ме-1 Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Шарқ,
1997, 9-бет.
4
нинг юзимга бундай қайғули сўзни айтдинг. Менинг барча
қариндошларим ўлса, сўнгра мен қандай ишга ярайману қан-дай яшайман?" — дейди дарғазаб бўлиб ва уни юз таёқ би­
лан жазолашни буюради. Кейин бошқа муаббирни чақириб,
ундан тушининг таъбирини сўрайди. Муаббир бундай дей­
ди: "Эй амиралмўьминин, сенинг умринг барча қариндош-ларинг умридан узоқ бўлади". Шунда Хорун ар-Рашид дей­
ди: "Барча ақлнинг йўли бирдир ва икковининг таъбири-нинг негизи бир ерга бориб тақалади, аммо бу ибора билан
у иборанинг орасида фарқ бағоят кўпдир". Сўнг муаббирга
юз тилло беришни буюради1. Демакки, тилда бир фикрни
бир қанча шаклу шамойилларда ифодалаш имкониятлари
мавжуд, айнан қайси шаклни танлаш, муайян фикр ва муло-қот вазияти учун энг уйғун ифодани топа билиш нутқ эга-сининг тилга соҳиблик даражаси, маҳорату малакаси, маъ-рифату маънавиятига боғлиқ. Мулоқот вазиятини етарлича
баҳоламасдан туриб, фикр ифодаси учун танланган лисоний
либос, ҳар қанча тўғри ва гўзал бўлмасин, мақсад нишонига
етиб бора олмайди. Бундай ифода ҳатто бошга бало келти-риши ҳам мумкин.
Гўзал ва нафис нутқ сезгиси ҳамда унга азалий ихлосу
эътиқод анъанасининг ибтидоси, айниқса, кўҳна Шаркда
жУАа қздим замонларга бориб тақалади. Донишманд Шарқ
бағрида (Фрот ва Дажла дарёлари оралиғида яшаган қадимги
шумерларда) бундан беш минг йиллар бурун барпо бўлган
энг “кекса" муассасалардан бўлмиш илк мактабларнинг2 бош
вазифаларидан бири ҳам болани тўғри, аниқ гапириш ва
ёзишга ўргатишдан иборат бўлганлиги3, айни вазифанинг
бизнинг кунларимизга қадар ҳам ўша моҳиятини йўқотмай
келаётганлиги ҳар қандай жамият ҳаётида тил ва нутқ нуфу-зининг нечоғли муҳташам ўрин тутишининг шаҳодатидир.
Шуни ҳам таъкидламоқ лозимки, "цивилизация дунёнинг
турли минтақаларида турлича юз бериб, муайян ҳудудлар
аҳолиси дунёқараши ва турмуш тарзига чуқур ўрнашган.
1 Қобуснома. Тошкент: Мерос, 1992, 33 - 34-бетлар.
2 Крамер С.Н. История начинается в Шумере. Москва: Наука, 1991.
3 Кьера Э. Они писали на глине. Москва: Наука, 1984. С. 87-93.
5
Цивилизация, жумладан, Юнонистонда нафосат, Ҳиндистонда
дин, Оврупода моддий-техника тараққиёти, Туронда эса ахлоқ
шаклида вужудга келган... Қадимий Туронда ахлоққа катга
эътибор билан қарашган. Юксак инсоний фазилат, инсонни
миллатидан қатъи назар, барча мавжудртларнинг сарвари
сифатида қадрлаш, маънавий камолот ва етуклик, адолат,
инсоф, диёнат ва имон каби хусусиятлар тирикликнинг бош
мазмуни сифатида тушунилган"1.
Бизнинг юртимизда ахлоқ серқамров, мағзи тўқ ва қиёси
йўқ тушунча сифатида азалдан жамиятдаги мувозанат ва
осойишталикнинг асосий омили бўлиб келган. Маънили ва
бежирим гапира билиш, нутқ занжиридаги мақбул ва но-мақбул ҳалқаларни илғай олиш, сўзнинг орқа-ўнгини, ўз
муносиб ўрнини фарқлай билиш, нутқий фаҳму фаросат,
нозик нутқ одоби каби фазилатлар Туронда инсон умумий
ахлоқининг, маънавий расолигининг таянч устунларидан
саналган. Ҳатто айтиш мумкинки, чин сўз сезгиси инсон
комиллигини тайин этувчи фазилатларнинг бошида тур-ган. Азизиддин Насафий "Комил инсон" номли китобида
ёзади: “Билгилки, комил инсон қуйидаги тўрт нарсага му-каммал шаклда эга бўлган инсондир. Уларнинг биринчиси —
яхши сўз, иккинчиси — эзгу фаолият, учинчиси — гўзал
ахлоқ, тўртинчиси - илм".2
"К,обуснома"да Кайковус фарзандига шундай ўгит бера­
ди: “Эй фарзанд, сўзнинг юзин ва орқасин билғил ва уларга
риоя қилғил, ҳар на сўз десант, юзи била дегил, то сухангўй
бўлғайсан. Агар сўз айтиб, сўзнинг нечук эканин билмасанг,
қушга ўхшарсанки, унга тўти дерлар, ул доим сўзлар, аммо
сўзнинг маъносин билмас. Сухангўй шул киши бўлғайки, ул
ҳар сўзни деса, халққа маъқул бўлғай ва халқ ҳам ҳар сўз
деса, унга маъқул бўлғай. Бундай кишилар оқиллар қаторига
кирғай, йўқ эрса, ул инсон суратида мавжуд бўлғон бир ҳай-вондур"3.
' Жўраев Н. Агар огоҳ сен... Тошкент: Ёзувчи, 1998, 106 - 107-бетлар.
2 Ҳаққул И. Навоийни англаш машаққати / / Ўзбек тили ва адабиёти, 2005,
N1, 5-бет.
3 Қобуснома, 34-бет.
6
Олам аҳлини ҳайрат бармоғини тишлашга мажбур қилган
Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Маҳ-муд Замахшарий каби улуғ алломаларимиз нутқнинг инсон
ҳаётидаги ўрни ҳақида кўплаб фикрларни баён қилганлар.
Масалан, "Абу Наср Форобий "Фозил одамлар шаҳри" аса-рида инсон фозиллигининг муҳим белгиларидан бири сифа­
тида қувваи нотиқа (нутқ қуввати)ни ажратади. Унинг фик-рича, инсон дунёга келиши билан ўзини боқадиган қувватга
эга бўлади. Бу ғизолантирувчи қувват саналади. Ундан сўнг
инсон ўз такомили йўлида турли қувватларни қўлга кирита-ди. Масалан, мутохаййила қуввати (хаёл қилиш, умумлашган
образлар яратиш), ақл. қуввати ва бошқалар. Инсоннинг олам-ни билиш жараёнида нотиқа қувватининг хизмати катта
эканлигини таъкидлайди".1
Нафақат Шарқ, балки бутун дунё тиб илмида ўзига муно-сиб тахт яратган улуғ бобомиз Ибн Сино инсон ҳайвондан
акди ва тили билан фарқ қилишини, шунинг учун инсон­
нинг энг баркамоли — оқил ва сўзга чечани эканлигини ай-тади.2
Туркий сўз хазинасига тилло сандиқ ясаган бобомиз Мах­
муд Кошғарийнинг "Девону луғотит турк" асарида "Одоб-нинг боши тилдир" деган мақол бор. Улуғ аллома Юсуф Хос
Ҳожибнинг "Қутадғу билиг" достонида "тил ардами"(тил одо-би) ҳақида бир қанча гўзал ҳикматлар мавжуд:
"Сўзингга эҳтиёш бўл, бошинг кетмасин,
Тилингга эҳтиёш бўл, тишинг синмасин."
"Билиб сўзласа, сўз донолик саналади,
Нодоннинг сўзи ўз бошини ейди."
"Аҳд кўрки сўздир ва тил кўрки сўз,
Киши кўрки юздир, бу юз кўрки кўз."
“Туғилган ўлади, кўр, ном-нишонсиз крлади,
Сўзингни эзгу сўзла, ўзинг абад ўлмайсан. "3
1 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилшунослиги тарихи. 1-қисм. Тошкент:
Камолот-Қатортол, 2000, 8-бет.
2 Рустамий Алийбег. Адиблар одобидан адаблар. Тошкент: Маънавият, 2003,
12-бет.
3 Юсуф Хос Х,ожиб. Қутадғу билиг. Тошкент: Фан, 1972, 86-89-бетлар.
7
Улуғ бобокалонимиз Амир Темур нутқий ифоданинг аниқ-лйги ва ростлигини юксак қадрлаган, бошқалардан ҳам шуни
талаб қилган. "Тарихчи Низомиддин Шомийнинг гувоҳлик
беришича, Амир Темур уни милодий 1401 йилнинг 11 авгус-тида ҳузурига чақиртиради. Ўз ҳаёти ва фаолияти ҳақида
ёзилган нарсаларни саралаб, бобма-боб тартиб бериб, китоб
қилишни буюради. "Лекин шу шарт биланки, ? дейди Амир
Темур, - такаллуфу безак бериш, лоф уриш, муболаға қилиш
бўлмасин, мақсад нималигини ўқиган одам яхши тушунсин".
Банда (Низомиддин) ер ўпиб, арз қилдим: “...Олимлар мақ-бул сўз ҳақида шундай деганлар: "Яхши сўз улдирким, авом
халк, унинг маъносини англагай, хос кишилар эса унга айб
қўймагай... Байт:
Гар истеъдод бўлмаса, ҳеч ким айтолмас
Хосга мақбулу омма тушушудек сўзни.
Амир Соҳибқирон "Мен ана ўшандоқ сўзни хоҳлайман"
дедилар.
Амир Темур араб олими Ибн Халдунга Ўрта Ер денгизи-нинг жанубий қирғоғидаги ерлар ҳақида ёзиб беришни топ-ширганда ҳам “Шундай ёзгинки, мен ўқиганда ўша жойлар-ни ўз кўзим билан кўргандай бўлай" деб тайинлаган..."1
Чинакам маънодаги сўз мулкининг султони Алишер На-воийнинг сўз ва ўткир нутқ, тил ва жамият борасидаги
фикрлари алоҳида диққатга моликдир. Сўз даҳосига даҳо
сўзчи сифатида адоқсиз эҳтиром ва инжа сезги билан муно-сабатда бўлган адиб ўз асарларининг аксариятида, хусусан,
муҳташам "Хамса"сининг барча достонлари (алоҳида-алоҳида
боблар)да, “Маҳбуб ул-қулуб", “Муқоқамат ул-луғатайн",
"Назм ул-жавоҳир" ва бошқа кўплаб асарларида сўзнинг буюк
қудрати ва нутқ маҳоратининг хосиятига оид бетакрор фикр-ларни баён қилган.
"Муҳокамат ул-луғатайн"да айтилишича, сўз гўёки бир
дурдир, дурнинг доимий макони денгиз туби бўлса, сўзнинг
мунтазам макони кўнгилдир. Дур ғаввос тарафидан денгиз
1 Қар.: Қодиров П. Тил ва эл. Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъ-
ат нашриёти, 2005, 73-74-бетлар.
тубидан чиқарилиб, жилвалантирилса ва унинг қиймати
жавҳарига кўра баҳоланса, сўз соҳиби ихтисос томонидан
кўнгилдан ташқарига олиб чиқилади ва нотиқнинг қиймати
СЎ3 қўллаш маҳоратига, уни жилвалантириш қобилиятига
қараб белгиланади. Бошқача айтганда, денгиз тубида ҳара-катсиз имконият тарзида турган қимматбаҳо дурлар ғаввос
томонидан ҳаракатга келтирилади, кўнгил тубида имконият
тарзида турган сеҳрли сўзлар эса сўзловчи томонидан нутқий
жараёнга олиб кирилади ва ўз жилвасини намоён эта ли. Али­
шер Навоий бу фикрларини давом эттириб ёзади: "Сўз дур-рининг тафовути мундин доғи беғоятроқ ва мартабаси мун-дин ҳам бениҳоятрокдур. Андоқки, шарафидин ўлган баданға
руҳи пок етар, касифидин ҳаётлиқ танға заҳри ҳалок хосия-ти зуҳур этар.
Қ и т ъ а: Сўз гавҳаредурки, рутбасининг
Шарҳидадур аҳли нутқ ожиз.
Андинки эрур хасис мух/шк,
Кўргузгуча дурур Масиҳ мўьжиз.
(Мазмуни: "Сўз шундай гавҳардирки, мартабасини аниқ-лашдан нутқ эгалари ожиздир: мартабаси — ёмон сўзнинг
ҳалок қилувчилигидан тортиб, яхши сўз билан Исонинг
мўъжиза кўрсатишига (одам тирилитиришига) қадар бора-Аи'')"1
"Инсонни сўз айлади жудо ҳайвондин" деган ғоясининг
далолати сифатида Алишер Навоий нутқ одоби, сўзга соҳиб-лик, сўзнинг орқа-ўнгини ва унинг нуткдаги ҳамда муло-қотдаги ўз ўрнини билиш каби фазилатларни инсон ахлоқи-нинг тамалларидан бири деб ҳисоблаган, буни жамиятга
англатиш борасида ҳам амалий, ҳам назарий фикрларни ил-гари сурган. Маълумки, тил тилсимининг қудратини теран
тасаввур этиш ва бу қудратни тугал ишга солиш учун мунта-зам маҳорат ва малака талаб қиладиган нарса тилнинг ўз
моҳиятида мавжуд. Тил моҳиятан битмас-тутанмас, чексиз-чегарасиз ифода имкониятларининг жамидир. Алишер На-1 Алишер Навоий. Асарлар. 15 томлик. 14-том. Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги
бадиий адабиёт нашриёти, 1967, 105- 106-бетлар.
9
воий бетакрор истеъдоди қуввати билан бу қудратни зан-жирбанд қила олган аллома сифатида айни имкониятларни
ичдан кўра ва кўрсата билган. Шунинг учун ҳам у тилдаги
мавжуд ифода имкониятларидан нутқ вазияти ва мақсадига
энг мувофиғини танлаш осон эмаслигини, сўзловчи бу бо-радаги маҳоратини оширишга ҳар вақт эътибор билан қара-моғи шартлигини таъкидлаган.
Арабларда пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в) замонидан
бошлабоқ тилга эътибор, нутқ маҳоратини эгаллашга даъват
кучайган. Халифа Абдумалик нотикдик санъатини етарли
даражада билмаган, араб тили гўзаллигини намойиш эта ол-маган киши ҳокимиятни бошқариши мумкин эмаслигини
таъкидлаган. Шунинг учун ўғли Валидни ҳам бир неча марта
классик араб тилида тўғри гапира олмаганлиги туфайли
койиган. Шундай қилиб, жамиятда ва фанда катга нуфузга
эга бўлиш учун ҳар бир шахе ўз тилининг бой имкониятла-рини тўла эгаллаши ва уни амалий қўллай олиши шарт қилиб
қўйилган1.
Шоҳ ва шоир бобомиз Зах,ириддин Муҳаммад Бобур нутк,-нинг содда, равон ва аник, '-'бўлишига, нутқий малаканинг
юқори бўлиши лозимлигига алоҳида эътибор берган. Унинг
хоҳ назмий бўлсин, хоҳ насрий бўлсин, барча асарларида
нафис нутқнинг нодир намуналарини кўриб, ҳузурланиш
мумкин. Сўз ва саркардалик илмининг беназир билимдони
бўлган Бобур ўз фарзандларининг қам адиб ва арбоб сифа-тидаги камолини кўзлаб, уларнинг нутқ санъатини эгалла-шини, ўта саводли иншога эга бўлишини энг жиддий вазифа
деб ҳисоблаган. Бобур ўғли Хумоюнга ёзган мактубида айни
шу вазифани яна бир бор эслатади: "Хатингни худ ташвиш
била ўқуса бўладур, вале асру муғлақтур (жуда чалкашдир).
Насри муаммо ҳеч киши кўрган эмас. Имлонг ёмон эмас.
Агарчи хейли рост эмас, илтифотни "то"(ҳарфи) била би-тибсен, кулунжни "ё"(ҳарфи) била битибсен. Хатингни худ
ҳар тавр қилиб ўқуса бўладур, вале бу муғлақ алфозингдин
(чалкаш сўзларингдан) мақсуд тамом мафҳум бўлмайдур (ту-шунилмайди). Ғолибо хат битирда коҳиллиғинг (бўшлигинг)
1 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар, 29-бет.
10
ҳам ушбу жиҳаттиндир. Такаллуф (ҳашамат, безак) қилай
дейсен, ул жиҳаттин муғлақ бўладур. Бундин нари бетакал-луф ва равшан ва пок алфоз била бити: ҳам сенга ташвиш
озроқ бўлур ва ҳам ўқуғувчиға."1
Маълумки, ўзбек тилидаги "нутқ" ва "нотиқ" сўзлари-нинг асоси келиб чиқиши нуқтаи назаридан бирдир. Нутқ
устасининг, нутқий маданиятни мукаммал эгаллаган шахс-нинг номи "нотиқ" бўлиб, Шаркда нутққа усТалик анъанаси
санъат даражасига кўтарилган, "нотиқлик санъати" деб юри-тилган.
Албатта, нотиқлик санъати энг қадимги санъат турлари-дан бири сифатида дунёнинг турли ўлкаларида турли дара­
жада ривож топди. "Кўплаб илмларнинг бешиги бўлган қадим-ги Юнонистон (Греция) нотикдик санъати соҳасида ҳам жа-ҳон маданияти тарихининг энг ёрқин саҳифаларини яратди.
Шуни айтиш кифояки, жаҳон ижтимоий тараққиётининг
ҳеч бир даврида, ҳеч бир босқичида нотикдик санъати қадимги
Юнонистондаги каби катта мавқе ва профессионал барка-молликка эришганича йўк,."2 Қадимги юнон ва Рим нотик,-лик санъати мактаби Перикл (э.о. 500 — 429 йиллар), Демос­
фен (тахминан э.о. 384 — 322 йиллар), Цицерон (э.о. 106 —
43 йиллар) (унинг "Тарихда ё яхши ҳарбий саркарда, ё яхши
нотиқ бўлиш керак" деган гапи машҳур) каби нотиқлик санъ-атининг кўплаб назариётчи ва амалиётчиларини етказиб бер-ган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Юнонистонда цивилиза­
ция Турондагидан фаркди ўлароқ, юқорида айтиб ўтилгани-дай, нафосат шаклида юзага келганлиги, айни пайтда ўша
давр юнон демократик тартиботида нутққа айрича эътибор
берилганлиги боис юнон ва Рим нотикдик санъати Турон
нотикдик санъати (ахлоққа асосланган)дан муайян жиҳатла-ри билан фарқ қилиши табиий. Масалан, шарк, нотиқлик
санъатида комил нутк, сифатларининг бошида жамиятдаги
мавжуд одобга уйғунлик бош ўринни эгаллайди.
"...Профессионал нотикдик санъати Афинада ва Римда,
1 Заҳирқадин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Тошкент: Юлдузча, 1989, 321-
бет.
2 Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. Тошкент: Ўқитувчи, 1982, 55-
бет.
11
Ўрта Осиёда ва Қиндистонда ҳам ўзининг узоқ тарихига эга.
Бу санъатни махсус ўқитиш анъаналари нотиқлик санъати-нинг сарчашмалари билан туташ бўлмаса-да, ҳар ҳолда жуда
қадимийдир. Шуниси аниқки, Юнон, Ўрта Осиё ва Ҳинд
тупроғида нотикдик санъати асосларини ўргатувчи муста-қил мактаблар, профессионал устодлар мавжуд бўлган."1
Ўзбек — сўзнинг бебаҳо ва муқаддаслигига ҳамма замон-ларда имон келтирган, ҳеч қачон ўз сўзидан тонмаган, лаф-зига мункир келмаган, сўзни ўз фарзанди каби оқ ювиб, оқ
тараган халқ. Шунинг учун ҳам ўзбек аждодлар ҳикматига
амал қилиб, ўйнаб гапирса ҳам, ўйлаб гапиради. Ҳамиша
қопиб эмас, топиб гапиришнинг пайидан бўлади. Сўзга
ошуфталик, нутқнинг латифлигидан, ундаги сўзларнинг
фавқулодда уйғунлигидан завқланиш, гўзал ва таъсирли нутқ
тузишга айрича ҳавас, бундай санъат соҳибига ҳайрат билан
қараш ўзбекларнинг азалий урфларидандир. Айтилмоқчи
бўлган фикрга мутлақо мос либос кийдира билиш, сўз билан
тингловчининг фақат қулоғини эмас, балки қалбини ҳам забт
эта олиш Шаркда, хусусан, ўзбекларда тарбияланганликнинг,
маърифатлиликнинг, зиёлиликнинг қабариқ белгиларидан
бири ҳисобланган. Шунинг учун ҳам бизнинг минг йиллик
маданиятимиз ва маънавиятимиз тарихида нотиқлик санъа­
ти, воизлик санъати, нутқ одоби ўзининг теран илдизларига
эга. Айниқса, нотиқлик санъатининг энг оммавий турлари-дан бири бўлмиш воизлик, яъни ваъз айтиш санъати ислом
маданиятида жуда катта ижтимоий-сиёсий ва маърифий
нуфузга эга бўлган. Ваъз, асосан, диний, панд-насиҳат, ҳаётий
мазмундаги нутқ бўлиб, маърифий-тарғибий мақсадларни
кўзда тутган. Шарқнинг жуда кўп атокди алломалари ваъз ва
воиз тушунчаларини изоҳлаб берганлар, воизнинг ботиний
ва зоҳирий дунёси қандай бўлиши кераклигига алоҳида
тўхталганлар. Алишер Навоий "Маҳбуб ул-қулуб" асарининг
"Насиҳат ахди ва воизлар зикрида" деган фаслида мана бун­
дай фикрларни билдирган: "Воиз ҳақ сўзни тарғиб қилиши,
пайғамбар сўзидан четга чиқмаслиги керак, энг аввал унинг
ўзи Ҳақ ва пайғамбар йўлига кириши, сўнгра эса насиҳат
билан элни ҳам шу йўлга солиши лозим. Ўзи юрмагап йўлга
1 Иномхўжаев С. Кўрсатилган асар, 122-123-бетлар.
12
•лии бошламоқ - мусофирни йўлдан адаштириб, биёбонга
ташламоқ ва саҳрода уни йўқотнокдир. Ўзи мастнинг элни
к.ушёрликка чақириши — уйқучи кишининг одамларни бе-дорликка даъват этганига ўхшаш бир нарсадир."1
XII асрда Баҳовуддин Валад, XIII асрда Жалолиддин Ру­
мий, XV асрда Хусайн Воиз Кошифий, Муъиниддин Воиз,
Воиз Хоравий, Зайниддин Восифий, кейинроқ Воиз Мух,ам-мад Рафиъ, Воиз Қазвиний, Мулло Калон Воиз Самарқан-дий, Қози Ўший каби воизлик санъатини пухта эгаллаган
• уз усталари етишиб чикдилар.2
Маҳоратли воиз ва воизлик санъатининг улкан билимдо-ми Ҳусайн Воиз Кошифий турли фан соҳаларига оид асар-лар билан бир қаторда “Футувватномайи Султоний", "Ах-лоқи Муҳсиний" каби бир қанча китоблар ҳам яратганки,
уларда ахлоқ, нутқ одоби ва воизлик санъатининг ўзига хос
сиру синоатлари батафсил баён қилинган. Унинг бу асарла-ри ўз давридаёк, мадрасаларда дарслик сифатида қўлланил-| <ш. Воизликнинг бир қанча кўринишлари ҳам мавжуд бўлган:
дабирлик, хотиблик, музаккирлик каби. Давлат аҳамиятига
молик ёзишмаларни ўқиб берадиган воизнинг фаолияти "да­
бирлик", жума намозлари, байрам ва тантана кунларида одоб-ахлоқ, ислом қоидаларига оид масалаларни шарҳлайдиган
воизнинг фаолияти “хатиблик", тарихий воқеа-ҳодисаларни
оммага сўзлаб бериш билан машғул воизнинг амали эса "му­
за ккирлик" деб номланган.
Кошифий нуткда сўзнинг ўрни, уни танлашда воизнинг
диди, назокати, тингловчининг умумий савиясини ҳисобга
олиш зарурияти, рост нутқнинг хосияти, воизнинг сурати
и,| сийрати каби масалаларга алоҳида эътибор бериш лозим -лигини таъкидлаган. Жуда катта истьдоди ва қамровли би­
ли ми билан шоҳ Ҳусайн Бойқаронинг эътибори, Алишер
I [авоийнинг эътирофига сазовор бўлиб, давлат воизи сифа­
тида ном қозонган Кошифий ваъз, уни тайёрлаш ва айтиш-да зарур бўладиган сифатларнинг ҳеч бирини, каттасини ҳам,
1 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб (И.Махсумов насрий баёни). Тошкент:
1‘ Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983, 31-бет.
Маҳмудов Р. “Дегонимни улусқа марғуб эт..." Тошкент: Ўзбекистон, 1992,
III -84-бетлар.
13
кичигини ҳам назардан соқит қилмаган. У нутқни таъсир-чан ва жозибадор, аниқ ва равон, мақсадли ва жўяли бўли-шида овознинг баланд-пастлиги, товланишларининг аҳами-яти ҳақида гапирган. Ваъзхоннинг ўзини тутиши, ташқи
қиёфаси, сўзлаш тарзи, мимикаси, бош, юз, қўл, умуман,
тана ҳаракатларининг нечоғлик муқимлигига диққат қилган.
Шаркда воизлик санъати кўзланган мақсадга кўра хилма-хил кўринишларда ривож топган, ваъзлар мавзусига кўра ҳам,
тингловчи омманинг мақоми ва савиясига кўра ҳам ўзига
хосликларга эга бўлган. Айтайлик, амалдор ва зодагонларга
айтилган ваъз билан аскарларга ёки авомга қаратилган ваъз­
лар, табиийки, бир-биридан фарқ қилган. Албатта, Шарқ ал-ломалари воизнийг шахсиятига ҳам фавқулодда жиддий му-носабатда бўлганларки, бу ҳолат ҳам бизда цивилизациянинг,
айтиб ўтилганидай, ахлоқ шаклида юзага келганлиги билан
боғликдир. Воизлик санъати "катта нотикдик истеъдодини
ва маҳоратини талаб этган. Ҳар кимга ҳам воизлик мартаба­
си ишонилмаган, ҳар ким ҳам халк, минбарида воизлик ма-қомига муяссар бўлолмаган. Воизлар бўлганки, ваъзхонлик-ни касб даражасига кўтарганлар, умрбод шуғулланиб, бу санъ-ат соҳасида китоблар ёзганлар, ўз нутқлари билан халққа
руқий мададкор бўлганлар, йўлбошчилик қилганлар, подшо-лар ҳузурида маънавий ҳомийлик мақомини тутганлар, уларни
тўғри йўлга бошқарганлар. Бундай воизлар пири комил
бўлганлар. Воизлар бўлганки, маънавий комил бўлмаганлик-ларидан, халқнинг дилидаги гапни топиб гапиролмаганлар,
минбарни тепиб, муштлаб, пирлик ва нутқ одобига нолойиқ
ҳаракатлар қилиб, омманинг назаридан қолганлар, минбар­
ни тез тарк этганлар"1. Бу ўринда Алишер Навоийнинг сохта,
одобсиз, билимсиз, ҳийлагар, ўзини ўзгача кўрсатишга ин-тилган воизларга нисбатан қаҳру ғазаби ифодаланган “Эй
воиз" ғазалини эслаш ўринлидир. Навоий ғазалда сохта во-изнинг башарасини шундай кўрсатади:
"Кеча ичмак маю кундуз демак: "Ичманг ани",
Кўз тут ўз ҳолинга тафзиҳини бот, эй воиз.
1 Жумахўжа Н. А. Истиқлол ва она тилимиз. Тошкент: Шарқ, 1998, 53-54-
бетлар.
14
Ўзгача бўлмоку ўзгача ўзин кўрсатмок,
Кўз тут ўз ҳолинга тафзиҳини бот, эй воиз."
Алломаларимиз воизлик санъати, нутқ одоби, нутқ заро-Фати ҳақида ёзарканлар, воизнинг, нотиқнинг шахсияти ва
маънавияти, эл-улус ўртасидаги обрў-эътибори борасида ҳам
албатга, фикр айтадилар. Чунки Шаркда ваъзнинг вазни ва
пуфузи фақат нутқнинг расолиги билангина эмас, балки
наъзхоннинг маънавий қиёфаси, шахс сифатидаги комил-лигига кўра ҳам баҳоланган.
ҲаР Қандай ваъзнинг, нутқнинг бош мақсади муайян бир
фикрни бошқаларга етказиш, шу фикрни "юқтириш", унга
11 шонтиришдан иборатлиги табиий. Шундай экан, ўзи ишон-маган нарсага ўзгаларни ишонтиришга уриниш, энг ками,
ўзининг ҳам, ўзгаларнинг ҳам вақтини исроф қилиш ёки
масхарабозликдан, ўзини шарманда қилишдан бошқа бир иш
>мас. Масалан, неча минг йиллардирки, ўқитувчининг олий
иазифаси ёш авлод шуурига икки йўналишдаги билимларни,
и ьни ўзи ўқитадиган фандаги илмий ҳақиқатларни ва айни
| мйтда жамиятда қарор топган маънавий қадриятларни олиб
киришдир. Табиийки, ўқитувчи учун маданий ва расо нутқ
малакасига монанд тузилган нутқ энг бирламчи қурол, бу
к.уролни ҳеч нарса билан алмаштириб бўлмайди. Аммо пгуни
х,ам унутмаслик лозимки, ўқитувчи нечоғлик сўзга чечан,
иутқий маҳорати юксак бўлмасин, агар ўқувчига англатиши
лнзим бўлган муайян фикрни, айтайлик, Амир Темурнинг
жаҳон тарихидаги муҳташам ўрни ёки Отабек характерида-ги гўзал фазилатларни теран идрок этиб, унга ишонмаса ва
бу ишонч ҳам сўзида, ҳам бутун қиёфатида намоён бўлмаса,
Vк,итувчининг гапига бола, ўлақолса, ишонмайди. Қайси фан
Пўлишидан қатъи назар, физика, математика ёки химия
оўладими, тарих, она тили ёки адабиёт бўладими, барибир,
Пу фанлардаги илмий ҳақиқатларни ўқитувчи нафақат чу-к,ур билиши, балки уларга тамоман ишониши лозим, акс ход ля
Пу ҳақиқатлар ўқувчи онгидан муқим жой ололмайди. Бу -масаланинг, албатта, бир томони. Жамиятдаги миллий ва
умуминсоний қадриятларни ўқувчилар онгига сингдириш
мпсаласига келганда эса ўқитувчининг маънавий дунёси, бу
15
қадриятларга садоқати ва ишончи мутлақо ҳал қилувчи роль
ўйнади. Агар ўқитувчи қалбида ана шу ишонч тирик ва со-бит бўлмаса, дили билан тили тамоман бир бўлмаса, унинг
ўқувчи билан мулоқоти бир пуллик қимматга эга эмас. Ишон-масдан ҳеч қачон ишонтириб бўлмаслиги эски ҳақиқат.
Уқитувчи ўзи қадрламаган қадриятни, ўзи эъзозламаган эъти-қодни, ўзи қилмаган эзгу амаллар истагини ўқувчи шуурида
барқарор қила олмайди. Аксинча, бундай ўқитувчи сохта-корлиги туфайли ана шундай гўзал тушунчалардан ўқувчи-нинг ихлосини қайтариши аниқ.
Қарийб уч минг йилдан бери яшаб келаётган муҳташам
ёзма ёдгорлигимиз “Авесто"да қобилиятсиз, ёмон ўқитувчи
ҳақида мана бундай дейилган: "Ростини айтсам, ёмон устод
ҳаётни ғамгин қилади, жоҳилларни улуғ санаб, буюк аёлу
эркакларни Яздон неъматларига етишишдан маҳрум этади.
Улар ўз нодуруст таълими билан халқни энг яхши юмуш-лардан бездирадилар, нотўғри пандлар билан халқни тирик-чилик йўлидан уриб, ёмон йўлга бошлайдилар... Ҳаёт чиро-ғини сўндирадилар. Жоҳилларни буюк билиб, энг мўътабар
аелу эркакларни Тангри йўлидай қайтарадилар. Ўз нодон-ликлари билан халкди энг яхши хислатлардан юз ўгиртира-дилар, жаҳон халқлари ҳаётини ёлғон сўзлар билан паришон
қиладилар". Китобнинг бошқа бир ўрнида Зардуштнинг мана
бу тарздаги илтижоси ҳам бор: "Ношуд, ёмон муаллим ўқувчи
қалбида хирадмандликни йўқотар экан, эй Яздон, ёмон ус-то ддан ўз паноҳингда асра!"1
Шунинг учун ҳам қадимдан Шаркда нотиқлик, воизлик-нинг бевосита асоси тил, нутқ бўлса, яна бир асоси нутқ эга-сининг ахлоқи, маънавий-маърифий камолоти деб қаралган.
Тарихимизда гўзал нутқ, нутқ одоби, она тилининг қуд-Рати каби масалалар ҳамиша алломаларимиз диққат марка-зида бўлиб келган. XX аср бошларига келиб, Маҳмудхўжа
Беҳбудий (1815-1919), Абдулла Авлоний (1878-1934), Абдура-УФ фитРат (1886-1938), Ашурали Зоҳирий (1885-1937) каби
бир Қатор маърифат дарғалари она тилимиз муҳофазаси ва
ривожи, софлиги ва нафосати, нафис нутқ сезгиси ҳақида
жиддий қарашларни илгари сурганлар.
Ҳомидий Ҳ. Авесто”дан "Шоҳнома"га. Тошкент: Шарқ, 2007, 72-бет.
Нутқ маданияти жамият маданий-маърифий тараққиё-тининг, миллат маънавий камолотининг муҳим белгисидир.
Ҳақиқий маънодаги маданий нутқ шахс умуммаданий сави-ясининг фавкулодда муҳим унсурларидан биридир. Шунинг
учун ҳам мамлакатимизда маънавий-маърифий ислоҳотлар
давлат сиёсатининг устувор йўналиши деб эътироф этилган
бугунги кунда нутқ маданияти масалалари, ўқитувчиларнинг
нутқий маданият маҳорати, фарзандларимизнинг маданий
нутқ кўникмалари ва малакаларини ошириш, таълим жараё-нининг барча босқичларида маданий нутқ муаммоларини
етарли даражада назарда тутиш ҳар қачонгидан ҳам долзарб-дир.
Миллий ҳамият, умуминсоний қадрият ва миллий ўзлик
идрокининг барқарорлиги, миллий онг ва тафаккур, миллий
ғурур ва ифтихор, Ватанга теран муҳаббат ва истикдолга адоқ-сиз садоқат каби маънавий камолотнинг ўзагини тайин этув-чи тушунчаларни она тилидан айро ҳолда тасаввур ҳам этиб
бўлмайди. Шунинг учун ҳам аллома аждодларимиз тилни
ана шу мўътабар тушунчаларни инсон шуурига муҳрламоқ-нинг энг таъсирчан воситаси деб билганлар. Бу воситадан
унумли ва ўринли фойдаланмоқ учун, аввало, инсонда тил
туиғуси тарбияси тугал бўлиши, яъни она тилининг моҳия-тини фақат ақл билангина эмас, балки ички ҳиссий сезги
билан ҳам идрок этиш устуворлашиши лозим. Айни пайтда
тилдай сеҳрли дунёнинг чексиз-чегарасиз ифода имконият-ларини тасаввур этиш ва нуткда улардан мақсадга энг муво-фиқларини саралаб фойдалана билиш малакаларини таркиб
топтириш ва мунтазамлаштириш бениҳоя муҳим масаладир.
Она тилини билиш, она тилида собитликнинг ўзиёқ таъкид-ланган мўътабар тушунчалар учун пойдор пойдевор эканли-|'и табиий. Она тилида гўзал ва равон нутқ туза билиш, бе-жирим ва бетакрор, рангин ва зангин нуткдан ҳузурланиш
на шундай маданий нутқ билан бошқаларга таъсир этиш, ёш
авлод қалбининг қулфини очиб, мазкур тушунчаларни улар-пинг ўзиники қилдириш, айниқса, ўқитувчи учун биринчи
Дсфажали талаблардандир.
17
"Ўқитувчи нутқи маданияти” курсининг
мундарижаси, мақсади ва вазифалари
Дунёда турли-туман касблар, бири-биридан турфа ҳунарлар
бор. Уларнинг ҳар бирида ўзига хос иш қуролларидан фой-даланилади. Масалан, деҳқоннинг асосий қуроли кетмон, ду-радгорники - теша (арра, ранда ва ш.к.), жарроҳники - тиғ,
тикувчиники — игна ва ҳ.к.о. Деҳқон кетмони билан тақир
ерда бетакрор боғ барпо қилади, гўзаллик яратади ёки таж-риба-маҳорати етарли бўлмаса, ернинг умрига зомин бўла-ди. Кетмон ўткир бўлмаса, деҳқоннинг ўзи кетмон уриш
ҳадисини олмаган бўлса, олтин тупроқнинг ҳам, хомтама
деҳқоннинг ҳам ҳолига маймунлар йиғлаши аниқ. Фаолия-тининг асосий қуроли тил бўлган касблар ҳам борки, улар­
нинг бошида ўқитувчилик туради. К,айси фан мутахассиси
бўлишидан қатъи назар, ўқитувчи тилдан моҳирона фойда-ланиш ҳадисини олмаган, демакки, чинакам маданий нутқ
малакасини эгалламаган бўлса, дарсдаги нутқи ўтмас, ночор
ва рангсиз бўлса, унинг билими қанчалик чуқур ва тугал
бўлмасин, қирқ беш дақиқалик фўрсат унинг ўзи учун ҳам,
ўқувчи шўрлик учун ҳам бениҳоя оғир азоб. Она тилида
пухта, лўнда ва ширадор нутқ туза олиш малакаси ва маҳо-рати математика ўқитувчиси учун ҳам, она тали ўқитувчи-си учун ҳам бирдай зарурий фазилатдир. Ўқитувчи гўзал,
ўзни ҳам, сўзни ҳам қийнамайдиган, равон ва оҳорли ифо-даларга бой нутқи билан ўқувчиларни маҳлиё этаб, матери-ални баён қилмоғи лозим. Бошқача қилиб айтганда, ўқитув-чининг расо маданий нутқи ўқувчида ҳавас ва ҳайрат уйғо-тиши, унга намуна бўлиши, айни пайтда бу нутқ мавзунинг
ўқувчи томонидан осон ўзлаштирилиши учун энг қулай во-сита вазифасини бажариши керак.
Нутқий маданият тарбияси билан мактабдаги, ҳеч бир
истисносиз, барча ўқув фанлари билвосита ёки бевосита
шуғулланиши зарур. Математика бўладими, физика ёки та-рих бўладими, ўқитувчи ўз нутқий мах,орати билан ибрат
кўрсатиши, ҳатто тегишли фан соҳасининг тугал талини на-мойиш этиши ва шу йўл билан ўқувчидаги сўз сезгисига куч
бериши мақсадга мувофиқ.
18
Таълим амалиётида кўргазмалилик азалдан энг муҳим омил
сифатида қўлланиб келинади, шунинг учун ўқитувчи жуда
кўп вақтини турли кўргазмали қуроллар тайёрлашга сарф-лайди. Аммо унутмаслик керакки, нутқий маданиятни ўрга-тиш, чиройли сўз завқини ўстириш, умуман, тил эстетикаси
тарбиясида асосий, жонли кўргазмали қурол ўқитувчининг
ўзидир.
Нутқ маданияти ҳақида ran кетар экан, аввало, тил ва нутқ
тушунчаларининг моҳиятини фаркдаб олиш лозим.
Тил ва нутқ бир-бири билан чамбарчас боғлиқ, аммо айни
пайтда бир-биридан фарқланиши керак бўлган ҳодисалар-дир. Тилсиз нутқнинг, нутқсиз тилнинг мавжуд бўлиши мум­
кин эмас. Ўзбек адабий тилининг асосчиси улуғ Алишер На­
воий "Маҳбуб ул-қулуб" асарида сўзнинг шарафли сифатла-ри ҳақида сўзлаш асносида тил ва нутк, муносабати хусусида
қуйидаги назарий фикрни баён қилади: "Тил мунча шараф
била нутқнинг олати (қуроли) дур ва ҳам нуткдурки, агар
нописанд зоҳир бўлса, тилнинг офатидур."1 Демакки, тил
нутк, учун курол, бу куролдан фойдаланиб нутқ тузилади,
нописандлик, эътиборсизлик қилинса, нутқ мақбул бўлмай-Ди ва бу тилнинг офати бўлади. Тил ва нутқнинг бир-бири
билан боғликдиги, бири икинчисига ҳамиша таъсир этиши-ни тил қонуниятларини теран билган бобомиз Навоий аниқ
сезган.
Европа тилшунослигида тил ва нутқни фарқлаш зарурия-тини асослаш, тил ва нутқ тушунчаларининг моҳиятини бел-гилаш, бу икки ҳодисага хос хусусиятларни илмий-назарий
жиҳатдан тадқиқ этиш, аввало, машҳур швейцар тилшуноси
Фердинанд де Соссюр номи билан боғликдир. Унингча, "тил
тушунчаси нутқий фаолият тушунчаси билан тенг эмас; тил
нутқий фаолиятнинг муайян бир, албатта, энг муҳим
к,исми", тил сўзловчининг фаолияти эмас, у тайёр маҳсулот,
ижтимоий ҳодиса, нутқ эса индивидуал фаолият, сўзловчи-пинг ўз фикрини ифодалаш мақсадида тил белгиларидан
фойдаланган ҳолда реаллаштирган комбинацияси маҳсули-дир. Тил шу қадар мутлақо ўзига хос нарсаки, сўзлаш қоби-1 Алишер Навоий. Асарлар. 15 томлик. 13-том. Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги
Пплиий адабиёт нашриёти, 1966, 60-бет.
19
лйятини йўқотган одам ҳам тилни сақлайди, wi. iih у :шшта-диган тил белгиларини бемалол тушунапернди.1 Vimnr онги-да тил яхлитлигича тураверади, т у тилда ўйлайнаради, фақат
нутқни реаллаштириш учун нутқ оргаплиримииг тегишли
ҳаракати йўқолган бўлади, холос. Ф.Сосгюрииш қуйидаги
фикрлари ҳам алоҳида диққатга сазовор: "...I1утн,ий фаоли-ятни ўрганиш икки қисмга бўлинади; улардаи бнршшпг, асо-сийсининг ўрганиш предмета тилдир, яъми мпх.иитан иж­
тимоий ва индивидга боғлиқ бўлмаган парсндир; бу соф
психик фан; бошқасининг, иккинчи даражалмешшпг ўрга-ниш предмета нутқий фаолиятнинг индивидуал томонлари,
яъни нутқ (фонация — товуш чиқариш билап бирга); бу
фан психофизикдир.
Шубҳасизки, бу икки предмет (объект) бир- бири билан
чамбарчас боғлиқ ва бири иккинчисини тақозо отади: тил
нутқ тушунарли ва шу асосда фойдали бўлиши учуп зарур;
нутқ ўз навбатида тилнинг шаклланиши учуи зарур; тари-хан нутқ факта ҳамиша тилдан олдиндир. Агар тушунча-нинг сўзли (фонетик) образ билан ассоциацияси олдиндан
нутқ актада воқе бўлмаган бўлса, бундай ассоциация қандай
қилиб мумкин бўла олади? Бошқа томондан қараганда, фа-қат бошқаларни эшитиб, биз ўз она тилимизни ўрганамиз;
саноқсиз тажрибалар натажасидагина тил бизнинг онгимизда
сақланиб қолади. Ниҳоят, тилнинг тараққиёти айнан нутқ
ҳодисалари билан боғлиқ: бизнинг тил кўникмаларимиз
бошқаларни эшитганда олинган таассуротларга боғлиқ ҳолатда
ўзгаради. Шундай қилиб, тил ва нутқ ўртасида бир-бирига
боғлиқлик ўртага чиқади: тал бир пайтнинг ўзида нутқнинг
ҳам қуроли, ҳам маҳсулидир. Аммо буларнинг барчаси тил
ва нутқнинг мутлақо фарқли нарсалар бўлишига монелик
қилмайди."2 Кўринадики, тил туганмас имконият, нутқ эса
айни нгу имкониятнинг реал воқеланишидир. "Ф. де Соссюр
тил — нутқ дихотомиясини шахмат ўйини қоидалари мисо-лида тушунтириб беришга ҳаракат қилган эди. Ҳақиқатан
ҳам, шахмат тахтасидаги 64 катак тенг ҳолатда икки хил рангда
икки гурух,га ўттиз иккитадан ажратилиб, қарама-қарши
1 Соссюр де Ф. Труды по языкознанию. Москва: Прогресс, 1977. С.47, 52-53.
2 Соссюр де Ф. Кўрсатилган асар, 57-бет.
20
қўйилади, ҳар икки гуруқдаги доналар вазифа ва қиймат
жиҳатидан бир-бирига тенг, доналарнинг ўзига хос жойла-шиш тартиби ва юриш қоидалари бир хил. Шахмат ўйини
қоидалари ўйинчилар учун мажбурий, аввалдан маълум бўлиб,
улар доимо ўйинчилар хотирасида сакданади. Ҳар икки ўйин-чи бир хил имкониятга эга бўлиб, шахмат ўйини қоидалари-га бир хил бўйсунса ҳам, ўйинчиларнинг ўзлари имконият-лардан фойдаланиш маҳоратига кўра бири кучли, бири куч-сиз мавқеда бўлади, Қайси шахматчи имкониятларни ўз мак,-сади йўлига изчиллик билан бўйсундира олса, у шу имкони-ятлардан фойдалана олмаган рақибини енгади."1 Уста шах­
матчи мавжуд имкониятларни қанчалик маҳорат билан ишга
солса, зийрак нутқ тузувчи ҳам тилдаги беҳисоб ифода им-кониятларидан ўз мақсадига энг мақбулларини танлайди.
Қиёснинг моҳияти шуки, шахмат доналари ва бу доналар­
нинг ҳаракати қоидалари тил, бу доналар ва мавжуд қоида-лардан фойдаланиб тузилган конкрет шахмат комбинацияси
нуткдир.
Тилшуносликда кўпинча "тил маданияти" ва "нутқ мада-нияти тушунчалари фарқланади, аммо баъзан ҳар иккиси
ўрнида биргина ё "тил маданияти", ё "нутқ маданияти" тер-мини қўлланади. Ҳамонки, тил ва нутқ ҳодисаларини фарқ-лаш зарур экан, улар чиндан ҳам алоҳида-алоҳида ҳодиса-лар экан, албатта, тил маданияти ва нутқ маданиятини ҳам
фаркдаш мақсадга мувофик,. Тил ва нутк, тушунчаларининг
моҳиятидан келиб чиқадиган бўлсак, тил маданияти тил-иинг "маданийлашганлик", адабийлашганлик, нормалашган-лик даражасини, луғат таркиби, грамматик, семантик, сти-листик жиҳатлардан ривожланганлик, бойлик даражасини,
потенциал ифода имкониятларининг кўламдорлигини ифода
этади.2 Нутк. маданияти эса тилдан бемалол, мақсадга ўта
мувофик, ва таъсирчан бир тарзда фойдалана олишни таъ-минлайдиган кўникма, малака ва билимларнинг жами де-макдир. Бошқача айтганда, нутқ маданияти тилда потенциал
мавжуд бўлган хилма-хил ифода шаклларидан фикр учун энг
1 Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент: Ўқитувчи, 1993, 9-бет.
' Яна қар.: Бегматов Э. Нутқ маданияти тушунчаси ҳақида / / Ўзбек тили ва
лдпбиёти, 1975, N5, 50 - 58-бетлар.
21
уйғунларини танлай билиш ва шу асосда расо нутқ туза олиш
маҳоратидир.
Тилнинг ижтимоий ҳодиса эканлиги энг қадимги давр-лардан бери маълум, у кишилар ўртасидаги ўзаро алоқа эҳти-ёжига кўра юзага келган. Табиийки, тилнинг энг биринчи,
балки бош вазифаси унинг кишилар ўртасидаги алоқа воси-таси бўлишидир. Шуни ҳам алоҳида айтмоқ жоизки, табиат
ва жамиятда инсон тилидай мураккаб, серқирра, серқатлам,
сервазифа, шакл ва мазмун таносиби таранг ҳодиса камдан-кам топилади.
Тилни маданият кўзгуси деб ҳисоблаган атоқли олмон оли-ми Вильгельм фон Гумбольдтнинг ушбу гаплари тил ҳодиса-сининг моҳиятини янада теранроқ англашга имкон беради:
"Тилларнинг хилма-хиллиги асло муайян бир нарсани тур-лича товушлар билан ифодалаш эмас, балки бу нарсани
кўришнинг фарқлилиги натижасидир."1 Ҳақиқатан ҳам, ҳар
бир миллатнииг ўзига хос кўриш тарзи бор, ўзига хос идрок
интизоми бор, умуман, ўзига хос тафаккур тамойили бор.
Ана шунга кўра "миллий онг", "миллий тафаккур", "миллий
туйғу" деган тушунчалар миллат боқийлигининг бетакрор
устунлари сифатида яшаб келади. Америка этнолингвисти-касининг асосчиларидан бири Бенжамин Ли Уорфнинг "Агар
Ньютон инглизча гапирмаганида, инглизча ўйламаганида эди,
унинг коинот ҳақидаги буюк кашфиёти бир қадар бошқача-роқ бўларди" деган сўзларида улкан ҳақиқат мавжуд.
Миллий сезги ва миллий руқнинг шаклланишида она тили
ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Инглиз журналисти Говард Бра-биннинг "Она тили ва мия. Япон олимининг ғаройиб каш­
фиёти" номли мақоласида2 баён қилинишича, Токио уни-верситетининг тиббиёт профессори Таданобу Цупода 1981
йилда ЮНЕСКОнинг Афинада ўтган симпозиумида ўзи-нинг 15 йиллик тажриба-тадқиқотлари ҳақида ахборот бер-ган. Профессор Цунода ўз экспериментига япониялик ва ғарб-лик (француз, инглиз, немис ва ҳ.к.) кишиларпи жалб қила-ди. Олим уларга инсон овози, ҳайвонлар, ҳашаротлар тову-ши, турли физик товушлар, япон ва ғарб мусиқа асбоблари
1 Гумбольдт В. Язык и философия культуры. Москва: Прогресс, НЖД С. 349.
2 Брабин Г. Родной язык и мозг / / Курьер ЮНЕСКО. 19Н2, N3, С. 10-13.
22
товушларини эшиттиради ва тегишли аппаратлардан фойда-ланган ҳолда уларнинг мияларидаги марказларнинг реакци-ясини қайд этиб боради. Маълум бўладики, япон ва ғарблик
кишиларнинг бош мия ярим шарларидаги марказлар вази-фаларининг тақсимланишида фарқ мавжуд экан. Япон ки-шиси миясидаги муайян бир марказ билан қабул қиладиган
товушни ғарб кишиси бошқа бир марказ орқали қабул қилар
экан. Тадқиқотчи бу фарқ этногенетика билан боғлиқ ёки
боғлиқ эмаслигини аниқлаш мақсадида 20 та япон эмигран-тининг болалари иштирокида экспериментини яна давом эт-тиради. Натижа шуни кўрсатадики, бу фарқ генетик эмас,
балки она тили муҳити билан алоқадор экан. Ана шуларга
асосланиб, профессор Цунода қуйидагича хулоса чиқаради:
"Мен инсоннинг ўз атрофидаги товушларни қабул қилиши,
сезиши, ўзланггириши ва тушунишини она тили дифферен­
циация қилади деб ҳисоблайман. Она тили миядаги эмоцио-нал механизмнинг ривожланиши билан узвий боғлиқ. Бола-ликдан эгалланган она тили ҳар бир этник гуруҳнинг ўзига
хос, бетакрор маданияти ва руҳий оламининг шаклланиши
билан чамбарчас боғликдир деб ўйлайман."
Тил фикр ифодалаш, дунёни билиш, билим-тажрибалар-ни тўплаш, сакдаш ва кейинги авлодларга етказиш, миллий-рух;ий муносабатларни акс эттириш, гўзаллик категорияла-рини воқелантириш каби бир қанча вазифаларни бажаради.
Тилни фақат ва фақат кишилар ўртасидаги алоқа воситаси
сифатида талқин этиш инсоннинг табиий тилини, бу бе-ниҳоя мураккаб ва муҳташам ҳодисани, энг ками, жўнлаш-тиришдан, аник, бир миллий қиёфа ёки миллий-руҳий за-миндан мосуво бўлган сунъий тилга (масалан, эсперанто каби)
•генглаштиришдан, йўл ҳаракатини тартибга солиш мақсади-да яратилган шартли “тил"га бараварлаштиришдан бошқа
парса эмас.
1887 йилда польшалик шифокор Людвиг Заменгоф томо-нидан яратилган эсперанто тили бошқа сунъий тиллар ора-сида энг кенг тарқалганидир. Бундай сунъий тиллар муайян
амалий ва экспериментал мақсадлар учун бирор даражада
аҳамиятли бўлса-да, у ёки бу халқнинг маданияти ва тарихи
заминида бунёд бўлмаганлиги учун ҳар бир халқнинг бутун
23
руҳий дунёси, маданияти ва тарихи билан бевосита боғлан-гйн табиий тилларнинг ўрнини асло боса олмайди. Сунъий
тилларда бир тушунча фақат бир сўз билан ифодаланади,
грамматик қоидалар қатьий, ифодалар бир маъноли, вари-антдорлик йўқ, бир маъноли моделлар ҳукмрон, демакки,
ифода танлаш имконияти мавжуд эмас. Шуницг учун ҳам
сунъий тилларда тил (нутқ) маданияти муаммосига ҳеч бир
эҳтиёж йўқ. Табиий тилларда (айниқса, ривожланган тил­
ларда) эса ана шундай ифода танлаш имкониятларининг чек-сиз-чегарасизлиги тилнинг ўзига хос тамалидаги ҳақиқат-дир.
Агар табиий тил ҳам сунъий тиллар каби фақат алоқа
воситасигина бўлганда эди, у жуда жўн, содда ва шунчаки
бир нарсага айланган бўларди. Ҳолбуки, одамлар тил восита-сида туйғу ва кечинмалари, қувонч ва қайғулари, ҳайрат ва
ҳайронликлари, қалбдаги ҳузурлари каби хилма-хил сезги-ларини ҳам ифодалайдиларки, булар ҳамиша ҳам соф ком-муникатив мақсадларни кўзда тутмайди. Демакки, тил бе-мисл бой, сеҳру синоатга, руҳу руҳоииятга, кўрку комил-ликка лиммо-лим бир хилқатдир. Албатта, тилнинг санаб
ўтилган вазифалари унинг бош вазифаси (алоқа воситаси
бўлиши) билан бир қаторда, унинг асосида воқе бўлади.
Атоқли тилшунос А. Рустамий тилнинг вазифалари ҳақида
гапирар экан, шундай хусусларга алоҳида урғу беради: Тил
туфайли жамият аъзоларининг ҳар бирида ҳосил бўлган таж-риба-билимлар оммалашади ва улар кўпчилик томонидан
ривожлантирилади. Тил туфайли билим авлоддап авлодга
оғзаки ёки ёзма тарзда қолдирилади, натижада янги авлод
ўтган авлоднинг изланишларини янгидан бошлаб ўтирмай-ди, уни давом эттиради. Тил туфайли биз сезги узвлари би­
лан билиб бўлмайдиган нарсаларни ҳам ўргапамиз...1
Тилнинг муҳим вазифаларидан яна бири унинг гўзаллик-ни ифодалаши, яъни эстетик вазифасидир. Тилдаги бадиий
имкониятларнинг чексизлиги, бу имкониятлар ҳам моддий
ва ҳам маънавий оламларни қамраб олишиии таъкидлаб, А.
Рустамий шундай ёзади: "...Тилнинг ўзидан ҳам гўзаллик
1 Рустамий А. Адиблар одобидан адаблар. Тошкент: Маъм.шиит, 2(Х)3, 16-бет.
24
моддаси сифатида, хусусан, қаламу сўз аҳли ва умуман халк,
фоидаланади. Чунки тил етук ҳодисалардан бўлиб, унда гўзал-лик учун зарур бўлган ҳамма сифатлар мавжуддир. Бирин-чидан, тил табиат ва инсондаги мавжуд гўзалликни акс эт-тириш воситаси бўлса, иккинчидан, тилнинг ўзи гўзалликни
вужудга келтиради. Шоир ва ёзувчилар ҳамда оддий халк, ора-сидаги минглаб чечанлар тилнинг мазкур ҳар икки жиҳати-нинг биридан еки ҳар иккисидан бирдек фойдаланадилар ва
шу билан уқувчи еки тингловчига роҳат бағишлайдилар...
Биз тилга гузаллик жавҳари сифатида назар соладиган бўлсак
унинг кишини ҳайратга соладиган даражада етуклиги бор’
Қаиси бир тилни олманг, ундаги товушлар юзга етмайди.
Масалан, ҳозирги ўзбек адабий тилида ўттиз битта товуш
бор... Мана шу қадар озгина товушдан ўзбек тили тарихида
миллиондан ортиқ сўз ясалган ва бу сўз ясалиши керак бўлган
такдирда чексиз давом этиши мумкин. Бу чексиз имконият
дунедаги ҳамма тилларга хос. Тилнинг мана шу етуклиги
унинг узининг гўзаллигини ва ундан фойдаланувчининг
яъни сузловчининг ёки ёзувчининг маҳоратини таъминлай-ди
Минг йиллик маданиятимиз тарихида халқимиз бадиий
даҳосининг маҳсули бўлмиш нафис сўз санъати дурдонала-ри беҳисоб. Уларнинг аллақанчаси туркий тафаккур теран-лиги ва тахаиюл бепоёнлигининг муҳташам обидалари ўлароқ
жаҳон бадиияти ганжинасининг тўрида қўр тўкиб турибди
Тилимиз инжа ифода имкониятларига бениҳоя бой ва
шунга кура беқиёс даражада бетакрордир. Мумтоз ва бугун-ги адабии асарларни ўқирканмиз, халқ оғзаки ижоди наму-налари билан танишарканмиз ёки турли сўз ўйинларини,
уткир ва нозик аскияларни тингларканмиз, оддий одам нут-қида топиб айтилган сўз ёки иборанинг гувоҳи бўларкан-миз, тилимизнинг турфа товланишларидан, нафосатидан ас-тоидил лаззатланамиз, беҳад завқланамиз. Бу ўринда яна шуни
ҳам аитиш жоизки, у ёки бу тилни гўзал ёки "хунук" (гўзал
эмас) деииш мантиқан тўғри бўлмайди. Алоҳида олинган тил
чироили ҳам, хунук ҳам бўлолмаслиги табиий. Бу муносабат
билан таниқли рус тилшуноси Р.А.Будаговнинг қуйидаги
1 Рустамий А. Кўрсатилган асар, 17, 20-бетлар.
25
I
фикрлари диққатга сазовор: "Аслида тиллар, аввало, кўп ри-вожланган ва кам ривожланган, жуда бой ва бироз бой, қадим
ёзув анъанасига суянган ва бундай анъанага мутлақо эга эмас
бўлиши мумкин. Буларнинг барчаси у ёки бу тилнинг по­
тенциал эстетик имкониятларида турлича акс этади. Иккин-чидан, тиллар, айниқса, адабий тиллар ўзича чйройли ҳам,
хунук ҳам бўлмаса-да, алоқа (коммуникация) жараёнида,
хусусан, агар бу тиллардан фақат нимани гапираётганига эмас,
балки қандай гапираётганига ҳам бефарк, бўлмаган одамлар
фойдаланаётган бўлса, қўшимча эстетик вазифани олиш
қобилиятига эга."1 Табиийки, ўзбек адабий тили ана шундай
асрлар оша ривожу сайқал топган, беҳад қадим ёзув анъана­
сига соҳиб, минг йиллик ёзма ёдгорликларида яшаб келаёт-ган жуда бой тилдир. Шунинг учун ҳам тилимиз гўзал нутқ
тузиш учун потенциал имкониятлари туганмас тенгсиз ха-з и н а д и р .
Тилнинг эстетик вазифаси, албатга, нутқнинг таъсирчан-лиги, ифодалилиги, гўзаллигини таъминлашда фавқулодда
муҳим аҳамиятга моликдир. Аммо, айтиб ўтилганидай, бу
вазифа коммуникатив вазифа билай- бирга воқе бўлади.
Тил эстетикасини ўрганишга бўлган қизиқиш ўтган аср-нинг бошларида бир қатор чет эл филологлари, файласуфла-ри, ёзувчиларида пайдо бўлган. Тил эстетикаси муаммосини
биринчилардан бўлиб ўрганган олим сифатида кўпинча италь-ян файласуфи ва сиёсий арбоби Бенедетто Кроче (1886-1952)
тилга олинади ва унинг 1902 йилда эълон қилинган “Эстети­
ка ифодалаш ҳақидаги фан сифатида ва умумий тилшунос-лик сифатида" номли китобидаги2 асосий фикрга эътибор
қаратилади. У назарий жиҳатдан тилшуносликни эстетика
билан айнан тенглаштиради, яъни гўёки тилнинг асосий ва­
зифаси кишиларнинг мулоқотини таъминлаш эмас, балки
эстетик омил асосидаги ўзликни ифодалашдан иборат.
Б.Кроченинг ғояларини немис филологи Карл Фосслер
(1872-1949) давом эттиради. Унингча, тил — алоҳида индиви-дуумларнинг ижоди, шунинг учун одам ҳар бир сўз ва ҳар
1 Будагов Р.А. Писатели о языке и язык писателя. Москва: МГУ, 1984, С.260.
2 Кроче Б. Эстетика как наука о выражении и как общая лингвистика. Мос­
ква, 1920.
26
бир гапга бетакрор мазмун юклайди. Дантенинг "Илоҳий
комедияси даги қаҳрамон муҳаббат (атоге)сўзини бир неча
марта кетма-кет такрорларкан, унингча, бу сўзни китобхон
ҳар сафар янги маъноли янги сўз сифатида қабул қилади.
Фосслернинг қаноатича, "сўз ва гапнинг эстетик бўёғи бе-такрордир ва ана шу эстетик бўёқ тилда етакчи вазифани
бажаради".1 Албатта, ана шу эстетик бўёқ, демакки, тилнинг
эстетик вазифаси реаллащар экан, нутк, ёки матн тузишдан
кўзланган мақсадга осонлик билан эришиш имконияти ор-тади. Зотан, ўқувчи ёки тингловчи ёзувчи ёки сўзловчининг
гапига ишониши, бу ran эса ишонтириши, таъсир кучига
эга бўлиши лозим.
Дунё филология илмида тилнинг эстетик вазифасига қан-дай мақом, мавқе берилишидан, унинг бирламчими, икки-ламчими эканлигидан қатьи назар, бу вазифа бор ва у тил­
нинг энг зарурий жиҳатларидан бир сифатида яшайди. Та-биийки, буни инкор этиб бўлмайди.
Кўпинча тилнинг эстетик вазифаси фақат бадиий адаби-ет тилигагина нисбат берган ҳолда талқин этилади. Эстетика
фақат бадиий асар тилигагина хос, ундан ташқарида тил эс-тетикаси ҳақида гапириш мумкин эмас деб қараш унчалик
тўғри эмас. Айни масалаларни чуқур тадқиқ этган Р.А.Буда-говнинг фикрича, "эстетиклик" тушуычаси "чиройлилик",
гўзаллик , нафосат" тушунчаларига қараганда жуда анча
кенг ва ранг-баранг, шундай экан, тилга ва нутққа нисбатан
эстетиклик"ни сўзловчи ёки ёзувчининг фақат нимани га-нираётгани ва нима ҳақида ёзаётганигагина эмас, балки қан-дай гапираётгани ва қандай ёзаётганига ҳам онгли муноса-бат сифатида тушунмоқ мақсадга мувофикдир. Таникди тил-шунос яна шуни ҳам таъкидлайдики, бу муносабатнинг да-ражаси турлича бўлиши мумкин. Ривожланган адабий тил
ўзида гўёки биринчи даражали потенциал эстетик вазифа-ларни мужассам этса, бадиий адабиёт тили иккинчи, олий
даражадаги эстетик вазифаларни намоён этади. Шунинг учун
ндабий тилда эстетика йўқ деган нуқтаи назар мутлақо асос-сиздир. Таъкидлаш мумкинки, "эстетик вазифасидан айрил-1 Қар.: Будагов Р.А. Кўрсатилган асар, 254-бет.
27
ган адабий тил ўзининг улкан ифода имкониятларидан тенг
ярмига айрилади. У қашшоқ, туссиз ва ғариб бўлиб қолади".1
Бошқача қилиб айтганда, нутқнинг том маънодаги сифати,
таъсир этиш, "юқиш ёки юқтириш" салоҳияти худай шу эс­
тетик вазифа билан чамбарчас боғликдир. Шунинг учун ҳам
қайси услубдаги нутқ бўлишидан қатъи назар, албатта, унда
тилнинг эстетик вазифаси инггирок этади. XX асрнинг ул­
кан назариятчи физиги, Нобель мукофоти соҳиби Луи де
Бройль ҳақли равишда таъкидлаганидек, "математик форму-лалар услуби" билан эгалланган билимларни мустаҳкамлаш
мумкин, лекин адабий тилнинг барча воситалари ёрдамисиз
бу билимларни ривожлантириб бўлмайди. Бу қанчалик ғай-ритабиий кўринмасин, "одатдаги адабий тил қатъий форму-лалар тилига нисбатан ўзининг бир қарахндаги ноаникдиги
билан аниқроқдир".2 Бадиий адабиёт услубини ҳам, илмий
ёки бошқа услубларни ҳам тил эстетикасисиз тасаввур этиб
бўлмайди. Фикрни қандай ифодалашга эътибор бор жойда,
албатта, тил эстетикаси ўртага чиқади, лекин, айтаилик, ба­
диий адабиётда у бор бўйи билан намоён бўлса, бошқа бир
услубда иккинчи планда бўлиши мумкин.
Тил ва нутқни фарқлар эканмиз, албатга, тил эстетикаси
ва нутқ эстетикасининг моҳиятини ҳам тўғри тушуниши-миз керак. Тил имконият бўлганлиги учун ҳам тил эстети­
каси деганда, тилдаги воситалар ва ифода имкониятлари на-зарда тутилади. Нутқ эстетикаси деганда эса ана шу восита­
лар ва ифода имкониятларидан фойдаланиш, уларнинг му-айян нутқий матндаги реализацияси англанади. Масалан,
тилимиздаги кўпдан-кўп хилма-хил турдаги синонимлар ёки
бошқа танлаш мумкин бўлган воситалар (тил эстетикаси)дан
унумли ва ўринли фойдаланган ҳолда нутқ тузамизки, унда
нутқий эстетик вазифа ишга тушади.
Эстетик вазифа тилнинг асосий коммуникатив вазифа-сини қулайланггиради, унинг имкониятларини бойитади. Тш
ва нутқ айни шу эстетик вазифаси билан ифодалилик, таъ­
сир кувватини намоён этади.
1 Будагов Р.А. Кўрсатилган асар, 259-бет.
2 Будагов Р.А Как мы говорим и пишем. Москва: МГУ, 1988, С. 32
28
Айтиш лозимки, нутқ маданиятини коммуникатив вази­
фа билан бир қаторда эстетик вазифасиз тасаввур этиб
бўлмайди. Кўринадики, маданий нутқ тузиш мақсади ўртага
қўйилар экан, ҳамиша тил ва нутк, эстетикаси эътиборда
бўлиши шарт. Тил (нутк,) эстетикасини нутк, маданиятидан
асло ажратиб бўлмайди.
Нутқнинг маданийлигини, демакки, таъсир қувватини таъ-мин этадиган тўғрилик, аииқлик, мантиқийлик, ифодалилик,
бойлик, софлик, жўялилик каби бир қатор коммуникатив
сифатлар мавжуд (улар ҳақида кейинрок, батафсил тўхтали-нади). Ана шу коммуникатив сифатларнинг барчасини ўзида
мужассамлаштирган нутқ маданий ҳисобланади. Тилшунос-ликда "нутк, маданияти" термини, асосан, икки хил маънода
қўлланади, яъни: 1) тилдан бемалол, мақсадга ва нутқий ва-зиятга мувофик, тарзда фойдалана олиш, нуткда коммуника­
тив сифатларнинг барчасини мужассамлаштира билишни
таъминлайдиган кўникма, малака ва билимларнинг жами; 2)
тилигуносликнинг тилдан мақсадга ва нутқ вазиятига муво­
фик, тарзда фойдаланиш, нуткда коммуникатив сифатларни
мужассамлаштириш қоидаларини илмий асосда ўрганиш ва
белгилаш билан шуғулланувчи бўлими.
Нутқнинг коммуникатив сифатлари нафақат алоқани таъ-минлаш, балки тингловчи ёки ўқувчига нутқий таъсирни
кучайтиришга хизмат килади. Шунинг учун ҳам коммуни­
катив ва эстетик таъсир мақсадида тузилган нутқ(матн)ни
Нутқ маданияти курсининг предмети дейиш мумкин.
Нутқнинг тўғрилиги, яъни унинг адабий тил меъёрлари
(талаффуз, сўз ясалиши, лексик, морфологик, синтактик,
услубий меъёрлар)га қатъий мослиги маданий нутқнинг асо­
сий, марказий сифатидир. Аммо ҳар қандай тўғри нутқ ма-даний бўлавермайди, у мазкур бошқа коммуникатив сифат-ларга ҳам эга бўлгандагина чин маънодаги маданий нутқ ма-қомини олиши мумкин. Бу ўринда йирик рус тилшуноси
( ’.И.Ожеговнинг қуйидаги фикри диққатга сазовор: "Юксак
мугқ маданияти — бу ўз фикрларини тил воситалари орқали
тўкри, аниқ ва таъсирчан қилиб ифодалай олишдир. Тўғри
мутқ деб ҳозирги адабий тил меъёрларига риоя қилиб тузил-inii нутққа айтилади. Тил меъёрлари — бу ижтимоий-нутқий
29
J
амалиёт (бадиий адабиёт, ўқимишли кишилар нутк,и, саҳиа
нутқи, радио ва ш.к.)да умум томонидан қабул к.нлнмгаи та-лаффуз, грамматика ва сўз қўллаш қоидаларидпр. Лммо юк-сак нутқ маданияти фақатгина тил меъёрларига амал қилиш-дангина иборат эмас. У айни пайтда ўз фикринп ифодалаш-нинг нафақат аниқ воситасини, балки энг оммабои (яъни
энг таъсирчан) ва жўяли (яъни айни вазият учун энг муво-фик, ва, демакки, услуб нуқтаи назаридап ўрпнга тушган)
воситаларини ҳам топа олиш маҳоратини ҳам ўз ичига ола-ди."1 Нутқнинг тўғрилиги унинг марказий сифати бўлса-да,
нутқий маданиятни мазкур сифатнинг бир ўзи билап таъ-минлаш асло мумкин эмас. Шубҳасизки, ҳар қандай тўғри
нутқ ҳам аниқ ёки жўяли, соф ёки бой бўлмапдп, умуман,
етарли таъсирчанлик қувватига соҳиб бўла олмаиди. Шунинг
учун ҳам нутқ маданияти муаммоларини тадқик, этиш билан
шуғулланган бир қатор тилшунослар нутқ маданиятининг
икки босқичини фаркдаш мақсадга мувофикдигипи таъкид-лайдилар. Масалан, Л.И.Скворцов умумий "нутк, маданияти"
тушунчасини адабий тилни эгаллаш ва ундаи фойдаланиш-нинг икки босқичини ифодаловчи "нутқиинг тўгрилиги" ва
"нутқ маданияти" тарзида икки қисмга ажратиш лозимли-гини таъкидларкан, уларга игундай изоҳ беради: "Биринчи,
қуйи босқич нутқнинг тўғрилигидир. Тўғрилик ҳақида биз
адабий нутқ ва унинг меъёрларини эгаллаш жараёнида гапи-рамиз. Вариантларни нутқнинг тўғрилиги сатҳидаги баҳо-лаш: тўғри — нотўғри, русча ифода — русча ифода эмас ва
ш.к... Нутқнинг тўғрилиги моҳиятан мактаб таълимининг
предметидир. Ўрта мактаб дастури умумий тарзда тўғри нутқ
(кўпроқ грамматика соҳасида) малакасини шакллаитиришни
кўзда тутади.
Адабий тилни эгаллашнинг иккинчи, юқори босқичи
ҳақиқий маънодаги нутқ маданиятидир. Нутқ маданияти
ҳақида адабий тилга соҳиблик шароитида, тўғрилик (яъни
адабий меъёрларни билиш) шароитида гапириш мумкин. Ва­
риантларни нутк, маданияти сатҳидаги баҳолаш бошқача:
1 Ожегов С.И. Лексикология. Лексикография. Культура речи. Москва: Выс­
шая школа, 1974. С. 287-288.
30
яхшироқ - емонроқ, аниқроқ, жўялироқ..."1 Табиийки, нутқ
маданиятининг биринчи босқичисиз иккинчи босқичи ҳам
мавжуд бўла олмайди, тўғрилик сифатига эга бўлмаган нутқ,
яъни нотўғри нуткда бошқа бирон коммуникатив сифат бўли-ши мантикдан ташқаридир.
Нутқнинг тўғрилиги унинг адабий тил меъёрларига тўла
мослиги сифатида талқин этилар экан, бу меъёрларнинг икки
хилини фарқлаш ўринлидир. Тилшуносликда адабий тил меъ-ерларининг кучли ва кучсиз типлари ажратиб кўрсатилади.2
Нутқ маданиятининг биринчи босқичида, яъни тўғри нутқ
тузиш малакасини шакллантиришда асосий диққат-эътибор
адабии тилнинг кучсиз меъёрларига қаратилиши мақсадга
мувофиқ, чунки нутқ амалиётида кучли меъёрлар деярли
бузилмайди, кучсиз меъёрлар эса нутқ тузувчининг иккила-нишига ва демак, нутқ тўғрилигининг бузилишига кўпроқ
иул очади. Масалан, эга ва кесимнинг шахе ва сонда мосла-шуви кучли синтактик меъёр бўлиб, у болаликданоқ киши
онгидан мустаҳкам ўрин олган. Шунинг учун бу меъёрни
қўллашда бирон киши адашиб, Мен келдингшаклида жумла
тузмайди. Қаратқич ва тушум келишикларининг қўлланиши
билан боғлиқ меъёрлар эса кучсиз меъёрларга мисол бўла
олади Шунинг учун бу меъёрлар чуқур ўргатилмаса, одам
адашиб, -нинг ўрнида —ни қўшимчасини ишлатиб, мени
дъ.тим тарзида нотўғри бирикма тузиши мумкин.
Адабий тил меъёрлари, нутқнинг сифатлари, нутқ мада­
нияти масалалари ўзбек, рус ва умуман, дунё тилшуносли-гида ҳам амалий, ҳам назарий жиҳатдан кўп вақтлардан бери
Фа°л ўрганиб келинади.3 Ўзбек тилшунослигида С.Иброҳи-мов, Ш.Шоабдураҳмонов, Ғ.Абдураҳмонов, Р.Қўнғуров,
Э Бегматов, М.Содиқова, Ё.Тожиев, Б.Ўринбоев, А.Маматов,'
М.Асомиддинова, Т.Қудратов, С.Каримов, Т.Қурбонов, А.Бо-боева, Б.Умурқулов, А.Аҳмедов, Қ.Самадов, С.Иномхўжаев,
•Хужаева ва бошқа кўплаб олимлар нутқ маданияти маса-^ ^Скворцов Л.И. Теоретические основы культуры речи. Москва: Наука, 1980.
’ Г°ловин Б.Н. Основы культуры речи. Москва: Высшая школа, 1988 С 12
Батафсил маълумот учун Қар.: Бегматов Э„ Маматов А. Адабий норма
иазарияси. Тошкент: Наврўз, 1997.
31
лаларини тадқиқ этишга ўз ҳиссаларини қўшганлар. Улар
яратган асарларда ўзбек нутқи маданиятининг назарий ма-салалари билан бир қаторда бевосита амалиётга дахлдор, мав-жуд камчилик ва нуқсонларни бартараф этишга доир так-лиф ва тавсиялар ҳам ишлаб чиқилган.
Айтиб ўтилганидай, ўқитувчининг бирламчи ва асосий
қуроли нуткдир. Аммо ҳеч кимга сир эмаски, кўпгина ўқитув-чиларнинг, айниқса, ёш ўқитувчиларнинг нутқида маданий-лик жиҳатидан анча-мунча нуқсонлар кўзга ташланади. Ҳар
қандай таълимнинг асосий ва етакчи шакли дарсдир, шу­
нинг учун ҳам педагогика фани унинг самарадорлигини оши-ришнинг йўлларини тинимсиз излайди, хилма-хил метод-лар, усуллар, воситалар ишлаб чиқади. Кунимизда ҳам таъ-лимга янгидан-янги педагогик технологиялар, замонавий тех­
ник воситалар мунтазам ва жадал жорий этилмокда. Аммо
дарс дейиладиган мураккаб жараённинг мукаммаллиги ҳамда
натижадорлигини таъминлашда ўқитувчининг педагогик ма-ҳорати ва шахсий фазилатлари кўзгуси бўлмиш унинг сўзи
фавқулодда муҳим роль ўйнайди. Ўқитувчининг маҳорати
фақат ўқитишнинг хилма-хил меТодларини ўринли ва тўғри
кўллай олишидангина иборат эмас, балки ўқувчи билан му-лоқотидаги асосий қуроли — тилдан усталик билан фойда-лана билиши билан ҳам белгиланади. Таъсирчан нутқи би­
лан ўкувчи диққатини бутун даре давомида тутиб тура олма-са, ўқитувчининг педагогик маҳорати ҳақида ran ҳам бўли-нга мумкин эмас. Дарснинг мазмуни ва самарадорлиги
ўқитувчи нутқининг таъсирчанлиги, умуман, маданий бўли-ши билан бевосита алоқадордир. Агар ўқувчи ўқитувчи нут-қида ноизчиллик, туссизлик, қашшокдик, мантиқсизлик, но-аникдик, услубий ғализлик, грамматик янглишлик каби нуқ-сонлардан лоақал бирортасини сезса, унинг диққати бўли-нади, баён қилинаётган материалга бўлган қизиқиши сусая-ди. Қолаверса, материал бундай нўноқ нутқ билан баён
қилинганда, табиийки, ўқувчи уни қабул кдлишда зўрланади,
дарсдан кўзланган самарага эришиш мушкуллашади. Нутқ тех-никаси билан боғлиқ камчиликлар (айрим товушларни та-лаффуз қилолмаслик ёки янглиш талаффуз қилиш, овознинг
ортиқча баландлиги ёки пастлиги, овоз тембридаги сифат-
сизлик, "шанғиллаган" ёки "ҳирқираган" бўлиши, жумлада
сўзлараро пауза бера олмаслик, нутқ жараёнида тўғри нафас
ола билмаслик ва ш.к.) ҳам дарс самарадорлигига олдинги
кўрсатилган нуқсонлардан кам салбий таъсир қилмайди.
Ўқитувчи нутқ маданиятини нафақат ўзи пухта эгаллаган
бўлмоғи, балки ўкувчиларини ҳам унга одатлантирмоғи ке­
рак.
“Ўқитувчи нутқи маданияти” курсининг асосий вазифа­
лари талабаларни нутқ маданиятининг ўзак тушунчалари
билан таништириш, бўлажак ўқитувчиларда тил воситалари
ва ифода имкониятларидан коммуникатив ва эстетик мақсад
ҳамда нутқ вазиятига ўта мувофиқ тарзда фойдалана олиш
малакаларини, нутқнинг барча коммуникатив сифатлари
моҳияти билан ошно этган ҳолда бундай сифатларга эга нутқ
тузиш маҳоратини шакллантириш, оғзаки маданий нутқнинг
муқим узви бўлмиш нутк, техникасини яхнхилаш билан боғ-лиқ кўникмаларни юзага келтиришдан иборат.
Нозик тил сезгиси, тилимизнинг бениҳоя бой анъанала-ри ва ифода имкониятларидан хабардорлиги, тамоман тўк, ва
таъсирчан нутқи билан ўқувчи қулоғини эмас, балки қалбу
шуурини забт этиб, унинг акдий ва маънавий дунёсини кен-гайтиришга бел боғлаган ўқитувчи бугуннинг ўқитувчиси-дир.
33
Нутқ маданияти ва бошқа фанлир
Тилҳам оғзаки, ҳам ёзма нутқ шаклида роалллиыдн, яшай-ди, нутқ маданияти бу ҳар икки шаклни ҳам тппрда тугади.
Тилнинг бу икки шакли барча тасвирий тилшунослик фан-ларида ўрганилади, шундай экан, нутқ мадапиягм оу фанлар
билан бевосита муносабатдадир. Тўғрироғи, иутқ маданияти
фонетика, орфоэпия, орфография, лексикология, лекси­
кография, морфология, синтаксис, семантика, услубият каби
барча тасвирий тилшунослик фанларига асослаигаи ҳолда иш
кўради. Нуткдаги коммуникатив сифатларнинг юзага келиш
механизмларини ўрганиш ва баҳолашда айни шу фанларда
аникданган маълумотларга суянилади.
Нутк, маданиятининг биринчи босқичи ҳисобланмиш нутқ-нинг тўғрилиги коммуникатив сифати унинг адабий тил меъ­
ёрларига мувофиқлиги билан белгиланади. Адабий тил
меъёрларининг тавсифий тилшунослик фанларига оидлиги-ни инобатга олсак, ҳозирги узбек адабий тилининг, айтай-лик, норматив грамматикаси нутк, -.маданиятининг асосий
замини эканлиги аён бўлади. Тилшунос Б.Н.Головин таъ-кидлаганидек, "нутк, маданияти фан ва ўқув предмета сифа-тада тил ҳақида норматив грамматакада баён қилинган маъ­
лумотларга суянса-да, тил материалига ёндашув нуқтаи на-заридан ундан фарқ қилади: тилнинг грамматик фактлари
нутк, маданиятини, энг аввало, меъёрларга тобелиги — амал
қилинганлиги, иккиланилганлиги ва бузилганлиги билан
қизиқтиради. Грамматик шакл ва категорияларнинг грамма­
тик табиати эмас, балки айнан меъёрлашиш жиҳати нутк,
маданияти учун аҳамиятлидир."1 Узбек тилидаги мавжуд грам­
матик шакл ва категорияларнинг адабий меъёрлашганлари-ни нутк, мақсадига мувофиқ танлаш асосида тўғри нутқ ту-зиш нутк, маданияти учун асосий жиҳатдир.
Нутк, маданияти фонетика ва орфоэпия билан ҳам чам-барчас боғлиқ. Орфоэпия товушларнинг талаффуз хусуси-ятларини ўрганади, адабий талаффуз меъёрларини белгилаб
1 Головин Б.Н. Кўрсатилган асар, 307-бет.
34
беради. Нутқнинг тўғрилигини баҳолашда бу меъёрлар ҳам
асос экан, ўз-ўзидан нутқ маданиятининг орфоэпия билан
боғлиқлиги англашилади. Фонетика тилнинг бутун товуш
системаси, унинг қонуниятлари, урғу, интонация, оҳанг,
нутқнинг товуш қурилишига дахлдор бошқа кўплаб масала-ларни ўрганади. Нутқ оғзаки ва ёзма шаклда мавжуд бўлса-да, аслида ёзма шакл ҳам "ички" оғзаки нутқ шаклида тузи-лади ва идрок этилади. Табиийки, ёзма нуткда оғзаки нутқ-даги жуда кўплаб фонетик-интонацион хусусиятлар акс эт-майди (албатта, пунктуация уларнинг барини асло ифодалай
олмайди). Машҳур инглиз ёзувчиси Бернард Шоунинг "Нутқ-да ҳадейишнинг эллик усули ва йўқдейишнинг беш юз усу-ли бор, аммо буни ёзишнинг эса фақат битта усули мавжуд,
холос" деган гапини тилшунослар кўп эслашади. Атокди ўзбек
адиби Асқад Мухтор ҳам “қалам сўзнинг соясини чизади"1
деганида ёзма нутқ имкониятининг анчайин чегараланган-лигини таъкидлаган. Оғзаки нутқ қурилишидаги овознинг
тембр сифатлари, тон, урғу, пауза, умуман, просодик воси­
талар, нутқ мелодикаси (оҳанги) кабилар ҳам коммуникатив,
ҳам эстетик ифода учун керакли унсурлардир. Олмон тил-шуноси Карл Фосслер томошабинларни ғайриодаий тарзда
бениҳоя мутаассир эта олган бир актёр ҳақида ҳикоя қил-ган, бу санъаткор саҳнада бирдан юзгача бўлган сонларни
итальян тилида бирин-кетин шундай просодия билан талаф-фуз қилар эканки, унинг чиқиши тазарру қилаётган қотил-нинг нутқидай қабул қилинаркан: "Х,еч ким сонлар ҳақида
ўйламас, фақат шўрлик жиноятчига титраб-қақшаб ҳамдард-лик билдирардилар. Урғу итальянча сонларга айрича маъно
берган эди" деб таъкидлаган К.Фосслер.2
^ Албатта, мазкур унсурларнинг ҳар бирини ёзувда тўла
кўрсатишнинг иложи йўқ. Оҳанг жумлада синтактик (грам­
матик) вазифа бажариши, коммуникатив ифода учун хиз-мат қилиши (масалан, Баҳор келди. Бахрр келди? Баҳор кел-ди!каби), эстетик-эмоционал вазифа бажариши, ифодага эмо-Мухтор А. Уйқу қочганда... (Тундаликлар). Тошкент: Маънавият, 1997 7-
бет.
Қар.: Комлев Н.Г. Компоненты содержательной структуры слова. Москва-
МГУ, 1969. С. ИЗ.
35
ционаллик, таъсирчанлик бахш этиши мумкин (масалан,
жумла Бор-май-ман! тарзида бўғинлаб айтилгапда, қагьий-лик, ғазаб ифодаланади). Бу каби ҳолатлар нугқ маданияти
учун бениҳоя аҳамиятли, уларнинг моҳияти, табиати ва
қонуниятларини фонетика ўрганади; бундай фопетик-ин-тонацион воситалардан нутқнинг тўғрилиги ва таъсирчан-лигини таъминлашни кўзлаб фойдаланиш эса нутқ мадани-ятининг ваколатига киради, бу ўринда нутк, мадапиятининг
фонетика билан алоқадорлиги намоён бўлади.
Тилнинг лугат бойлигини етарли даражада билмасдан ту-риб маданий нутк, тузиш мумкин эмас. Сўзларнинг семан­
тик структураси, ундаги тараққиёт, лексик системадаги
сўзларнинг бир-бирига муносабати каби масалалардан бо-хабар бўлмасдан туриб, тилнинг беҳад бой сўз хазинасидан
конкрет нутқ учун энг кераклисини танлаш мушкул. Бу ха-зинанинг ҳаётини эса лексикология ўрганади. Нутқ мадани­
яти сўзларни нутқ учун танлашда айни шу лексикология-нинг маълумотларига таянади.
Лексикографиянинг нутк, маданияти билан боғликдиги ҳам
исбот талаб этмайди. Зотан, сўзлар ва уларнинг маъно тав-сифи луғатларда жамланган бўлиб, керакли сўзни танлаш,
маъносини тўғри тасаввур этиш, ўрнини адаштирмаслик, де-макки, маданий нутк, тузишда энг яхши ва яқин ёрдамчи
айнан хилма-хил луғатлардир.
Нутк, маданияти ва услубият ўртасидаги муносабат ҳақида
ran кетганда, бу икки соҳанинг ўрганиш объектини бир деб
қараб, уларнинг бирини иккинчиси ичига киритиб юбориш
мумкин деган фикрдаги тадқиқотчилар ҳам бор. Ҳақиқатан
ҳам, нутк, маданияти ва услубият бир-бири билан жуда зич
боғлиқ, бири иккинчисига суянади, аммо ўз ўрганиш объек-тига эга бўлган алоҳида-алоҳида соҳалардир. Ўзбек тилшу-нослигида бу масалалар тадқиқи билан жиддий шуғулланган
олимлар қуйидагича таъкидлайдилар: "Нутқ маданияти со-ҳасининг текшириш объекта нутқнинг алоқавий сифатлари
йиғиндиси ва тизимини, уларни таъминловчи шарт-шаро-итлар, шу сифатларнинг такомиллашуви, ривожи ёки қолоқ-лашиши, пасайиши кабиларни ўз ичига олса, услубият соҳа-сининг объекта тал ва нутқ услубларини ўрганишдир. Мо-36
домики, услубият нутқ услубларини ҳам ўрганар экан, худ-ди шу ҳолатда нутк, маданияти билан унинг муносабати ву-жудга келади. Чунки нутқ маданияти ҳақидаги таълимот ўз-ўзидан тил услубларини батафсил акс эттириш, ҳар бир ус­
лубнинг ўзига хос томонларга эга эканлиги, имкониятлари-нинг ёритилишига эҳтиёж сезади. Чунки нутқнинг алоқа-вий сифатлари, одатда, ҳар бир услуб доирасида ўзгариши,
бири бир услубда яхшироқ намоён бўлгани ҳолда, иккинчи-си бошқа бир услубда сустроқ намоён бўлади... Услубият
билан нутқ маданияти бир-бирини тамомила инкор этмай-ди, аксинча, бир-бирини тўлдиради, алоҳида-алоҳида соҳа
бўлишларига қарамай, бир-бири учун хизмат қилади."1
Нутқ маданияти мантиқ фани билан ҳам мустаҳкам ало-қага эга. Табиийки, мантиқий бўлмаган нутқ ҳеч бир ҳолат-Да маданий бўла олмаиди. Тилимиздаги нунщва мантицсўзла-рининг ўзаги айнан бир эканлиги бежиз эмас. Айрим сўзлар
ва яхлит жумлаларнинг ўзаро алоқасидаги аникдик ва ман-тиқлиликни таъмиилашда мантиқ қоидаларига суяниб иш
кўрилади. Бобомиз Форобий мантиқ илмининг аҳамиятини
мана бундай тарзда таъриф этган: “Грамматика одамлар
нутқини тўғрилагани каби — у шунинг учун ҳам вужудга
келгандир - мантиқ илми ҳам хато келиб чиқиши мумкин
бўлган жойда тафаккурни тўғри йўлдан олиб бориш учун
акдни тўғрилаб туради. Грамматиканинг тилга ва тил ифода-ларига бўлган муносабати мантиқ илмининг ақл ва ақлий
тушунчаларга бўлган муносабати кабидир. Грамматика ҳар
доим тил ифодаларида хатолар келиб чиқиши мумкин бўлган-да тилнинг ўлчови бўлганидек, мантиқ ҳам ҳар доим ақлий
тушунчаларда хато келиб чиқиши мумкин бўлганда ақл ўлчо-видир. Мантиқ илмисиз ҳақиқий ижодий тафаккур, гўзал
ва аниқ нутқ тузиш маҳол. Икки маълум фикрдан учинчи
бир янги фикрни мустақил ҳолатда келтириб чиқариш ва
Уни маромига етказиб нуткда ифодалай олиш учун мантиқ
қоидаларидан бохабарлик зарур.
Нутқ маданиятини педагогикадан ҳам айро ҳолда тасав-вур этиб бўлмайди. Зотан, нутқ маданиятига соҳиблик мала-Кўнғуров P., Бегматов Э„ Тожиев Ё. Нутк, маданияти ва услубият асосла-
ри. Тошкент: Уқитувчи, 1992, 136-137-бетлар.
37
калари таълим ва тарбия жараёнларида шакллантирилади.
Дунё тилшунослигида тилдан тўғри ва маҳорат билан фой-даланиш қоидаларини ўргатиш, яъни маданий нутқ тузиш
йўлларини кўрсатиш билан 1 нуғулланадиган соҳа тил дидак-тикаси ёки лингводидактика номи билан ҳам юритиладики,
бунда нутк, маданияти ва педагогиканинг бир қисми бўлган
дидактика ўртасидаги зич алоқа яққол намоён бўлади.
Ю.В.Рождественский рус ва бошқа тилшуносликларда "уму-мий лингводидактика нутк, маданияти номини олган"лигини
таъкидлайди1.
Нутқ маданияти айни пайтда ўз моҳиятига кўра психоло­
гия, эстетика, этика, социология, маданиятшунослик, адаби-ётшунослик ва бошқа бир қатор ижтимоий-гуманитар фан­
лар билан ҳам узвий боғликдир.
Инсон жамиятнинг ичида яшайди, фаолият кўрсатади,
бошқалар билан мулоқот қилади. Бу мулоқот, албатта, нутқ
орқали амалга ошади ва жамият аъзосининг нутқи айни жа-мият томонидан баҳоланади. Жамият аъзосининг нутқи шу
жамиятда қарор топган миллий руҳият, нафосат, ахлоқ, иж-тимоий муносабат, маданият, тарбйя, урф-одат, идрок та-маллари ва қоидаларига асло зид келмаслиги лозим. Бу та-маллар ва қоидалар эса мазкур нолингвистик ижтимоий фан­
лар томонидан турли нуқтаи назарлардан ўрганилади. Тўғри
ва таъсирчан нутқ тузишда айни қоидалар ҳисобга олинмас
экан, уларга амал қилинмас экан, мақсадга эришиб бўлмай-ди.
Нутқ маданиятидаги бош масала, айтиб ўтилганидай, тил­
дан мақсадга мувофиқ фойдаланишдир, демак, тилни қўллаш-нинг реал ижтимоий жараёнларини таҳлил қилиш бу соҳа-нинг муҳим йўналишларидан биридир. Бу ўринда нутқ ма­
даниятининг социология билан тўғридаи-тўғри алоқадорли-ги аниқ кўринади. Р.А.Будагов шундай ёзади: “Тил мадания­
ти — бу нафақат филологик, балки социологик муаммо ҳам-дир: у бугунги дунёдаги коммуникациянинг бениҳоя хилма-1 Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. Москва; Высшая
школа, 1990. С.319.
38
хил кўринишлари билан бевосита ёки билвосита боғликдир."1
Тилнинг ижтимоий моҳияти, унинг жамият ҳаётидаги ўрни,
инсон нутқий фаолиятининг ўзига хосликларини ўрганган
баъзи тадқиқотчилар бу муаммолар социологияга дахлдор де-ган фикрга ҳам келганлар. Масалан, инглиз олими Б.Мали­
новский ўзининг "Замонавий лингвистика дилеммаси" ном-ли дастурий мақоласида "тил инсон ахлоқининг шакллари-дан бири, эҳтимолки, энг муҳимидир" деган тезисни илгари
суради ва унингча, нутқий фаолият бўйича барча тадқиқот-лар социологияни кўзда тутиши лозим, лингвистика эса уму­
мий маданият назариясининг қисми бўлиб қолиши керак.2
Тил ва жамият ўртасидаги беҳад мустаҳкам алоқадорлик-ни бутун кўлами билан англаш, тилшунослик ва социологи-янинг кесишадиган кўплаб нуқталарини идрок этиш нати-жасида дунё тилшунослигида социолингвистика йўналиши,
тўғрироғи, фани юзага келди. Тил структуралари билан со-циал структуралар ўртасидаги доимий мутаносибликлар, ли-соний шакллар билан социал вазифалар орасидаги ўзаро ало-қадорликларни аниқлашни асосий мақсад қилиб олган со­
циолингвистика ривожланиб бормоқда. АТСТТТлаттт Аанкастер
университета тилшунослик кафедраси ўқитувчиси Роджер
Т.Белл социолингвистиканинг мақсадлари, методлари ва му-аммоларининг таҳлилига бағишланган китобида бу соҳанинг
бош вазифаси тилни қўллаш назариясини яраташдан ибо-Рат бўлиши лозимлигини айтади. У шундай ёзади: "...Тилни
қўллаш нафақат грамматик тўғри, балки коммуникатив кўник-маларнинг кенг диапазони томонидан қўллаб-қувватланади-ган, ижтимоий мақбул бўлган жумлалар ва ёзувлардан ибо-Рат..-"3 Унинг таъкидлашича, тил воситаларини танлаш ва
бундаги моҳирлик асосида тингловчи ва ўқувчига кўрсатил-ган таъсирнинг сабабларига бўлган қизиқиш риторика, но­
тикдик санъатини социолингвистика билан яқинлаштиради,
1 Будагов Р.А. Как мы говорим и пишем. Москва: МГУ, 1988. С.78.
2 Швейцер А.Д. Современная социолингвистика. Теория, проблемы, мето­
ды. Москва: Наука, 1976. С.22-23.
3 Белл Роджер Т. Социолингвистика. Цели, методы и проблемы. Москва:
Международные отношения, 1980. С. 97.
39
аммо ...бу икки фан ўртасида муаммога ёндашув борасида
кескин фарқ кузатилади.1
Социолингвистикада коммуникация мазмуни ва бу маз-мунни узатиш каналларига алоҳида эътибор берилади. Одатда
коммуникатив вазиятнинг уч асосий унсури мавжуд бўлади,
яъни сўзловчи, тингловчи ва мавзу ёки ахборот. Сўзловчи
муайян ахборотни тингловчига етказиш учун, албатта, во­
сита — тегишли канални танлайди. Табиийки, асосий канал
тилнинг ўзидир. Аммо ахборотни тўла етказишда умумий
вазият ва мақсадга мувофиқ бошқа каналлар ҳам ишга ту-ширилади. Бу ўринда паралингвистик ва экстралингвистик
воситалар назарда тутилади. Чиндан ҳам, турли жестлар, юз
ифодаси, бошни қимирлатиш, гавда ҳаракатлари, макон яқин-лиги, овоз табиати, кийимлар, сўзловчи ва тингловчининг
ижтимоий ёки бошқа мақоми каби хилма-хил омиллар ком­
муникация жараёнида алоҳида қимматга эга. Узатилмоқчи
бўлган ахборотнинг мазмуни, мақсади ва табиатига уйғун
тарзда коммуникация канали танланади. Умуман, “асосий
тадқиқот методи лисоний ва ижтимоий ҳодисаларни корре-ляциялаш (ўзаро алоқалантириш)дан иборат бўлган социо­
лингвистика"2 даги бу муаммолар бўйича қўлга киритилган
хулосалар нутк, маданияти учун ҳам фойдалидир.
Тил, хусусан, ўзбек тили ифода вариацияларига жуда ҳам
бой, яъни муайян бир тушунча ёки фикрни хилма-хил
шаклларда ифодалаш имкониятлари мавжуд. Уларни соф ли­
соний вариациялар (масалан, юз, бет, чеҳра, афт, башара,
турк, каби ёки чой ичмоқ, чойдан ичмоқ, чойни ичмок, каби
ёки Биз истибдоддан кутулдик, Биз мустак,илликка эришдик,
Бошимизга эрк куши кўнди каби) ва ижтимоий вариациялар
(масалан, Кел, Келинг(ёш ёки мақомдаги фарққа кўра) каби)
тарзида фарқлаш мумкин. Маданий нутқ тузишда вариация­
лар ва улардан керагини танлаш диққат марказида бўлиши
лозим. Маданий нутк, учун фақат грамматик тўғрилик эмас,
балки танланган ифода вариантининг ижтимоий мақбулли-ги, ўринлилиги ҳам муҳимдир. Айтиш жоизки, нутқ мада­
ний бўлиши учун грамматик ва, умуман, лисоний қоидалар-1 Белл Роджер Т. Кўрсатилган асар, 43-бет.
2 Абдуллаев Ю., Бушуй А. Язык и общество. Ташкент: Фан, 2002. С. 153.
40
нинг ўзигина етарли эмас, бу борада тилнинг қўлланиши
билан боғлиқ ижтимоий қоидалар ҳам ҳал қилувчи роль
ўйнайди.
Кўринадики, нутқ маданияти барча тавсифий тилшунос-лик фанлари билан бир қаторда кўплаб ижтимоий-гумани-таР фанлар билан ҳам алоқадордир. Нутқ маданияти муам-молари ўрганилар экан, бу фанларда қўлга киритилган асо­
сий илмий хулосалардан ҳам умумий тарзда бўлса-да, ха-бардорлик лозим бўлади. Зотан, инсон ва унинг тили, хусу-сан, нутқий фаолият, яъни нутқни тузиш ва уни тўғри ту-шуниш бениҳоя мураккаб ва кўп қиррали жараён бўлиб,
мазкур фанлар бу жараён сирларини ўрганишга турли нук,-таи назарлардан туриб ёндашган.
41
Маданий нутқнинг асосий коммуникатив
сифатлари
Нутқнинг маданийлигини таъмин этадиган тўғрилик, аниқ-лик, мантиқийлик, ифодалилик, бойлик, софлик, жўялилик
каби бир қатор коммуникатив сифатлар мавжуд. Ана шу ком­
муникатив сифатларнинг барчасини ўзида мужассамлаштир-ган нутк, маданий ҳисобланади. Ҳар қандай нутқнинг асосий
мақсади муайян ахборотни тингловчи (ўқувчи)га етказиш,
шу йўл билан унга таъсир қилишдан иборат бўлиб, мазкур
сифатларнинг жами нутқнинг таъсирчанлигини юзага кел-тиради.
Нутқнинг тўғрилиги
Нутқнинг тўғрилиги нутқ маданияти ҳақидаги таълимот-нинг марказий масаласидир. Маданий нутқнинг бошқа бар-ча коммуникатив сифатлари айни шу тўғрилик мавжуд
бўлгандагина юзага кела олади. Зотан, тўғри бўлмаган нутқ-нинг аниқлиги ёки мантиқийлиги, ифодалилиги ёки бойли-ги ҳақида гапириш мумкин эмас. Айтиш жоизки, нутқнинг
тўғрилиги бошқа барча коммуникатив сифатларнинг пойде-вори вазифасини бажаради. Шунинг учун ҳам нутқнинг
тўғрилиги нутқ маданиятининг биринчи босқичи бўлиб, мак-таб она тили таълимининг асосий мақсади ҳам ўқувчиларда
айнан тўғри нугқ тузиш кўникма ва малакаларини шакллан-тиришга қаратилган.
Тўғрилик сифати нутқ таркиби ва қурилишининг амалда-ги адабий тил меъёрларига тўла мослиги асосида юзага кела­
ди. Адабий тил меъёрларига амал қилинмасдан тузилган нутқ
тўғри нутқ бўла олмайди.
Ўзбек адабий тилининг шаклланиши ва тараққиёти жуда
қадим замонларга бориб тақалади1. Бизнинг минг йиллик
1 Содиқов Қ. Туркий ёзма ёдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши
ва такомили. Тошкент, 2006, 34-88-бетлар.
42
умумхалк, тилимиз бор, адабий тилимиз ана шу умумхалқ
тилимиз бағрида ривож топган. Табиийки, умумхалқ тили
— табиий ва тарихий тараққиёт жараёнлари ичидаги, аммо
андаваланмаган , рандаланмаган" тил. У ўз гузаллигини
қандай бўлса, шундайлигича асрлар оша асраган, атайлаб пар-дозланмаган, меъёр деган қатъий қоидалар занжиридан озод,
муайян ҳудудга мансуб гоҳ беҳад нозик, гоҳида мундайроқ
ўзига хосликларни, яъни шу тил доирасидаги барча шева-ларни ҳам қамраган тилдир. Адабий тил эса ана шу халқ
тилининг, таъбир жоиз^ бўлса, тарбияли, кўркли ва комил
ягона "фарзанди"дир. Ўзбек адабий тили ўзбек халқ тили
заминида таркиб топган, у халқ тилининг тегишли қонуни-ятлар асосида меъёрлаштирилган, сайқалланган, оро берил-ган шаклидир. Узбек адабий тилининг шаклланиш асоси ҳам,
бойиш ва озикданиш манбаси ҳам айни шу халк, тилидир.
Бугунги ўзбек адабий тилимизнинг бойлиги ва фавқулодда
ифода имконларига эгалиги аслида халк, тилимизнинг расо-лиги ва равонлиги билан изохданади.
Адабий тилнинг тирик тиргаги адабий меъёрлардир, чун­
ки уларсиз адабий тил тушунчаси моҳиятини йўқотади. Бу
меъёрлар кишилар нутқий ахлоқининг бошқарувчиси, созлов-чиси сифатида хизмат қилади. Аини меъёрлар бу тилдан
фойдаланувчиларнинг барчаси учун мажбурий бўлганлиги-дан сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги ахборот алмашув жа-раёнида тил белгиларининг тўғри, адекват, бир хил англани-шини таъминлайди (албатта, бунда бошқа воситалар ҳам
иштирок этади). Шундай экан, адабий тил меъёрлари маса-ласи нутқ маданияти ҳақидаги таълимотда алоҳида аҳамият-га моликдир.
Адабий меъёр тил унсурларидан тил системаси қонуни-ятларига уйғун, жамият тараққиётининг муайян даврида
барқарорлашган ижтимоий-нутқий амалиёт ва анъанага му-вофиқ ҳолда фойдаланиш қоидаларидир. Адабий меъёрнинг
шаклланиши ва ривожланишида жамиятдаги нутқий амали­
ёт ва, айниқса, атокди ёзувчилар — сўз усталари ҳал қилув-чи роль ўйнайди. Худди шу амалиётда барқарорлашган сўз
(ёки бошқа лисоний бирлик) ни қўллаш доимий қоида шак-43
лини олади. Қизиғи шундаки, адабий тил меъёри нутқий
амалиётдан олинади ва яна шу амалиётни бошқаришга хиз­
мат қилади. Тил меъёрлари миллий тил бирлиги, бутунлиги-нинг бош омилларидан ҳисобланади. Айни шу меъёрлар кўп
шевали узбек миллий тили эгаларининг нутқий мулоқотини
бирлаштиради.
Адабий меъёрлар анчайин барқарор ҳодисадир, акс ҳолда
нутқий алоқа қийинлашиши табиий. Айтайлик, бугун бу шакл
меъёр, эртага бошқа шакл меъёр бўлса, кишиларнинг бир-бирларини англашлари мушкуллашади. Масалан, муайян сўз
мавжуд бир нарсага нисбат бериб ясалган ва бу сўз адабий
меъёрга кирган, аммо вақтлар ўтиши билан бу нарса ўрнини
бошқа нарса эгаллайди. Буни отланмоқсўзи мисолида кўриш
мумкин. Истеъдодли ёзувчи Ориф Фармонов "Тадқиқотлар
ва кашфиётлар" ҳажвиясида айни ҳолатни жуда чиройли тав-сифлаб кулги чиқарган: "...Тараққиёт шунчаликтезлашиб кет-дики, сал бўшашсанг, ё модадан орқада қоласан, ё автобус-дан. Ҳатто сўз туғилиш суръати ҳам бу тараққиёт олдида
жуда имиллаяпти. Масалан, қадимда Йўлга отланди деган
ran бор эди. Ҳозир отлар ўрнини техника эгаллаб олди. Ле­
кин Йўлга отланди гапи ҳамон тилимизда. Йўлга отланган.
одам эса ялпайиб машинада ўтирган бўлади. Демак, Йўлга
машиналанди деган ran туғилиши керак эди-да."1 Отланмоқ
тилимизда барқарор лексик меъёр сифатида яшамокда, унинг
дастлабки маъноси, яъни "отга минмоқ" бугун хиралашган.
Айни пайтда таъкидлаш жоизки, адабий меъёрларни мут-лақо ўзгармас, даврлар ўтиши билан ҳеч бир ўзгаришга уч-рамайди деб бўлмайди. Меъёрларни тамоман қотиб қолган
нарса деб тушуниш тўғри эмас. Адабий тил меъёрлари айни
пайтда динамик ҳодиса ҳамдир. Тил ўзининг ижтимоий та-биатига мувофик, жамият ривожи билан баб-баравар таКо-миллашиб борар экан, тилнинг меъёрлари ҳам ўзгариб, яна-да мукаммаллашиб боради. Масалан, ўтган асрнинг 30-йил-ларида буйрук, майлининг иккинчи шахе кўплик шакли си­
фатида —(и)нгиз шаклини қўллаш адабий тил меъёри эди,
1 Фармонов О. Учар тарелка. Тошкент, 1987, 59-бет.
44
лекин аср охирига келиб, унинг ўрнида —(и)нгшакли меъёр-га айланди. Киёсланг: Қуйидаги макрлни укингиз. Уни гап-ларга ажратингиз. Сўнгра кўчириб ёзиб, гапларнинг охирига
нукраа куиингиз(А.Йўлдошев. Ўзбек тили грамматикаси. Тош­
кент, 1934, 5-бет). Макрлларни кўчиринг. Келаси замон феъл-ларини топиб, тагига чизинг. Тўртинчи макрлнинг мазмуни-ни шушуншириб беринг(A.Fvaomor ва бошқ. Ўзбек тили дарс-лиги. 5-6-синфлар учун. Тошкент: Ўқитувчи, 1982, 158-бет).
Ёки адабий тил меъёри ҳисобланган келадир, ишлайдирфеъл
шакллари ўрнини бугун келади, ишлайди шакллари эгалла-ган.
Узбек адабий тили меъёрларининг халқ шеваларига кўра
асосларини ҳам тўғри тасаввур этмоқ лозим. "Ўзбек тили­
нинг лах,жалари орасида, одатда, қорлуқ-чигил лаҳжаси ҳамда
унга қарашли бўлган айрим шева ва диалектлар узбек адабий
тилининг таянч шева ва диалектлари деб ҳисобланади. Бунда
уларнинг талаффуз норма (меъёр)ларини белгилашдаги роли,
кўпгина терминларнинг уларда илгаридан шаклланганлиги,
бу шева вакилларининг кўп жиҳатдан миллий маданият ва
лексик анъаналаримизни бошқаришда ўзларига хос хизмат-лари борлиги асосга олинган... Баъзи олимлар ўзбек адабий
тилининг нормаларини белгилашда Тошкент шевасини фо­
нетик жиҳатдан, Андижон, Фаргона шеваларини эса морфо-логик жиҳатдан таянч шева деб ҳисоблайдилар.
Тошкент шеваси пойтахт шаҳар шеваси сифатида лексик
томондан ҳам ўзининг кўпгина элементларини адабий тилга
киритган ва киритмоқда. Аекин аслида А.К.Боровков қайд
қилиб ўтганидек, ўзбек тилининг бирорта шевасини ҳам ада­
бий тилга ҳамма жиҳатдан асос бўлган деб айтиб бўлмайди.
Чунки ўзбек тилининг ҳамма диалект ва шевалари адабий
тил тараққиётига маълум бир ҳисса қўшган, иккинчи то­
мондан, уларнинг ҳар бирида жуда кўп ўзига хос хусусият-лар мавжуд. Масалан, Андижон, Фарғона шевалари ўзбек
адабий тилига энг кўп тарқалган грамматик формалардан
бирини — ҳозирги замон феълининг —яп аффикси билан
исалувчи формасини берган. Бундан ташқари, Андижон ва
45
Фарғона шевалари ўзбек адабий тилининг асосий талаффуз
базаси сифатида ҳам хизмат қилади. Бу шеваларнинг адабий
тилимизга ўзларининг фонетик хусусиятлари билан ҳам мак-симал даражада яқинлашуви игу билан изохданади. Бу шева-лар ўзбек адабий тилига ўзларининг лексик бойлиги, стилис-тик имкониятлари ҳамда бошқа тил воситалари билан ҳам
ҳисса қўшган.
Шуниси характерлики, бир қарашда ўзбек адабий тили-дан бирмунча узоқроқ тургандек кўринган қипчоқ шевалари
ҳам ўзбек адабий тилига жуда кўп лексик бойлиги, стилис-тик имкониятлари ҳамда бошқа грамматик воситалари би­
лан ҳисса қўшган. Масалан, ўзбек адабий тилидаги қаратқич
келишигининг тўлиқ формаси қипчоқ шеваларидан қабул
қилинган. Адабий тилимиздаги ҳозирги замон феълининг
-ётираффикси воситасида ясалувчи формаси ҳам қипчоқ ва
ўғуз диалектларига хос формадир ва ҳ.к...
Демак, ўзбек адабий тилининг ривожланишида барча ди­
алект ва шевалар манба бўлиб хизмат кдлган. Лекин бунда
қорлуқ-чигил лаҳжасига оид диалект ва шевалар етакчи ман­
ба ролини ўйнаган."1
Алоҳида таъкидлаш керакки, адабий талаффуз меъёри тар-бияси қанча эрта бошланса, шунча яхши, чунки шевага хос
талаффуз кўникмаси жуда мустаҳкам бўлади. Айтайлик, бола
ёруг дунёга келган сониядан бошлабоқ унинг қулоғи одатда
у ёки бу шевадаги нутқ таъсири остида қолади. Истаймиз-ми-йўқми, тили ҳам шу шевада чиқади. Таассуфки, оилада
то боланинг тили қотгунча уни адабий талаффуз томон тор-тишга уриниб ҳам кўрилмайди. Кейинчалик уни адабий та-лаффузга ўргатиш учун кўп куч сарфланади, аммо натижа
ҳамиша ҳам кўнгилдагидек бўлавермайди. Ҳатто тил ва ада­
биёт ўқитувчиси бўлиб етишган, айтайлик, хоразмликнинг
"о" товушини ("а" ёки унга яқин тарзда талаффуз қилади),
бухороликнинг "ў" товушини (асосан, тил олди "ў" тарзида
талаффуз қилади) соф адабийча талаффуз қилиши мушку-1 Шоабдураҳмонов Ш„ Асқарова М., Ҳожиев А. ва бошқ. Ҳозирги ўзбе!
адабий тили. I қисм. Тошкент: Ўқитувчи, 1980, 21-22-бетлар.
46
лотга айланади. Ана шу туфайли "Боланинг тили роса чиқиб
олаверсин, унинг нутқий маданияти ҳақида қайғуриш қоч-мас, мактаб ҳаммасини ўргатади" қабилида мулоҳаза қилиш
акднинг иши эмас. Ўз фарзандининг рўшно дили, бурро тили
ва расо сўзи билан илонни инидан чиқарадиган бўлиб ка-молга етишини астойдил истайдиган ҳар бир киши буни
унутмаслиги керак.
Адабий тил меъёрларини тартибга солиш, мустаҳкамлаш,
ўзгариш ва тараққиёт тамойилларини белгилаш мақсадида
давлат, илмий-адабий жамоатчилик, умуман, жамият тил
меъёрларига оқилона таъсир этиб боради. Зеро, адабий меъ-ёрнинг моҳияти тилдаги у ёки бу қўлланишнинг шу тил жа-моаси томонидан мақбул кўрилиши, нуфузли адиблар асар-ларида кенг ёйилиши, жамият ҳаётининг айни даврида нут-қий урфга киришидан иборат. Жамиятдаги муайян катта-кичик ўзгаришлар тилда акс этар экан, адабий меъёрларда
ҳам ўзгаришлар юзага келади. Бу ҳолатларда мақбул вариант
— адабий меъёр юзасидан тегинхли давлат идоралари, жамо­
атчилик комиссиялари, тилшунослар, ёзувчилар ва бошқа
кишилар томонидан тавсиялар ишлаб чиқилади. Масалан,
ўтган асрнинг 90-йилларида бир муддат истеъмолга кирган
илмгоҳ, билимгоҳ, таҳсилгоҳкаби сўзлар ана шундай тавсия­
лар асосида адабий меъёрдан чиқарилиб, унинг ўрнига инсти­
тут сўзи меъёрлаштирилди.
Адабий тил меъёрларининг мустаҳкамланишида, жамият
аъзоларининг унга доимий амал қилишларини тарғиб этишда
мактаб, лицей-коллежлар, олий мактаб, бадиий адабиёт, те­
левидение, радио, газета ва журналларнинг алоҳида ўрни бор.
Адабий тил меъёрларини англаш ва англатишда уларга сис­
тем ёндашув фавкулодда муҳим аҳамиятга эга. Тилшунос
Л.И.Скворцов шундай ёзади: "Адабий меъёрларни тавсиф-лашга систем ёндашув, бизнингча, синтагматика ва парадиг­
матика тушунчаларини киритиш орқали юзага чиқади... Меъ­
ёрлар парадигматикаси сўз (сўз бирикмаси, конструкция) ни
мавжуд маъноси ёки маъно нозиклигига, услубий, ситуатив
ва ш.к. вазифага мувофиқ танлаш, синонимик ёки яқин маъ-47
ноли, шунингдек, замон, ижтимоий-касбий ёки бошқа жи-ҳатдан боғланган (архаик, ҳудудий, жаргон ва бошқа восита­
лар) вариантни тўғри қўллашни ўз ичига олади. Адабий меъ­
ёрлар синтагматикаси кенг маънодаги "бирикувчанлик" им-кониятлари(мослашув, предлогли ёки предлогсиз бошқарув,
грамматик вариантни танлаш ва ш.к.)ни белгилайди."1 Кўри-надики, меъёрлар синтагматикаси деганда кўпроқ грамматик
меъёрлар системаси назарда тутилади.
Узбек адабий тилида, асосан, куйидаги меъёрлар фаркда-нади: 1)лексик (сўз қўллаш) меъёрлар; 2)талаффуз (орфоэ­
пик) меъёрлари; 3)сўз ясалиши меъёрлари; 4)морфологик
меъёрлар; 5)синтактик меъёрлар; 6)услубий меъёрлар. Таби-ийки, адабий тилнинг ёзма шаклида имло (орфографик) ва
тиниш белгилари (пунктуацион) меъёрлари ҳам мавжуд бўла-ди. Бу меъёрлар мутахассислар томонидан тил қонуниятла-ри, шунингдек, тарихий анъаналарга суянган ҳолда аник,
қоидалар шаклида тайёрланади ва тегишли давлат органи та-рафидан тасдикданади. Бу қоидалар айни пайтда имло луғат-ларида ўз аксини топади.
Маданий нутқ малакасини пухта эгалламоқ, муайян нутқ-нинг тўғрилик сифатини холис баҳолай билмоқ учун адабий
меъёрларнинг мазкур типлари, уларнинг асосий қоидалари
ва бу қоидаларнинг бузилиши натижасида юзага келиши мум­
кин бўлган нутқий хатоларни етарли даражада тасаввур
қилмоқ мақсадга мувофикдир. Айниқса, адабий тил меъёр-ларининг кучсиз типлари, агар етарли даражада эгалланма-ган бўлса, нуткда бузилишга мойил бўлади.
Ўзбек тили дунёдаги қадимий ва ривожланган тиллардан
бири сифатида бениҳоя бой лексик хазинага эга. Бу хазина-даги сўзларнинг баъзилари энг қадимги даврлардан бери яшаб
келаётган бўлса, баъзилари нисбатан кейинроқ пайдо бўлган,
яна айримларининг маъно миқдори ортган, бошқаларида эса
бу микдор камайган. Жамиятнинг моддий ва маънавий ҳаёти-да юз берган тарихий ўзгаришлар тилнинг, энг аввало, луғат
1 Скворцов Л.И. Теоретические основы культуры речи. Москва: Наука, 1980.
С. 88.
48
бойлигида ўз аксини топади. Шунинг учун ҳам лексик меъ­
ёрлар бошқа меъёрларга қараганда анчайин ҳаракатчан бўлади.
Бунинг устига, лексик меъёрларни белгилаш ҳам сезиларли
даражада мураккаб ва қийин жараён, чунки, масалан, фоне­
тик ёки морфологик бирликлар санокди бўлгани ҳолда, лек­
сик системани ташкил этадиган бирликлар — сўзлар жуда
кўп, бир неча ўн минглар, юз минглар билан ўлчанади. Шунга
кўра ҳам лексик системани осонликча унификация қилиш
мумкин эмас. Бунинг устига тилда янги-янги сўзлар пайдо
бўлади, айрим сўзлар истеъмолдан чиқиб кетади, турли тил-лардан сўзлар кириб келади. Сўзнинг мақбуллиги, унинг у
ёки бу маънода қўлланиши тўғрилигининг баҳоланишида
кўпроқ тил эгаларининг дунёқараши, мафкураси, маданий-маърифий савияси, адабий анъаналардан бохабарлиги асо­
сий роль ўйнайди. Шунинг учун баъзан муайян сўзнинг ада­
бий тилда қўлланишининг мақбуллиги ёки номақбуллиги
устида узоқ ва жқадий баҳслашилади. Ана шу баҳс-муноза-ралар, илмий-ижтимоий изланишлар натижасида тегишли
тўхтамга келинади.
Айтиш лозимки, лексик меъёр луғатларда, хусусаи, изоҳ-ли луғатларда ўз аксини топади, зотан, изоҳли луғатларга
биринчи навбатда адабий тил лексикаси киради. Тўғри, ада­
бий меъёрдан ташқаридаги сўзларнинг маълум қисми ҳам
изохди луғатдан ўрин олади, аммо улар "эск."(эскирган),
^с.т. (сўзлашув тили), "диал."(диалектал), “фольк." (фольклор),
тар. (тарихий) каби изохдар билан берилади. "Ўзбек тили­
нинг изохди луғати" (2 томли. Москва, 1981)да “Мазкур лу-ғат ҳозирги ўзбек адабий тилининг норматив луғатидир.
Шунга кўра луғатга, хусусан, ҳозирги замон ўзбек тилида
кенг истеъмолда бўлган сўз ва фразеологик иборалар кири-тилган" деб таъкидланган. Айтиш жоизки, бугун мазкур лу-ғатдаги анчагина сўзлар ҳозирги адабий тилимиз меъёрла-ридан чикди, бир қанча сўзлар меъёрга кирди. Шунинг учун
янги 5 жилдли "Узбек тилининг изохди луғати" тайёрланди
ва нашр этилди (Тошкент: "Ўзбекистон миллий энциклопе-дияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008).
49
Тилнинг лексик меъёрларини белгилашда ўз ва бошқа тил-лардан ўзлашган сўзларга муносабат масаласи ўртага чиқа-ди. Дунё мамлакатларининг кўпчилигида вақти-вақти билан
бу борада тилга пуристик ёндашув кўзга ташланади. Аслида
пуризм (лотинча — purus "тоза, соф") тилнинг тозалигини
сакдашга уриниш маъносида ижобий ҳодиса. Аммо тилдаги
ҳар қандай ўзлашмаларга кескин қарши, ўта консерватив бир
ҳаракат ўлароқ, салбий ҳаракат деб баҳоланади. Тилга ноў-рин кириши мумкин бўлган чет сўздан сакданиш керак, аммо
ҳар қандай ўзлашмага қарши туриш, уни алмаштиришга ки-ришиш мақбул иш эмас. Тилшунос Л.И.Скворцов пуризм
одатда фавқулодда ижтимоий воқеалар ва улар билан боғлиқ
тилда воқе бўладиган сезиларли силжишлар даврида бўй
кўрсатишини айтади.1 Чиндан ҳам, ўтган асрнинг 20-йилла-рида ўзбек тилига Европа тилларидан кирган жуда кўплаб
сўзларни араб-форс сўзлари ёки янги ясалмалар билан ал­
маштиришга зўр берилган. Масалан: партия - фирқа, мате­
матика - риёзиёт, астрономия — фалакиёт, водород - му-валидулалмаъ — сувтуғдирғич, кислород — мувалидущамуза —
аччил, углерод - ҳомзи корбун - кўмирчил ва ҳ.к. Лекин бу
ҳаракатлар моҳиятан сунъий бўлганлиги, ўзбек тили табиа-™га мувофиқ бўлмаганлиги учун натижа бермади, мазкур
алмаштирилган сўзлар лексик меъёр сифатида тилда муқим-лаша олмади.
Ўзбекистоннинг мустақиллиги арафасида ва мустақиллик-нинг дастлабки йилларида ҳам ўзбек тилидаги европача ўзлаш-маларни тилдан чиқаришга қаратилган хилма-хил фикрлар,
тавсиялар ўртага ташланди. Бу тавсияларнинг аксарияти ил­
мий-ижтимоий асосга эга эмасди, чунки бу фикрларнинг
муаллифлари тилнинг моҳияти ва қонуниятларидан бехабар
эдилар. Масалан, бир ёзувчи ҳатто товар сўзи ўзбек тилига
ёт, уни истеъмолдан чиқариш керак деган даъво билан чик,-ди. Ҳолбуки, товар сўзи соф туркий бўлиб, у рус тилига
туркий тиллардан ўтган. Аслида туғ+ар — туғар (туғадиган)
— тувар — тўвар— товар шаклида пайдо бўлган. Молсўзи-’ Скворцов Л.И. Кўрсатилган асар, 52-бет.
50
нинг маъно тараққиёти қандай бўлса, товар сўзиники ҳам
айнан нгундай. Фақат бу сўзларнинг бири шарқий туркий
тилларга, иккинчиси эса ғарбий туркий тилларга хосдир.
Демак, товар сўзи ўзбек тилининг минг йиллиқ асл ўз сўзи
сифатида яшашга ҳақли.
Айни шу даврда аэропортсўзини тайёрагоҳ, газетасўзи-ни рўзнома, журналпи мажалла, факулътетит куллиёт, фи-лологияни суханшунослик, районни ноҳия тарзида алмашти-ришга ҳаракат қилинди, матбуотда шундай қўллана бошла-ди. Аммо барибир, бу сўзлар ўзбек тилининг лексик меъё-рига айлана олмади. Бир хорижий тилдан кирган сўзни бошқа
хорижий тил — араб ёки форс тили сўзи билан алмашти-риш, табиийки, тил лексикаси тараққиёти учун ҳеч нарса
бермайди, аксинча, халқни ўзи одатланган сўзидан ажрата-ди, тушунишини қийинланггиради. Европа тилларидан кир­
ган сўзларни араб-форс сўзлари билан алмаштиришга зўр
берилган ўша ўтган асрнинг бошларида букж ўзбек тилшу-носи ва адиби Абдурауф Фитрат ўзининг "Тилимиз" номли
мақоласида ўзбек зиёлиларининг форс ва араб сўзларини
ишлатишга ўчлигидан нолиб, шундай ёзган эди: "Дунёнинг
энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми?
Туркча (ўзбекча)!.. Минг йилдан бери эзила келмишдир. Ле­
кин битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар. Негаким бой-дир. Туркча яшамишдир. Яшар, лекин ўзини араб, форс тил-лариндан қутқара олурми, йўқми? Сўзни бу ерга етиргач,
бармоғимни яранинг ўзагига босмиш бўлдим."1
Ер юзида мутлақо соф бирорта тил йўқ, албатта, биридан
бошқасига сўз ўтади. Биз истаймизми, йўқми, барибир, бу
табиий жараён. Муҳими — бунда меъёр ва ўзбек тили қону-ниятларига, ижтимоий-нутқий одатларга уйғунликни ино-батга олиш. Ана шу асосда тилимиз луғат хазинасидан ўрин
олган жуда кўп араб, форс, рус ва бошқа тилларнинг сўзлари
борки, уларнинг бегона тилга оидлигини мутахассис бўлма-ган одам сезмайди ҳам. "Давлат тили ҳақида"ги Қонун қабул
1 Фитрат А. Чин севиш. Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабийт ва санъат
нашриёти, 1996, 237, 240-бетлар.
51
қилингандан кейин автор, гонорар, группа, министр, область,
программа, план, редактор, секретарь, текст, тема каби
рус тилидан ёки у орқали бошқа тиллардан кирган бир қанча
сўзлар ўрнига тавсия этилган муаллиф, к,алам ҳак,и, гуруҳ,
вазир, вилоят, дастур, режа, муҳаррир, котиб, матн, мавзу
каби арабча, форсча сўзлар бугун ўзбек тилининг лексик
меъёрига айланиб бўлди.
ТТТутти ҳам айтиш керакки, бошқа тилдан сўз олинганда,
бу сўз талаффуз жиҳатидан олувчи тилнинг товуш қонуни-ятларига муайян бир даражада мослаштирилмоғи мақсадга
мувофиқ. Араб, форс, япон, тур к ва кўплаб бошқа тилларда
бу тамойил анъанага айланган. Ана шундай йўл тутилганда,
ўзга тилнинг сўзи бу тилга тамоман ўз бўлиши ва бу тил
ростмана бойиши мумкин. Айтайлик, ик^им сўзини бугун
ҳеч қайси ўзбек бошқа сўз билан алмаштириш керак демай-ди. Тилимиздаги бениҳоя кўп арабча сўзлар қаторида бу сўз
ҳам ўзлашиб кетган. Аммо бу сўз аслида арабларнинг ҳам
бевосита ўз "мол"и эмас. Уни араблар юнон тилидан олган-лар. Юнонларда климатос сўзи бор, у "қуёш нурининг ерга
тушишидаги қиялик даражаси" деган маънони ифодалайди.
Бу сўзни араблар талаффузини ҳам арабчалаштирган ҳол-да(идлим) ўзлаштирганлар. Ёки япон тилида сисутему (сис­
тема), акусенто (акцент), пурусу (пульс; япон тилида лтову-ши йўқ), идэороги (идеология) каби бир қанча талаффузи
ҳам мослапггирилган ўзлашмалар мавжуд. Узбек тилида ил-гари рус тилидан ўзлапггирилган ва айнан талаффуз қилина-диган комитет (французча comiteсўзидан олинган) сўзи бор
эди. Мустақилликдан кейин айни шу французча сўзни ўзбек-ча талаффузга мослаштириб, кўмита шаклида олинди ва у
адабий лексик меъёрга айланди.
Тилимизнинг лутат хазинасини бойтиш ва тозалигини таъ-минлаш, лексик меъёрларининг мунтазамлигига эришишда
энг маъқул йўл ўзбек тилининг ўз ички имкониятларига та-янишдир. Узбек тилининг ўз қонуниятлари асосида янги
сўзлар ясаш, у ёки бу сабабга кўра истеъмолдан чиққан қадим-ги ва эски туркий сўзларни тиклаш, тилимизнинг теран
52
томирлари бўлмиш шевалардан сўз олиш мақсадга мувофиқ.
Масалан, рапорт сўзининг ўзбекча муқобили сифатида бил-дирги сўзи ясалди ва адабий тилдан жой олди. Ёки район
сўзи аввал ноҳия сўзи билан алмаштирилди, аммо лексик
меъёр мақомини олмади. Кейинроқ эски ўзбек тилидаги ту­
мансўзи истеъмолга киритилди, у фаол луғатимизда ўз ўрни-ни топди.
Адабий тилда ҳозирча мавжуд бўлмаган, турли соҳаларга
оид сўзларни излаб топишда шевалар тенгсиз манбадир. Ўзбе-кистоннинг бир ҳудудида деҳқончилик, бошқасида чорвачи-лик, яна бошқасида балиқчилик ривожланган, демакки, бу
соҳаларга оид хилма-хил сўзлар ўша ерларда бор. Таомшу-нос олим Карим Маҳмудов хотираларидан бирида шундай
воқеани ҳикоя қилган эди: Олим бир таомнинг тайёрланиш
тартибини ёзиб, зукко сўз синчиси Абдулла Қаҳҳорга кўрса-тади. Ундаги икра сўзини кўрган ёзувчи: "Бунинг ўзбекчаси
йўқми?" деб сўрайди. Олим: "Балиқнинг уруғи" деса бўла-ди", дейди. Сўзнинг ичу ташини накд кўра биладиган адиб:
"Нима, сизга балиқўсимликми?" дейди аччиқланиб. "Бўлмаса,
“балиқнинг тухуми" бўлсин", деб жавоб беради олим излан-ган бўлиб. Ёзувчи: “Балиқ товуқ эмас", дейди ва халкда уни
ифодалайдиган алоҳида сўз бўлиши кераклигини айтади...
Олим сафарларидан бирида Хоразмда Қаҳҳор қасд этган
сўзни эшитади, у ерда увулдуруц дейиларкан. Шу тарзда бу
сўз адабий тилдан жой олади.
Лексик меъёрларга ҳуда-беҳуда аралашавериш, ҳар бир
чет сўзга ғашлик билан қарайвериш, ўринли-ўринсиз чет
сўзни алмаштириш пайидан бўлавериш тил лексик меъёрла­
рининг барқарорлигини бузади. Бу, албатта, нутқий муло-қот жараёни учун ҳам, нутқ маданияти учун фойдали эмас.
Инглиз диншуноси ва тарихчиси Жеймс Жорж Фрэзер бир
китобида шундай бир антиқа одатни тасвирлайди.1 Австра-лиядаги ҳинду қабилаларидан биридаги урфга кўра, бирор
киши вафот этса, унинг исмини тилга олиш тақиқланар экан.
Маълумки, ҳар қандай киши исми айни замонда турдош от
ҳамдир, яъни у муайян маънога эга бўлиб, ҳаётдаги бирон-1 Фрэзер Д.Д. Золотая ветвь. Москва, 1986. С. 243-245.
53
мир, Лола, ^ с И Г к а б Г к и ^ 0^ Масалан' п Ўлат> Те-тегишли нарсаларнинг h o m a / исмлари ТУРДОШ от сифатида
киши дунёдан кўз юмли риАИр' Айтайлик, Пўлат исмли
УчрайГАни Е Г v™б'-бУ **■ TW
НО ифодаси учун янги Л Т Унинг УРнига маъ-кур қабила тилининг л у ^ а т б Х ^ 6 КИрИЛадИ' Демак' маз“
Аи. Табиийки, бир-икад йи ° Г тинимсиз ўзгариб тура-одам вафот этса, ў з-ў зд л а Т * Қабилада ЮО ~ 200
"Бу ғаройиб одат т и З Е а ^ fiH4™ СУЗ Тамоман янгиланади.
зиб қолмасдан, жамият хай рқарорлигигагина путур етка-дан чиқаради ва ўтмиш в о к ! ™ ™ узлуксизлигини Ҳ™ из-ишончсиз бир нарсага а й ^ н т ^ ^ ™ ^ Т * Ҳ&М ХИра М
мазкур китобда. Тилнинг н ь а Р ' деб таъкидланади
лик, ҳушёрлик, зийраклик б и л а н ^ ^ ™ ҲОЯТДа эҳтиёткоР-Бугун адабий тилнинг л е ^ МуНОСабатда булиш лозим.
мундиал (футбол мусобакаси! Меъерларидан ташқаридаги
(университет), ўйингоҳ (стали™! °Л““Г°Ҳ (институт), илмгоҳ
нинг тўғри лигиш п у т ^ e T a 3l г" ^ ^
ган 18-жаҳон чемпионаты РеРманвяда давом этаёт-билан ўтган мундиал (?) лгт т6озлаРни Ўзига жалб этиши
2006, 8 иЮЛЬ). ЯхшГа1опп,?Гай ФТ ("Халқ сузи"- ганлардан бири сифатиггп 2 х,исо^лаимаса^~да, ўзини сев-кажон", 2006 йил 24 авгус^Г у ° у ШГ0Ҳ ни битиРдим("Бе-риш учун тайёр эди. 1972 Лпл„ Ҳарвард УнивеРситетига ки-содиёт факультетига vki,„ QHQ Шу илмгох. (?) нинг иқти-август). Муборак туманп Кирди (“Азракчи", 2006 йил 24
ўйингоҳ (?) да уюштирилган^т3идаГи Баҳром ВаФо ев номли
остда ўтди ("Ўзбекистон ШПОр
Айниқса, ўқитувчи нутки" ' ' аПр0ЛЬ)'
тушунчалар ифодаси учун ^аГГ° мактаб билан боғлиқ
Ўрин олиб улгурмаган сўзГ^ тилнинг лУ*ат бойлигидан
янфар б о л а н и ^ и ^ Т б ^ Т ^ У ^
1 Жўраев С., Қодиров Ҳ. Кичкинтойл.-,^ „
чи, 1995, 67-бет. оилар нутқини устириш. Тошкент: Ўқитув-
дан олинган доскасўзининг муқобили сифатида ясалган, ле-кин лексик меъёр мақомини олмаган. Аслида бундай янги
сўз ясашга эҳтиёж йўқ, чунки тилимиз тарихида айни маъ-пода қўлланган тахтасўзи мавжуд: Хонада ўнтача эски чанг
босган парта, кираверишдаги деворга каттакон крра тахта
қоқилган эди (Парда Турсун, "Ўқитувчи" романи). Тилнинг
лексик меъёрларини яхши англаш, уни авайлаш ва унга амал
қилиш тўғри нутқ тузишнинг муҳим омилларидандир.
Шу нарсани тан олиш лозимки, ҳар қандай истакдан қатъи
назар, пешқадам давлатнинг тилидан бошқа тилларга у ёки
бу зарурият боис сўз кириб келаверади. Фан ва технология-даги катга-кичик кашфиётлар, ютукдар, энг ками, шу каш-фиётчининг исми шаклида ёки яна бошқа бирор шаклда ўзга
тилларга кириш учун осонликча йўл топаверади. Тарихда ҳам
шундай бўлган, бу табиий жараён. Айни фикрни исботлаб
ўтиришнинг ҳожати йўқ. Биргина дунё тилларининг деярли
барчасидаги алгоритмсўзининг Ал-Хоразмийэканлигини эс-лашнинг ўзи кифоя. Бугун ҳам шундай: Мерседес, Сони,
Самсунгкаби юзлаб муайян бир тилнинг сўзлари бутун дунё
тилларига кириб бўлган. Мамлакатимиздаги жадал иқтисо-лий ислоҳотлар туфайли маркетинг, менежмент, менежер,
брокер, лизинг, биржа каби аллақанча хорижий сўз ўзбек
адабий тилининг луғат хазинасидан жой олиб улгурди. Ал-батта, бу сўзлар янги, илғор иқтисодий ғоялар билан бирга
кириб келмокда.
Узбек адабий тилининг талаффуз f орфоэпик) меъёрлари
деганда, нуткда айрим товушлар, уларнинг қўшилмаси, сўзлар,
жумла(гап)ларнинг оҳанги (интонацияси) ва шу кабиларни
тўғри талаффуз қилиш қоидалари назарда тутилади. Атокди
ўзбек тилшуноси С.Иброҳимов бундан 40 йил илгари шун­
дай таъкидлаган эди: "Адабий талаффуз нутк, товушларини,
сўз ва морфемаларни ҳамда ибораларни тегишли қоидаларга
мувофиқ талаффуз этиш, сўз ва гапларда урғу, интонация ва
паузага тўғри риоя қилиш билан юзага келади. Гарчи турли-ча шевада, айниқса, бир неча лаҳжа ва жуда кўп шевага бўлин-ган ўзбек тилида сўзловчи жамият аъзоларининг талаффуз-ларини тамоман бир хилга келтириб бўлмаса-да, адабий тил-
нинг узоқ тарихий жараёнида ва бирлашган адабий тилнинг
кейинги тараққиётида белгили умумий талаффуз нормалари
вужудга келган, қарор топган. Нутқ маданияти уларга оғиш-май амал қилишни талаб этади. Бу нормалар нутқ товушлари
талаффузи, урғу, интонация, паузага оиддир."1
Ўзбек адабий тилининг талаффуз меъёрлари “Ҳозирги
ўзбек адабий тили" курсининг "Орфоэпия" бўлимида ан-чайин ихчам бир тарзда баён қилинган. Бу меъёрлар ўзбек
тилшунослари томонидан яратилган иккита орфоэпик лу-ғатда баҳоли қудрат акс эттирилган.2 Аммо бу луғатларнинг
нашр этилганига йигирма-ўттиз йил бўлди, бунинг устига
ҳар иккала луғатда ҳам такомилланггирилиши лозим бўлган
ўринлар анча-мунча бор.
Адабий талаффуз меъёрлари сўзнинг товуш жиҳатидан
ҳамма томонидан бир хил ва тўғри акс эттирилишини, нутқ
оқимидаги оҳангнинг аниқ тайин этилишини тартибга сола-ди. Бу сўзнинг ва, умуман, нутқнинг тўғри тузилиши ва англа-ниши учун бениҳоя муҳимдир,
Бу ўринда бир нарсани айтиб ўтмоқ жоиз. Нутқ мадани­
яти ҳақида ran борар экан, сўз урғуси эркин бўлган тиллар­
да, масалан, рус тилида урғу меъёрлари масаласига жуда катта
эътибор берилади.3 Рус тилида урғу қоидалари беҳад кўп бўлиб,
уларда хилма-хил хусусий ва истисно ҳолатлар устундир, бу
қоидалар умумий характерга эга эмас.4 Бошқача қилиб айт-ганда, урғу билан боғлиқ меъёрлар турлича ва катта микдор-ни ташкил этади. Ўзбек тилидаги урғу эса турғун бўлиб, са-нокди истисно ҳолатлар ҳисобга олинмаса, у, асосан, сўзнинг
охирги бўғинига тушади, қўшимча қўшилгани сайин, сўнгги
1 Иброҳимов С.И. Ўзбек тилининг нутқ маданиятига оид масалалар. — Нутқ
маданиятига оид масалалар (I Республика конференцияси материаллари.
1969 йил 27-29 май). Тошкент: Фан, 1973, 20-бет.
2 Содиқова М., Усмонова Ў. Ўзбек тилининг орфоэпик луғати. Тошкент:
Ўқитувчи, 1977; Асомиддинова М. ва бошқ. Ўзбек адабий талаффузи луғати.
Тошкент: Фан, 1984.
3 Масалан: Горбачевич К.С. Нормы современного русского литературного
языка. Москва: Просвещение, 1978. С. 85-133; Головин Б.Н. Кўрсатилган
асар, 41-83-бетлар.
4 Современный русский язык. Ленинград: Просвещение, 1988. С. 157.
56
бўғинга кўчиб бораверади: кутубхона - кутубхонамиз - ку-тубхонамизда — кутубхонамиздаги — кутубхонамиздагилар
кутубхонамиздагилардан. каби. Ўзбек тилида урғунинг
қўлланишидаги бу қоида кучли меъёр бўлиб, ҳеч қайси ўзбек
унга амал қилишда янглишмайди, демак, уни алоҳида ўрга-ниш учун эҳтиёж йўқ. Сўзнинг охирги қисмида бўлса ҳам,
та(ўнта), ~ча(к1аҳрамонларча), -ма(борма), -гина(сенгина),
дек(гулдек), -ми(билдими), -да(билди-да), -ман(шилаганман)каби
қўшимча ва юкламаларнинг урғу олмаслиги ёки янги' — я'н-ги, хрзи'р — хр'зир каби урғунинг кўчиши истисно ҳолатлар,
Улар кўп эмас. Бунинг устига, айни меъёрлар ўзбек халқ
шеваларидагидан деярли фарқ қилмайди. Бу ҳол ўзбек ада­
бий тилидаги урғу меъёрларини осонлик билан ўзланггири-лишига имкон беради. Шунинг учун урғу меъёрларини ўзбек
адабий талаффузи меъёрларининг ичида қараш мақсадга му-вофикдир.
Адабий талаффуз меъёрларини белгилашда сўзлардаги то­
вуш ва товуш қўшилмаЛарини тўғри айтиш алоҳида ўрин
тутади. Бунда мавжуд товушларнинг ўзига хос қонуниятла-ри, шаклланган анъана ва шевалардаги умумий ҳолатлар ҳал
қилувчи роль ўйнайди. Масалан, китоб, ҳисоб, мактаб, юз-лаб, обод, савод, марварид каби сўзларнинг охиридаги жа-рангли ундошларнинг нутқда китоп, ҳисоп, мактап, юзлап,
обот, савот, марварит тарзида жарангсиз айтилиши ўзбек
тилининг деярли барча шеваларида учрайди, шунга кўра бу
ҳолат адабий талаффуз меъёри ҳисобланади.
Шеваларда кенг тарқалгани, тилимизнинг товуш табиати
ва анъанага киргани туфайли баланд, поезд, Самарканд, хур-санд, дўст, артист, ғишт, гўшт, Тошкенткаби сўзларда сўз
охиридаги ундошларнинг айтилмаслиги (ёки жаранглининг
жарангсизлашиши) ҳам талаффуз меъёри сифатида қарала-ди. Шунингдек, сўз шаклларининг қуйидагича айтилиши ҳам
меъёрга айланиб бўлган: ушта(учта), бессўм (беш сўм), ушти
(учди), кетти (кетди), иссиз (изсиз), туссиз (тузсиз) каби.
Дарсликларда таъкидланганидек, "оғзаки нуткда бўлса, кел-са, бўлган, келган сингари сўзлар талаффузида л товушини
кўпинча тушириб қолдириш ҳам адабий орфоэпия нормаси-57
га айланиб қолган. Опти, бўпти, қопти, бораркан, келаркан,
овор, кўйвор каби сўзларнинг оғзаки нуткдаги талаффузи
ҳам шу ҳодисага киради."1 Айтиш мумкинки, бу ҳолатлар-нинг ўзбек адабий талаффузи меъёрларига айланиб улгурга-нига анча бўлган. Улкан адиб Абдулла Қаҳҳор "Санъаткор"
номли ҳикояси (1936 йил) да бўлсафеълининг адабий талаф-фуздаги бўса шакли билан бўса (ўпич) оти ўртасидаги шакл-дошликдан фойдаланиб, мазкур феълнинг фақат бўлса шак-лини адабий талаффуз деб тушунадиган, ҳатго бўса (ўпич)-ни ҳам бўлса тарзида айтадиган “маданиятли" артистнинг
бениҳоя кулгили қиёфасини чизган: ...Санъаткор тажанг
эди: танаффус вакршда залга чиққан эди, бир тракторист
уни саводсизликда айблади... Санъаткор уйига кетгани из-вошга ўтирганида яна тутақиб кетди: "Ҳеч бўлмаса, айта­
диган ашулангни ўрган, сўзларини тўғри айт" эмиш!.. — Хиз-матчиси савод мактабида ўкдётган бир кишини тракторист
саводсиз деса, алам қилмайдими? — деди санъаткор ўзича
бўғилиб, - “лабингдан бўлса олсам, э шакарлаб" деганим у
кишига ёщ.апти, "бўлса" эмас, "бўса" эмиш! Ўзи билмайди-ю,
менга ўргатганига куяман! Сенга ўхшаган саводсизлар “бўса,
бўмаса" дейди. Артист культурний одам — гапни адабий
қилиб айтади - "бўлса, бўлмаса" дейди.
Умуман, ўзбек тилининг талаффуз меъёрлари шаклланган
ва дарсликлар, тегишли луғатлар, турли қўлланмаларда бе-рилган.
Ўқитувчи нутқи адабий талаффуз меъёрларига амал қилиш-да ўқувчига намуна бўлиши лозим. Адабий талаффуз меъёр­
ларининг бузилиши, энг аввало, шеванинг таъсири натижа-сида юзага келади. Шунинг учун ўқитувчи ўз ва ўқувчилари
нутқини шевага хос талаффуз таъсиридан асрашни доимо
ёдида тутиши керак. Болаликдан шаклланган шевага оид ар-тикуляцион база ва шеванинг фонетик қонуниятларидан ба-тамом қутулиш осон кечмайди. Бунинг оқибатида, айтай-лик, бухоролик ў товушини фақат тил олди тарзида, хоразм-1 Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Х,ожиев А. ва бошқ. Кўрсатилган асар,
100-бет.
58
лик о товушини, асосан, а тарзида ёки унга яқин тарзда
талаффуз қилиши, тошкентлик ошни сўз шаклини ouiuul,
кррни сўз шаклини кррри, юзни сўз шаклини юззи тарзида
айтиши каби кўплаб хатолар келиб чиқаверади.
Ёзма матндаги сўзларни ҳарфларга кўра айнан ўқиш ҳам
адабий талаффуз меъёрларининг бузилишига олиб келиши
мумкин. Масалан, ўқидингиз сўз шаклини ёзилганидай 9 та
эмас, 8 та товуш тарзида талаффуз қилиш меъёр, яъни н+г
икки товуш эмас, балки нгтарзидаги бир товуш. Шунга қара-май, аксарият ўқитувчилар ҳам Уй вазифасини бажардин-гизми? Уртоғин-гизга ёрдам бердин-гизми? Ўрнин-гиздан ту-ринг! тарзида адабий талаффуз меъёрларини бузадилар. Ёки
баъзилар тонна, нота, ток, талон, торт, футбол, бокскаби
ўзлашма сўзлардаги оҳарфини адабий талаффузга мувофиқ
ў эмас, балки о товуши тарзида нотўғри талаффуз қилади-лар.
Баъзан ёшлар ёки бирон-бир хорижий тилни мукаммал
биладиганлар нутқида муайян сўзни бошқа тил талаффуз
таомилига мослаб айтиш каби нуқсонлар ҳам кўзга ташла-нади. Масалан, январьсўзини йинварь, Япония сўзини Йипо-ния, декансўзини дэ'кан, факультетсўзини факультеттар-зида бегона акцент билан талаффуз қилиш ўзбекча талаф­
фуз меъёрига зиддир. Товуш ва сўз талаффузи билан боғлиқ
бундай хатолар анча-мунча бор.
Нутқнинг тўғри англанишида мантиқий урғу, пауза, оҳанг
(интонация) ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Айтиб ўтилганидек,
улар билан боғлиқ қонуниятлар ҳам ўзбек адабий талаффу­
зи меъёрларини белгилайди.
Бошқа тилларда бўлганидек, ўзбек тилида ҳам ran тарки-бида алоҳида таъкидланадиган, мантиқан муҳим деб қарал-ган бўлак гапда фаркди, кучлироқ талаффуз қилинади. Гап-нинг актуал бўлакланиши назарияси нуқтаи назаридан қара-ладиган бўлса, мантиқий урғу гапдаги янги информацияни
^ ремани ажратиб кўрсатади. Бу, албатта, гапда айтилмоқчи
бўлган фикрни бутун икир-чикири билан англашга имкон
беради. Масалан, Мен бугун кутубхонага бораман ("бошқа
59
одам эмас" маъносида), Мен бугун кутубхонага бораман(“эр-тага эмас” маъносида), Мен бугун кутубхонага бораман(“те-атрга ёки стадионга эмас" маъносида) каби ҳолатларда аж
ратиб кўрсатилган сўзлар мантиқий урғулидир.
Атоқли ўзбек тилшуноси А.Ғуломовнинг қуйидаги фикр-лари диққатга сазовор: "Интонация сўзлашда оҳангнинг ўзга
риши — тоннинг баланд-паст бўлиб ўзгариши — нутқ мело-дикасининг ўзгаришидир. Бунга ритмика — урғу ва пауза-лар ҳақидаги таълимот ҳам киради. Интонация тушунчаси
ўз ичига нутқнинг темпини ҳам олади. Нутқни фонетик
жиҳатдан шакллантирадиган, бир бутун қиладиган интона­
цион воситалар — мелодика, урғу ва паузалар, асосан, син
тактик функцияни бажаради, яъни синтактик ҳолатларни
ифодалайди: гапдаги тугалликни билдириш, гапнинг ичидаги
логик-грамматик бўлинишларни, қисмларнинг ўзаро муно-сабатини кўрсатиш ва б."1
Зукко тилшунос айни пайтда интонациянинг логик-грам­
матик ва эмоционал вазифалари ҳақида ҳам тўхталади ва ҳар
бир ran типи (дарак, сўроқ, буйруқ, ундов каби) ўзига хос
интонацион моделга эга эканлигини таъкидлайди.
Туркий ва бошқа тилларда ҳам интонациянинг бирламчи
— логик-грамматик ва иккиламчи эмоционал- экспрессив
вазифалари мавжудлиги эътироф этилган.
Масалан, бахрр сўзи ran интонацияси билан айтилмаса, у
сўзлигича тураверади. Аммо тегишли интонацион моделга
мувофик, айтилса, дарак (Баҳор.), сўроқ (Баҳор?) ва ундов
(Баҳор!) гапларга айланиши мумкин. Интонациянинг ўзга-риши билан гапнинг мантиқий мазмуни ҳам тамоман ўзга-риши, коммуникатив мақсад бошқа йўналишга ўтиши ҳам
қонуниятлардан биридир. Айтайлик, ўқитувчи ўкувчига му-рожаат қиларкан, Жим ўтирасизми? гапини бир интонация
билан, яъни Жи-им ўтирасизми?тарзида айтса, "Жим ўтир-1 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тош­
кент: Ўқитувчи, 1987, 44-бет.
2 Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков
Москва: Наука, 1988. С. 191-196; Матусевич М.И. Современный русскш
язык. Фонетика. Москва: Просвещение, 1976. С.243-277.
60
манг, жавоб беринг" мазмуни англашилади, яна бошқа ин­
тонация билан, яъни Жим ўтирасизми?! тарзида айтганда
эса, "Жим ўтиринг, бўлмаса, жазолайман" мазмуни ифода-ланади. Ҳа/Йўқжавобини талаб қиладиган мазкур сўроқ гап-нинг ўқитувчи нутқидаги иккала интонацион шаклига ҳам
ўқувчи Йўқ жавобини беролмайди (чунки мазмун бошқача,
ўқитувчининг коммуникатив мақсади сўраш эмас, балки бу-юриш). Бу гаплардаги интонациялар фақат логик-грамматик
эмас, балки эмоционал-экспрессив вазифаларни ҳам бажар-ган. Концертга олиб борсам, жим ўтирасанми?гапидаги Жим
ўтирасанми? жумласининг интонацияси соф сурок, интона-цияси бўлгани учун, масалан, бола Ҳа жавобини бера олади.
Айни шу Жим ўтирасанми? гапи ҳеч бир эмоциясиз, нейт­
раль сўрок, интонациси билан ҳам айтилиши мумкин, шу-нингдек, коммуникация эҳтиёжига кўра эркалаш, суюш ёки
аксинча, огохдантириш, дўқ қилиш каби эмоционаллик ифо-даловчи интонация билан ҳам айтилиши мумкин.
Интонация, хусусан, пауза гапдаги синтактик ва мазму-ний структурани ҳам сезиларли даражада ўзгартириб юбо-риши мумкин. Айтайлик, Чиройли рацсга тушган циз ҳамма-га ёкди гапида пауза аник, бўлмаса, гапнинг мазмуни тўғри
англашилмайди, яъни чиройли рақсга тушган қиз деганда,
рақснинг чиройлилиги, чиройли / рак,сга тушган қиз тарзи­
да, биринчи икки сўз пауза билан ажратилиб талаффуз қилин-ганда эса, қизнинг чиройлилиги мазмуни ифодаланадики,
бу икки мазмун ўртасидаги фарқ каттагинадир. Нутк, жараё­
нида интонацион воситаларнинг хилма-хил имкоыиятлари-ни намоён этадиган қоидалар анча-мунча бор. Кириш сўз ва
кириш гаплар, ундалмалар, ажратилган бўлаклар, уюшиқ
бўлаклар иштирокидаги гаплар, қўшма гаплар ва бошқа син­
тактик бирликлар интонацияси билан боғлиқ меъёрларга ҳам
алоҳида диққат қилмоқ керак. Айтиш лозимки, бу қоидалар-нинг аксарият қисми кучли талаффуз меъёрлари сирасига
киради.
Интонация, оҳангнинг мазкур икки вазифасидан келиб
чиқиладиган бўлса, унинг, биринчидан, нутқнинг тўғрили-61
гини, иккинчидан эса, таъсирчанлигини таъмиплайдиган за-рурий омиллардан бири эканлигини яққол тасапвур этиш
қийин эмас. Умуман, интонациясиз, муайяп оҳаигсиз нутк,-нинг ўзи йўқ, таъбир жоиз бўлса, оҳанг тирик нутқнинг
жонидир. Фақат бу "жон"нинг қатъий қонуниятлари, аср-лар давомида мунтазамлашган меъёрларини чуқур идрок этиб,
нуткда яшатиш яхлит нутқ интизомининг ажралмас қисми-Днр.
Ўзбек тилининг ўзига хос сўз ясалиши меъёрлари мав­
жуд. Ҳар қандай ясаладиган сўз шу меъёрлар доирасида
бўлмоғи шарт. Бу меъёрларга амал қилинмасдан ясалган сўз
тилнинг луғат таркибидан ўрин ололмайди. Масалан, -гич
(-FU4, -ҳич, -кич) қўшимчаси фаол ясовчи қўшимчалардан
бўлиб, тилимиздаги мавжуд сўз ясалиш меъёрларига кўра
феълга қўшилади ва нарса-қурол, яъни феълдан англашил-ган ҳаракатни бажарувчи қурол отини ясайди: сузгич, те-кислагич, чизғич, к,ирғич, қисқич, кўрсаткич каби. Бу кўшим-ча от туркумидаги сўзга мутлақо қўшила олмайди. Лекин
баъзилар бу қоидани бузиб, томиргич сўзини ясайдилар
("Ўзбекистон адабиёти ва санъати", 1990 йил 16 ноябрь). Пуль-сографни томиргич деб айтиш, ўзбек тилида бундай сўз
ясаш тилимиз табиатига тамоман зиддир. Чунки томир сўзи
от туркумига оид бўлиб, мазкур қўшимчанинг маъноси би­
лан уйғунлаша олмайди, демакки, янги сўз юзага келмайди.
Шунинг учун ҳам бу "сўз" тилимиз луғатига кирмади.
Худди шунингдек, бир муддат матбуот институт сўзи
ўрнида олийгоҳаи қўллаб кўрди. Бу сўзнинг ясалиши ҳам
ўзбек тилининг сўз ясалиши меъёрларига зид эди. Мустақил
сўз сифатида тилимизда гоҳ йўқ. Бунинг устига, форс-то-жик тилида ҳам гоҳ унсури фақат от туркумидаги сўзга қўши-лади, яъни донишгоҳ (дониш — билим), оромгоҳ, хобгоҳкаби.
Олий сўзи эса сифат, демак, олийгоҳсўзи ўзбек тили ясалиш
қонуниятларига ҳам, тожик тили қонуниятларига ҳам бего-надир.
Ўзбек тилининг ўз табиати, анъаналари, умуман, сўз яса­
лиши меъёрларига уйғун бўлмаганлиги учун "газета" маъ-62
носида ясалган куннома, "журнал" маъносида ясалган ойно-ма, оибитик, "архив” маъносида ясалган ҳужжатасровхона
каби бир қанча сунъий ясалмалар луғатимиздан жой олол-мади, Тилнинг сўз ясалиши меъёрлари жуда ҳам мустаҳкам
булиб,^ уни субъектив ҳолатда бузиш маҳол. Бу ўринда ҳеч
қандай зўрлик иш бермайди.
Нущнинг грамматик жиҳатдан тўғрилиги нутқ мадания-тида айрича ўрин тутади. Тўғрилик деган коммуникатив си-фат учун грамматик тўғрилик асосларнинг асосидир. Грам­
матик тўғрилик эса нуткда грамматик меъёрларга қагъий амал
қилиш орқали намоён бўлади.
Узбек адабий тилининг грамматикаси, яъни морфология
ва синтаксиси тилшуносликда назарий жиҳатдан анчайин
батафсил тадқиқ этилган, тилнинг морфологик ва синтактик
қурилишига хос қонуниятлар умумлаштирилган, деярли барча
ҳолатлар қоидалаштирилган. Улар тилшунослигимиздаги
куплаб илмии тадқиқотлар, норматив грамматикалар, ўзбек
тили бўйича умумтаълим ва олий мактаблар учун яратилган
дарсликлар, ўқув қўлланмаларида ўз аксини топган. Ана шу
асосда узбек тилида сўз шакллари, қўшимчаларнинг қўлла-ниши, сўзларнинг қўшилиши, сўз бирикмалари ва ran тузи-лиши билан боғлиқ қоидаларнинг жами грамматик м е ъ ё р л а р
сифатида эътироф этилган.
Табиийки, грамматик меъёрлар морфологик ва синтактик
меъёрлардан таркиб топади. Сўзларнинг морфологик шакли
ва уларнинг нуткда қўлланишини тартибга солувчи қоидалар
морфологик меъёрлар, сўзларнинг бирикиш йўллари, сўз
бирикмаси ва ran тузилиши билан боғлиқ қоидалар эса син­
тактик меъёрлар деб юритилади.
Таассуфки, адабий морфологик меъёрларнинг нуткда бу-зилиши тез-тез учраб туради. Бу меъёрларнинг бузилиши-даги энг кенг тарқалган ҳолатлардан бири қаратқич ва ту-шум келишикларини қориштиришдир. Аслида бу келишик-ларни қўллаш билан боғлиқ қоида кучли меъёр бўлиши ке-рак эди, чунки тилимиз табиатига кўра қаратқич келишиги
кенг маънода от туркумидаги сўзларни бир-бири билан боғ-63
лашга ( дарахтнинг барги, Ўзбекистоннинг пойтахти каби),
тупгум келишиги эса кенг маънода от билан феълни боғлаш-га (китобни ўқимоқ, Ватанми севмок, каби) хизмат қилади.
Аммо бу меъёр шевалар ва оғзаки нутқ таъсирида кучсиз-ланган. Айтиш мумкинки, ҳозирги кунда ўзбек тилининг
етакчи шеваларида қаратқич келишиги тушум келишиги би­
лан айнан бир хил шаклда қўлланади (дарахпши барги, ки-тобпи ўқимоқкаби). Таниқли тилшунос А.Ҳожиев ўтган аср
бошларидаги босма манбалар тилини ўрганар экан, -нинг
ўрнида —ни қўшимчасини қўллаш анча кенг тарқалганини
айтади. Ҳатто ўтган асрнинг 50-йилларида шеваларга суян-ган ҳолда —ни қўшимчаси билан ифодаланадиган қаратқич-тушум келишигини меъёрлаштириш таклифи ҳам ўртага таш-ланган. Заҳматкаш тилшунос А.Маъруфов "Бу икки шаклни
бирлаштириш синтаксиста ортиқча юк бўлади, фикрни тўғри
англашга халақит беради, стиль равонлигини бузади" деган
ҳақли фикрни билдирган.1 А.Ҳожиевнинг кўрсатишича, ўша
аср бошларида оғзаки нутқ одатидан қочиш адабий тилга
олиб келади қабилида фикр қилувчи баъзилар ҳатто тушум
келишиги ўрнида қаратқич келишиги шаклини қўллашга ҳам
уринганлар ва буни зиёлилик белгиси тарзида такдим эт-моқчи бўлганлар. Ўша давр воқелигини чуқур ўрганган ма-ҳоратли адиб Асқад Мухтор "Опа-сингиллар" романида сал-бий образлардан бири Наимийнинг ана шундай чиранчоқ-лигини унинг қуйидаги нутқи (-ни ўрнига ўринсиз равишда
—нингқўшимчасини ишлатади) билан кўрсатади: Муштипар
волидаий муҳтарамалар! ...Тобакай оила дерсиз, тобакай бола-чақа дерсиз! Ёппасига паранжининг ташлаб, артелга ишга
боришнинг талаб қиламан... Бола-чацангизнинг боқиб олиш-га иқтидори етади, нодон эрларингизнинг жиловлаб кўйиш-га кучи етади!.. Ундай ярамас оиланинг ташлаб кетмоғингиз
лозим... Болаларингизнинг етимхоналарга олади. Бу каби
мунозара-мулоҳазалар ўзбек тили табиатига зид бўлгани
учун, табиий, у даврларда қолиб кетди. Аммо ҳар ҳолда, шева
1 Маъруфов А. Ўзбек адабий тилидаги икки келишик формаси ҳақида//
Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. 1958, N1, 45-бет.
64
ва оғзаки нутқдаги қаратқич ўрнида тушум келишиги шак-лини қўллаш одати мазкур морфологик меъёрни кучсиз
ҳолатга туширган. Шунинг учун бу меъёрни сўзловчи онги-да барқарорлапггириш бўйича доимий машқ лозим.
Қаратқич ва тушум келишиклари нуткда белгили (қўшимча
билан) ва белгисиз (қўшимчасиз) қўллана олади, аммо бунда
ҳам тегишли меъёрлар мавжуд. Зотан, бу келишиклар белги­
ли қўлланганда, конкретлик, таъкидлаш маънолари ( китоб-нинг саҳифаси, китобни ўқимок; ran аниқ, конкрет китоб
ҳақида), белгисиз қўлланганда эса умумийлик маънолари {ки­
тоб саҳифаси, китоб ўкдмок;ran умуман китоб ҳақида) ре-аллашади. Масалан, қаратқич келишигидаги сўз билан қарал-миш ўртасида бошқа сўз бўлса, қаратқич келишигининг, ал­
батта, белгили қўлланиши меъёрлашган. Шунинг учун ки­
тоб саҳифаси, мактаб ўкувчиси дейиш мумкин, аммо улар
орасига, айтайлик, сарғайган, аълочи сўзлари киритилса, ки­
тоб сарғайган саҳифаси, мактаб аълочи ўкувчисидейиш меъ-ёрнинг бузилишига олиб келади. Бирикма грамматик тўғри
бўлиши учун, албатта, китобнинг сарғайган саҳифаси, мак-табнинг аълочи ўкувчиси дейиш шарт. Шунга қарамасдан,
айрим кишилар нутқида баъзан бу меъёрнинг бузилиши ку-затилади.
Кўпинча шунга яқин яна бир хатолик кўзга ташланади.
Мана бу жумлани кўрайлик: Унда (мулокртда) вилоятдаги
касб-ҳунар коллежларининг маънавият ва маърифат масала-лари бўйича директор ўринбосарлари иштирок этишди
("Ўзбекистон овози", 2006 йил 29 июнь). Умуман, директор
ўринбосари ёки директорнинг ўринбосари дейиш мумкин.
Аммо коллежнинг директор ўрипбосари дейиш тўғри эмас,
чунки ўринбосари сўз шаклидаги -и эгалик қўшимчаси ди­
рект ора қарашлиликни ифодалайди, бу қўшимча коллеж­
нинг сўзи билан алоқаланмайди. Шунинг учун коллеж ди-ректори ўринбосари ёки коллеж директорининг ўринбосари
дейилса, грамматик ва мантиқ жиқатидан тўғри бўлади. Агар
ўринбосари сўзидан олдин яна бошқа сифатловчи қўйилади-ган бўлса, юқоридаги меъёрга мувофиқ, қаратқич келишиги
65
белгили қўлланади, яъни коллеж директорининг маънавият
ва маърифат масалалари бўйича ўринбосари, коллеж дирек­
торининг молия масалалари бўйича ўринбосарикаби. Келти-рилган гаи грамматик тўғри бўлиши учун қуйидагича таҳ-рир этилиши лозим: Унда (мулокртда) вилоятдаги касб-ҳунар
коллежлари директорларининг маънавият ва маърифат ма­
салалари бўйича ўринбосарлари иштирок этишди.
Ҳар бир келишикнинг қўлланиши билан боғлиқ аниқ ада­
бий меъёрлар бор, ҳар бир келишик алоҳида-алоҳида маъно
ва вазифа учун хизмат қилади, лекин бу меъёрларга зид
ўлароқ нуткда бир келишикнинг ўрнида бошқасини қўллаш
ҳолатлари учрайди. Масалан, Самарқанд, Бухоро, Шаҳрисабз
каби шевалар вакиллари нутқида ўрин-пайт келишиги ўрни-да жўналиш келишигини ишлатиш адабий нутқнинг тўғри-лигига жиддий халақит беради. Тошкентга ўқимоҳ, далага
ишламоқ, поездга келмок, каби ҳолатлар меъёрнинг бузили-шидир. Сенга битта гапим бор, ҳали поездга айтамандейил-са, бошқа шева вакиллари томонидан Сенга битта гапим
бор, ҳали поездда айтамантарзида эмас, балки "Сенга ай-тадиган гапимни сенга эмас, поездга айтаман" тарзида кул-гили бир мазмунда англаниши мумкин.
Тунгум ва чиқиш келишикларининг маъноси билан боғ-лиқ ушбу икки ҳолатни қиёсланг: узумни емок, - узумдан
емок,. Тушум келишиги қўлланганда, “узумнинг ҳаммасини
емок,", чиқиш келишиги қўлланганда эса "узумнинг бир қис-мини емоқ" маъноси ифодаланади. Буни билмаслик, шубҳа-сизки, грамматик ва мазмуний жиҳатдан мана бундай хато
жумла тузишга олиб келади: Тилни ёрай дейди-я, тилни,
деб мулла узумдан пащос туширди (С.Равшанов). Бу ўринда
чиқиш келишигини эмас, тушум келишигини қўллаш шарт
эди, чунки пащос туширмок, "битта ҳам қолдирмай, охири-гача емоқ" дегани ва шунинг учун ҳам у тушум келишигида-ги сўзни талаб қилади.
феъл нисбатларининг қўлланишида ҳам кўпинча морфо-логик меъёрларнинг бузилишини кўриш мумкин. Бу, ай-ниқса, феълнинг аналитик шакллари (етакчи феъл+кўмак-66
чи феъл)да кўзга ташланади. Йирик филолог А.Рустамов бун­
дай ҳолатларга қуйидагича аниқлик киритади: "Бу —нкўшим-часини ишлатишдаги айб уни кераксиз ўринларда ҳам ис-теъмол қилишдан иборат. Бошламок, келмок, каби феъллар
кўмакчи бўлиб келганда мажхул ҳаракатни билдириш учун
мажҳуллик қўшимчаси асосий феълга қўшилиб, кўмакчи
феълга, жумладан, бошламок, ёки келмок, феълига кўшил-майди. Бинобарин, мен эшитган ва бошқалар ҳам яна эши-тиши ёки ўқиб қолиши мумкин бўлган қуйидаги гаплардаги
—н қўшимчаси тил нуқтаи назаридан ортиқчадир. 1. Ҳаёт
илдизи жила бошланди. 2. Чўллар ўзлаштира бошланди. 3.
Қовок, уруғи щдимдан кўлланиб келинган. 4. Пахта терила
бошланди. Тўғриси Ҳаёт илдизи жила бошланди эмас, жила
бошлади бўлади. Чўллар ўзлаштира бошланди эмас, ўзлаш-тирила бошлади дейилади. Қовок, уруғи қадимдан кўлланиб
келинган эмас, кўлланиб келган дейилиши керак. Пахта те­
рила бошланди эмас, терила бошлади дейиш лозим."1
Сўз туркумларининг барчасидаги грамматик категория-ларнинг адабий тилда қўлланишини тартибга соладиган жуда
кўплаб морфологик меъёрлар мавжуд.
Сўзларнинг бирикиши, сўз бирикмаси ва ran тузишда мор­
фологик шаклланган сўзлар, табиийки, материал вазифаси-ни бажаради. Шунинг учун ҳам синтактик меъёрлар ана шу
морфологик меъёрларга ҳам суянади.
Синтактик меъёрларнинг ҳам нутқда бузилиши ҳолатла-ри кузатилади. Айтиб ўтилганидек, эга билан кесимнинг
шахс-сонда мослашиши, асосан, кучли меъёр, аммо бунда
ҳам баъзи хусусий ўринлар борки, улар нутқ тузувчининг
иккиланишига сабаб бўлади. Масалан, эга ва кесимнинг 3-шахс кўплик сонда мослашишини олиб кўрайлик. Эга кесим
билан 3-шахсда кўпликда ҳамиша мослашиши шарт эмас,
яъни эга шахсни билдирадиган сўз бўлганда, кесим кўплик-да ҳам, бирликда ҳам келавериши мумкин: Ўкувчилар мак-табга келдилар //Ўқувчилар мактабга келдикаби. Лекин эга
вазифасида жониворлар ёки жонсиз нарсаларни билдирувчи
1 Рустамов А. Сўз хусусида сўз. Тошкент, 1987, 149-150-бетлар.
67
сўз келганда, кесим, асосан, бирликда қўлланади: Итлар во-вулладилар эмас, Итлар вовуллади; Гуллар очилдилар эмас,
гуллар очилдикаби (бадиий нутқдаги алоҳида қўллашлар бун-дан мустасно, улар ҳақида кейинроқ айтилади). Шунга қара-масдан, эга жонсиз предмет ёки тушунчани билдирадиган
сўз бўлганда ҳам, айтайлик, Барча таълим муассасалари
қишга яхши тайёргарлик кўрдилар қабилидаги (русчадаги
тўлиқ мослашувга тақлидан) синтактик нотўғри тузилган
жумлаларни кўриш мумкин.
Мантиқий кўплик билан грамматик кўпликнинг фарқига
бормаслик ҳам синтактик меъёрларнинг бузилишига олиб
келади. Масалан, Исроил армияси ушбу ҳудудда ҳарбий тех-ншаларни кўпайтирганлар ("Халқ сўзи", 2006 йил 30 июнь)
гапида эга бирлик сонда (Исроил армияси), кесим кўпликда
(хўпайтирганлар). Бунинг сабаби нутқ тузувчи армияни
кўпликда деб тасаввур қилган. Аслида бу сўз мантиқан
кўпликни билдиради, яъни жамловчи от, лекин грамматик
бирлик сонда. Шунинг учун бундай ran грамматик жиҳатдан
нотўғридир, тўғриси Исроил армияси ... кўпайтирган. бўли-ши лозим.
Тилимизнинг грамматик меъёрига кўра аникдовчи пред-метнинг аниқ микдорини билдирса, предметни билдирган сўз
фақат бирлик сонда қўлланади: puna китоб, йигирма нафар
р<увчи, беш дона гул каби; бундай ҳолатларда аниқланмиш-ларга —ларкўплик қўшимчасини қўшиш грамматик хатодир.
Лекин матбуотда, радио-телевидениеда, оғзаки нуткда ана
шундай нотўғри қўллашлар кўп учрамокда. Масалан: Ҳозир
вилоятимиздаги 80 та касб-ҳунар коллежларида 55 мингдан
зиёд р(увчи таълим оляпти ("Ўзбекистон овози", 2006 йил 29
июнь).
Микдор ифодаловчи сўзларни қўллашда кенг тарқалган яна
бир нуқсон шуки, тахминий микдорни умумлаштирувчи
“...дан ортих,", “...га ях,ин" шаклидаги конструкциялар тар-кибидаги сонлар кўпинча нотўғри танланади. Ўндан, йигир-мадан..., юздан..., мингдан ортих,ёки ўнга, йигирмага..., юзга...,
мингга яҳпн каби ҳолатларда грамматика ҳам, мантиқ ҳам
68
соғлом, чунки яхлитлаш, умумлаштириш аниқ кўриниб ту-рибди. Лекин ўн учдан. оршик, ўн тўкдизга яқин, еттидан.
ортик, ўттиз олтига щин.каби ифодалар мантиқ у ёкда тур-син, ҳатто грамматиканинг ҳам кулгисини қистатиши таби-ий. Ахир, “...дан ортик,", “...га яқин." бўлгандан кейин, орта-лигдн ёки яқинлашадиган эталон - меъёр муайян яхлит бир
микдор бўлиши шарт-ку! Етти, тўққиз, ўн уч, ўн туққиз ва
ҳ.к.гача санаган одам давомини ҳам санаб қўя қолмаидими?
Бу каби нуқсонлар нутқ тузувчининг акдий танбаллиги би­
лан боғлиққа ўхшайди.
Синтактик меъёрларнинг бузилиши тилдаги ran моделла-ри — структур схемаларини яхши тасаввур қилмаслик са-бабли ҳам воқе бўлади. А.Ғуломов шундай ёзади: Гапнинг
умумлашган намунаси, макети унинг структура схемасини
ташкил этади. Бу схема гапнинг формал-грамматик томони
бўлиб, у ran ҳосил қилиш учун зарур бўлган минимум компо-нентлардан ташкил топади: эга + кесим: Бола югурди; эга +
кесим + боғлама: Карим укам бўлади. Гап синтактик тугал-ланган конструкция бўлиб, бундай синтактик конструкция-лар тил бирликларининг бирикиш қонунлари асосида шакл-ланади."1
Айтиш лозимки, гапнинг бундай намунавий моделлари ҳар
бир тилнинг ўзига хос ва микдори ҳам чегараланган, 40 — 50
танинг нари-берисида бўлади. Нутқ тузувчи тилдаги бу мо-деллардан ўз коммуникатив мақсадига уйғунини танлайди
ва уни турли вариантларда кенгайтиради, тилдаги модель асо­
сида керакли жумлани тузади. Тил деган сирли дунёнинг
синоатларидан бири ҳам шунда. Француз профессори Мур-тазо Маҳмудян шундай бир фактни келтиради. Кўпгина тил-шунослар нуткдаги жумлалар (20 дан ортиқ бўлмаган сўздан
таркиб топган) микдори 1030 дан 1086 гача бўлган сон билан
ўлчанади деб ҳисоблайдилар. Бир аср 3 х 109 сониядад ибо­
рат. Бир одам бир аср яшайди ва у ҳар сонияда биттадан
жумлани ўрганади деб тахмин кдлинса, у бутун умри даво-мида мазкур микдордаги жумлаларнинг жуда ҳам оз қисми-1 Ғуломов А., Асқарова М. Кўрсатилган асар, 36-бет.
69
ни ўзланггира олади деган хулоса чиқади. М.Маҳмудян тил-ни ўзлаштириш ва ундан фойдаланиш жараёнлари моҳиятан
бениҳоя тежамкор тамойилда воқе бўлишини, бу тежамкор-лик тил структурасининг бўлакланиши билан таъминлани-шини таъкидлайди.1 Бошқача қилиб айтганда, нутқий жум-лалар яхлит ўрганилмайди ва ўзланггирилмайди, тил бўлак-ланади, бу бўлаклар ўзаро муносабатга киритилади. Тилда
ана шундай бўлаклар ва уларнинг грамматик муносабати
ҳосиласи сифатидаги ran моделлари мавжуд. Тил ўрганувчи
ана шу бўлаклар ва санокди ran моделлларини ўзлаштиради,
уларга суянган ҳолда саноқсиз индивидуал жумлалар тузади.
Тилдаги ran моделларининг ранг-баранглиги нутқнинг тўғри-лиги ва таъсирчанлигини таъминлашда нутқ тузувчи учун
битмас-туганмас имкониятдир.
Таъкидлаш лозимки, ўзбек тилининг ҳам мутлақо ўзига
хос ran моделлари бор. Уларда ўзбек адабий тилининг син­
тактик, умуман, грамматик меъёрлари намоён бўлади.
Масалан, рус тилида Мне десять леттарзида жумла қуриш
учун асос бўладиган ran модели мавжуд, шунинг учун маз-кур жумла грамматик тўғри. Аммо ўзбек тилида айнан бун­
дай ran модели йўқ, шунинг учун мазкур русча жумла Менга
ун ёш деб таржима қилинса, у асло ўзбекча бўлмайди. Айни
фикр ифодаси учун ўзбек тилида бошқа моделлар борки,
унга мувофиқ Менинг ёшим ўнда ёки Мен ўн ёшга кирдим
тарзидаги жумла тузилади. Рус тили ёки бошқа тил ran мо-делларига кўра тузилган Менга ўн ёш каби жумлалар нутк,-нинг тўғрилиги сифатини мутлақо йўққа чиқаради.
Маълумки, сўз бирикмаси, ran каби синтактик бирликлар
сўзларнинг қўшилиши натижасида ҳосил бўлади. Сўзлар-нинг бир-бири билан қўшилиб, сўз бирикмаси ва гапларни
юзага келтириши учун муайян шартлар бажарилиши зарур.
Сўзларнинг ўзаро бирикишида қатьий қоидалар, қонуният-лар бор, албатта. Тўғри келган ҳар қандай икки сўз бир-бири билан боғланавермайди. Ўзаро бирикадиган сўзлар, ав-вало, грамматик ва семантик жиҳатдан мос бўлиши керак.
1 Мамудян М. Лингвистика. Москва: Прогресс, 1985, С.56.
70
Тилшуносликда валентлик номи билан юритиладиган бу за-рурият, айниқса, синтаксисда, синтактик меъёрларнинг
шаклланишида фавқулодда аҳамиятга моликдир. Масалан, ба­
жармок,ва режасўзларини олиб кўрайлик. Бу сўзлар режани
бажармок, ёки режа бажарилмок, тарзида боғланиб, сўз би-рикмасини ҳосил қилиши мумкин. Чунки, биринчидан, улар-да умумий маъно узви — умумий сема бор, яъни режасўзи-нинг маъноси "бирор ишни амалга ошириш учун аввалдан
белгиланган мўлжал", бажармок, сўзининг маъноси "бирор
ишни амалга оширмоқ" бўлиб, "амалга ошириш" умумий
маъно узви уларни бирикиши учун имкон беради. Иккин-чидан, грамматик жиҳатдан феъл талабига мувофиқ режа
сўзи туигум ёки бош келишикда келган. Демак, грамматик-семантик шароит мавжуд, бирикма грамматик тўғри тузил-ган. Аммо мана бу гапга эътибор берайлик: ...Республика
аҳолисининг қонга бўлган эҳтиёжи 32 фоизга бажариляпти,
холос ("Ўзбекистон овози", 2006 йил 15 июнь). Бу ran грам­
матик тўғри эмас. Чунки эҳтиёжсўзининг маъносида "амалга
ошириш" деган маъно узви йўқ, унинг маъноси "бирор нар-сага бўлган талаб, муҳтожлик"дир. Мазмунан боғлана олма-ган сўзларнинг грамматик боғланиши ҳақида гапириб бўлмай-ди. Бу сўз, масалан, қондирмок, сўзи билан боғланиши мум­
кин. Мазкур жумланинг грамматик тўғри шакли мана бун­
дай бўлади: ...Республика аҳолисининг к,онга бўлган эҳтиёжи
32 фоизга крндириляпти, холос.
Баъзан куйидагича грамматик хато жумла тузиш ҳам уч-райди: Қисқаси, ушбу анжуман ҳақида газетамизнинг кейин-ги сонларида батафсил танишишингиз мумкин ("Маърифат",
1998 йил 28 март). Жумладаги анжуман ҳақида таниши­
шингиз мумкинқўшилмаси сўз бирикмаси бўла олмаган, яъни
сўзлар ўзаро грамматик бирика олмаган. Бунинг сабаби то-беланиш муносабати ифодаси учун кўмакчининг нотўғри
танланганлигидадир. Танишмоқ феълининг кучли синтактик
валентлигига кўра бундай ҳолатларда ҳақидакўмакчиси эмас,
балки билан кўмакчиси қўлланиши шарт. Мазкур ran Қисқа-си, ушбу анжуман тафсилотлари билан газетамизнинг
кейинги сонларида батафсил танишишингиз мумкинтарзида
71
таҳрир қилинса, грамматик тўғри бўлади. Ёки Тарбиячи расы
ycmuga сўзлаб беради (С.Жўраев, Ҳ.Қодиров) гапидаги ус-тида кўмакчиси ҳам грамматик хато қўлланган, бу ўринда
ҳаҳида кўмакчиси жоиз. Синтактик валентликларни етарли
даражада билмаслик оқибатида кўмакчиларнинг гапдаги ўрни
билан боғлиқ ана шундай грамматик хатолар юзага чиқади.
Бундай хатолар келишиклар билан боғлиқ ҳолда ҳам уч-райди. Масалан: Шундан кейин болалардан аввал якка-якка
ҳолда сўзлаб бериш таклиф этилади (С.Жўраев, Ҳ.Қоди-ров). Бу жумладаги болалардан таклиф этилади қўшилмаси
грамматик хато, чунки бу ҳол таклиф этилмок, феълининг
синтактик валентлигига зид. Бу синтактик бирикма мазкур
феълнинг валентлигига мувофиқ болаларга таклиф этилади
шаклида бўлса, ўзбек адабий тилининг синтактик меъёрига
мос ҳисобланади.
Услубий меъёрлар нутқ маданиятининг чўққиси ҳисобла-нади, бу меъёрларни мукаммал билиш ва улардан эркин фой-далана олиш маданий нутқ тарбиясининг пировард мақсад-ларидандир.
Тил қанчалик ривожланган бўлса, унинг услубий меъёр-лари ҳам шунчалик барқарорлашган, рангинлашган, бойиган
бўлади. Ўзбек тили дунёдаги энг қадимий ва тараққий этган
тиллардан бири сифатида ўзининг таранг услубий меъёрла­
рига эга.
Кишиларнинг ижтимоий фаолиятини нутқсиз мутлақо та-саввур қилиб бўлмайди. Бу фаолиятнинг турли соҳаларида
турли шароитларда, турли мақсадлар билан нутқ ўзига хос
тарзда инггирок этади. Масалан, тажрибали ўқитувчинииг
дарсдаги нутқи ва танаффус пайтида икки-уч ўқувчи билан
суҳбатидаги нутқи фарқли бўлиши табиий. Дарсда илмий-таълимий мақсад асосий бўлса, шунчаки суҳбатда бу мақсад
асосий бўлмайди. Ёки расмий ёзишмаларда қўлланадиган нутқ
билан илмий баёнда ишлатиладиган нутқ ҳам айнан бир хил
бўлмайди. Ижтимоий фаолиятнинг ана шундай турли соҳа-ларида қўлланадиган хилма-хил нутқ кўринишлари нутқ ус-лублари деб юритилади.
72
Ўзбек тилида қуйидаги нутқ услублари фарқланади:
1)сўзлашув услуби, 2)расмий услуб, 3)илмий услуб, 4) публи-цистик услуб, 5) бадиий услуб. Бу услубларнинг ҳар бирига
хосланган грамматик шакллар, сўз, сўз бирикмаси, ran ва
интонацион воситалар мавжуд. Ана шу хосланиш ўзбек ада­
бий тили услубий меъёрларининг асосидир. Аниқроқ айти-ладиган бўлса, услубий меъёрлар муайян соҳадаги алоқани
таъминлайдиган нутқнинг мазмуни, мақсади ва вазифаси
учун мос келадиган тил бирликларини танлаш қоидалари-дир.
Ҳар бир услубнинг ўзига хос тил хусусиятларини, демак-ки, услубий меъёрларини билмасдан туриб тузилган ҳар қан-дай нутқ том маънодаги маданий нутқ бўла олмайди.
Расмий иш қоғозларидаги нутқнинг услубий ўзига хос-ликларини олиб кўрайлик. Бу услубда бошқа услублардаги-дан фаркди равишда, масалан, от ёки отлашган сўзлар кўп
қўлланади, ҳатто феъл билан ифодаланувчи ҳаракат ва ҳолат-лар учун ҳам отга яқин сўз шакллари, яъни ҳаракат номи
шакллари танланади: ...тайёргарликнинг бориши ҳақида,
...қарорнинг бажарилиши тўғрисида, ...ёрдам бериш мақса-дида, қабул қилишингизни сўрайманкаби. Феълларнинг қўлла-нишида ҳам ўзига хосликлар бор. Хусусан, мажҳул нисбат-даги 3-шахс буйруқ-истак майлидаги ёки ўтган замондаги
феъл шакллари фаол ишлатилади: топширилсин, тасдик/юн-син, бажарилсин, бўшатилсин, тайинлансин; эшитилди, қарор
қилинди, кўриб чиқилди, кўрсатиб ўтилди, огоҳлантарилди
каби. Бу услубдаги муҳим жиҳатлардан яна бири шуки, уларда
қолиплашган, турғунлашган сўз бирикмалари кенг қўллана-ди. Муҳандислик психологияси фани маълумотларига кўра,
қолиплашган, доимий ягона шаклга эга бўлган сўз тизимла-ри, иборалар бошқа сўз бирикмаларига нисбатан 8-10 марта
тез идрок этилар экан. Бунинг устига, қолиплашган сўз би­
рикмалари ҳужжатларни тайёрлаш ва улардан фойдаланиш
жараёнларини ҳам анчагина тезлаштириш имконини бера-ди. Шунинг учун ҳам бошқа услубларда салбий ҳодиса си-фатида баҳоланувчи қолиплашган синтактик тузилмалар,
73
'‘штамп"лар бу услубнинг зарурий унсури деб қаралади. Ма­
салан, буйруқ матнида қуйидагича қолиплашган тузилмалар
қўлланади: ,.-,сўм маош билан ...лавозимига тайинлансин; ...ўз
хоҳишига кўра ...лавозимидан озод к,илинсин; ...бошқа ишга
ўтганлиги муносабати билан ...лавозимидан озод к,илинсин.
Ёки хизмат ёзишмаларида: Сизга ...ни маълум к,иламиз; Сизга
...ни билдирамиз; Сизга ...ни эслатамиз ва тегишли к,арор
қабул қилишни мақсадга мувофик, деб биламиз; ...муносабати
билан...; ...кррорига мувофик, равишда; ...га мактаб маъмури-яти қарши эмас; ...га мактаб маъмурияти кафолат беради
каби1.
Албатта, тилда бирон-бир услубга хосланмаган, услуб жи-ҳатидан нейтраль бирликлар, яъни барча услубларда кўлла-надиган бирликлар катта микдорни ташкил этади. Табиий-ки, ана шундай бирликлар услубларни ягона бир адабий тилга
бирланггиради. Бир услубга хосланган тил бирлигининг бошқа
услубда қўлланиши, табиийки, услубий меъёрнинг бузили-ши ҳисобланади. Масалан, ташриф буюрмок, сўзидаги таш-рифнннтлуғавий маъноси "шарафлаш" бўлиб, яхлит сўз си­
фатида, асосан, расмий-публицистик услубга хосланган, унда
кўтаринкилик, тантанаворлик таъкиди бор. Ана шунинг учун
ҳам қуйидаги жумлада услубий меъёр бузилган: Фожиа юз
берган жойга (самолёт ҳалокатга учраган) мамлакат прези­
дента Илҳом Алиев ташриф буюрди (“Узбекистан овози",
2005 йил 27 декабрь). Бу услуб хабар мазмунидаги нейтраль
услуб бўлганлиги учун ҳам ташриф буюрмок, сўзи учун та-момила ётдир.
Услубий меъёрларни пухта эгаллаш, уларга зийраклик би­
лан мунтазам амал қилиш малакаларига эга бўлмоқ учун кўп
ўқиш, ўрганиш, қисқаси кўп тер тўкишга тўғри келади. Ай-ниқса, ўқитувчи ва асосий куроли сўз бўлган бошқа касб
эгалари бу меъёрлар бўйича малакаларини ошириш бораси-да муттасил шуғулланишлари лозим.
Шуни ҳам айтмоқ жоизки, адабий тил меъёрларининг та-раққий этиб боришида тил бирликларининг вариантлилиги
1 Аминов М., Мадвалиев А., Маҳкамов Н., Махмудов Н. Иш юритиш. Тош­
кент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000, 15-17-бетлар.
74
алоҳида аҳамиятга молик. Грамматикада ҳам, лексикада ҳам
муайян бир маъно ифодаси учун мўлжалланган бирдан ортиқ
бирлик борлиги маълум. Масалан: - д а й //-дек//-дак каби ва-риантли ўхшатиш қўшимчалари. Луғат бойлигимизда ҳам
бундай вариантлилик анча-мунча бор: андаза — андоза, ара-ва — ароба, баравар — баробар, каптар — кабутар, шойи —
шоҳи каби. Бу вариантлар жуфтликларидаги биринчи сўзлар
нейтраль, иккинчилари эса юқори-китобий услубга деярли
хосланиб бўлган. Бунинг ҳисобига ўзбек тилининг адабий
меъёрлари бойиган. Ана шундай вариантли сўзлардан фой-даланганда, улардаги услубий -фарқловчилик хусусиятини,
албатта, ҳисобга олиш зарур.
Нуткда адабий тил меъёрларининг бузилиши, асосан, икки
сабабга кўра содир бўлади. Аввало, сўзловчи мансуб бўлган
ҳудуддаги шева, шунингдек, ўша ҳудудда муомалада бўлган
бошқа системадаги тилнинг кучли таъсири адабий меъёр-ларнинг у ёки бу даражада бузилишига олиб келиши мум-кинки, бу омилни объектив сабаб деб қараш мақсадга муво-фиқ. Масалан, бухоролик сўзловчи ўз шеваси ва тожик ти­
лининг таъсирида талаффуз меъёрларини ғайриихтиёрий бу-зиши ёки тожикча сўз ва грамматик шаклларни нутққа олиб
кириши мумкин. Адабий тил меъёрлари бузилишининг
субъектив сабаби эса бевосита нутқ тузувчининг ўзи билан
алоқадордир, яъни тилни етарли даражада билмаслик, тил
қоидаларини яхши эгалламаганлик, нутқ тузишга эътибор-сизлик, нутқий кўникмаларнинг заифлашганлиги кабилар.
Тўғри нутқ тузиш малакаларини шакллантириш бўйича иш
олиб борилар экан, энг аввало, ана шу субъектив сабабларни
бартараф этишга асосий эътибор қаратилмоғи керак.
Адабий тил меъёрлари бузилишининг икки турини фарк,-лаш лозим. Биринчиси шуки, сўзловчи ёки ёзувчи адабий
тил меъёрларини билмаганлиги учун бундай нуқсонга йўл
қўяди ва у тузган нутқ нотўғри деб қаралади. Иккинчи ҳолатда
эса сўзловчи ёки ёзувчи адабий тил меъёрларини мукаммал
билади, лекин турли, масалан, эстетик мақсад билан муайян
қонуниятлар асосида бу меъёрларини бузади ва унинг нутқи
75
нотўғри деб ҳисобланмайди. Айни пайтда бундай ҳолатлар
бузилиш деб эмас, балки адабий меъёрдан чекиниш тарзида
баҳоланади. Бу ўринда, табиийки, бадиий нутқ назарда ту-тилмокда.
Адабий тил меъёрларига амал қилиш бадиий нуткда ўзига
хос тарзда намоён бўлади. XX аср француз адабиётининг
йирик вакилларидан бири Поль Валери бадиий прозани пиё-да юришга (қадимги юнонлар "пиёда сўз" дейдилар), поэзия-ни эса рақсга ўхшатган, тадқиқотчи Н.И.Балашов бу ўхша-тишни эсга олиб, эстетик маънода бадиий прозада ҳам сўзлар
поэзиядаги каби қимматга эгалигини таъкидлайди.1 Айтиш
мумкинки, ҳақиқатан ҳам, бадиий нуткда сўзлар кутилмаган
ва кўрилмаган, одатий ва ғайриодатий ҳаракатлар, турфа оҳанг-лар ва овозлар билан рақсга тушади. Сўзлар, қўшимчалар,
ҳатто гаплар меъёрлар деган қатъий қоидаларнинг чизган
чизиғидан осонлик ва усталик билан чиқиб кетади. Шу тарзда
нутқ бадиий деган сифатга сазовор бўлади.
Ўзбек адабий тилининг сўз ясалиши меъёрларига кўра
-зор қўшимчаси ўсимлик, дарахт каби нарсаларни билдира-диган сўзларга қўшилиб, шу нарсалар кўп бўладиган жойни
ифодаловчи отларни ясайди: лола+зор, олма+зор, беда+зор
каби. Сўз усталари бу меъёрдан эстетик мақсад билан чеки-ниб, ўсмайдиган нарсани билдирдиган сўзлардан ҳам бу
қўшимча воситасида янги сўз ясайдилар. Масалан, улкан сўз
санъаткори Абдулла Қодирий "Ўтган кунлар" романида крронғу-зор шаклида сўз ясаган: Унинг (Отабекнинг) кўнгил меваси
бу кунги қора воқеа билан к,андай ўралиб, йўқолиб кетган
бўлса, бундаги дарахтлар ҳам ўз меваларини кеча ранги би­
лан бўяб, яшил япроцлари ила кўмган эдилар, яъни бунда ўсган
дарахтлар қандай мева берадир — ажратиш ҳийин эди. У шу
крронғузор билан кўшилишиб кетгандек ва қоронғуликнинг
кучоғига кира боргандек мевазорнинг ичкарисига юра борди.
Бу гўзал ва нафис тасвирдаги кўнгил меваси, крра воқеа, кеча
ранги, бундаги дарахтлар, ўз мевалари, қоронғуликнинг кучоғи,
мевазорнинг ичкарисикаби бирикмалар билан крронғузорсўзи
1 Балашов Н.И. Структурно-реляционная дифференциация знака языково­
го и знака поэтического. — Известия АН. Серия литертуры и языка. 1982,
том 41, N 2. С. 125.
76
фавқулодда бир уйғунлик ҳосил қилган ва Отабек қалбида
ўсган, ўсаётган қоронғшшкнинг пластик тасвири жонлан-ган. Бадиий адабиётда ёзувчи бундай янги сўзларни адабий
тилга киритиш учун эмас, балки аниқ бадиий-эстетик мак,-сад билан яратади. Шунинг учун ҳам бундай сўзлар айни
мақсадга қай даражада хизмат қилганлиги нуқтаи назаридан
баҳоланади
Грамматик меъёрларни олиб кўрайлик. Ўзбек тилида, ай-тиб ўтилганидай, эга шахс бўлмаса, кесим билан 3-шахс
купликда мослашмаиди, яъни кесим —лар қўшимчасини ол­
майди. Аммо бадиий нуткда бу меъёрдан ҳам чекиниш мум­
кин. А.Қодирий "Ўтган кунлар"да бундай ҳолатларда ҳам
-ларни қўллайди, у шундай тасвир тарзини танлайдики, од-дийгина —лар ўзгача нозик маъно ишваларини ифода этади.
Айниқса, Отабек ва Кумуш билан алоқали тасвирларда бу
Ҳолат жуда яққол кўринади. Самимиятга тўла бу тасвирлар­
да жонсиз ва жўн нарсаларнинг эрка ва ҳузунли жонлани-ши китобхон кўнглига ҳузур бахш этади: Бу хабарни эши-тувчи - Кумушбибининг қора кўзлари жик, ёшга тўлиб, кип-риклари ёш билан беландилар... Гўё бу ф л а р Кумушбиби­
нинг ўчган чироғини қайтадан ёқарлар, умид осмонининг йўкр-либ, яшириниб кетган юлдузлари яна қайтадан ўз ўринлари-га келиб кўнгандек бўлурлар, унинг кўз ўнгида жой олган қора-ликлар шу ёқила бошлаган нажот шамлари партави билан
ўз-ўзларидан йўкрлгандек кўринарлар эди.
Бундай эрка ва гўзал тасвирни соҳир сўзчи Чўлпоннинг
“Кеча ва кундуз” романида ҳам кўриш мумкин. Айрим ми-соллар. Унинг (Зебининг) оёқлари аллақандай ёмон бир куч-нинг афсунига илашганлар, ўша кучнинг судраган томонига
борардилар... Шундай қилиб, икки аламзада кўнгил жуда қисқа
бўлган қувончларга берилдилар... Фақат бу тўрт девол ора-сига кирадиган кувончлар ўткинчининг назаридай бир на-фасга кириб чиқадилар.
Грамматик меъёрлар сўзларнинг ўзаро бирикиши учун
тегишли шароитларни тақозо этади. Аввало, маъноларда муш-тараклик бўлмаса, сўзлар боғлана олмайди. Айтайлик, яшил
ўгплоқ бирикмаси мантиқан тўғри, аммо яшил наво бирик-77
маси мантиқан нотўғри ёки бақирган одам — мантиқан тўғри
бирикма, бақирган сукунат эса мантиқан тўғри эмас. Таби­
ий, уларнинг грамматик табиатида ҳам уйғунлик йўқ. Ниҳо-ят, сўзларнинг ўзаро боғланишига уларнинг ҳар бирига хос
лексик-услубий хусусиятлари ҳам монелик қилиши мумкин.
Масалан, ютуща эришмоқ, муваффақиятга эришмок,деб иш-латиш мумкин, бироқ камчиликка эришмок, муваффақият-сизликка эришмок,деб бўлмайди.
Бадиий нуткда сўзларнинг ўзаро боғланиш қонуниятлари
адабий тилдагига қараганда бирмунча ўзига хос тарзда кеча-ди. Сўзларнинг ўзаро қўшилиш чегаралари кенгаяди. Чунки
бадиий нуткда сўзларни кўчма маънода қўллаш тенденцияси
жуда кучли. Сўзларни кўчма маънода қўллаганда эса улар­
нинг боғланишидаги чекланишлар деярли йўқолади. Маса­
лан, крра куч, тотли йил, оҳанг оқмокда ва шу каби бирик-малардаги сўзлар айнан ўз маъносида тушунилса, бу бирик-малар мутлақо бемантиқ бўлиб туюлади. Аммо улар бадиий
нутқ нуқтаи назаридан жуда мантикди ва образлидир. Шу­
нинг учун бадиий асар тилини объектив борлиқ ҳодисалари
билан конкрет мутаносиблигига кўра баҳолаш асоссиз ва
нотўғридир. Эстетик бутунлик бўлган бадиий асар ижодко-ри учун нарсаларнинг конкрет моҳияти эмас, балки улар­
нинг юксак бадиий ифодаси, яхлит образи аҳамиятлироқ-дир. Ижодкор ана шу мақсад билан тилдан янги-янги имко-ниятлар излайди. Бундай имкониятлардан бири бадиий бўлма-ган нуткда ўзаро боғланиши чегараланган сўзларни боғлаш
орқали турли маъно нозикликлари, экспрессивлик, эмоцио-наллик ва шу кабиларни юзага келтиришдир. Бадиий нутқ-даги бундай бирикмаларни ғайриодатий бирикмалар дейиш
мумкин. Бундай бирикмалар ўзининг "янгилиги", индиви-дуаллиги ва айни ғайриодатийлиги билан тезда диққатни тор-тади. Ўқувчи беихтиёр бундай бирикмалар устида ўйлай бош-лайди, натижада ёзувчининг ниятини чуқурроқ тушунади.
Шунинг учун ҳам одатий бирикмаларга қараганда ғайриода-тий бирикмалар бадиийлик нуқтаи назаридан кўпроқ аҳами-ятлидир.
78
Забардаст шоир Мақсуд Шайхзоданинг "Шоир қалби дунё-ни тинглар" шеъридан олинган қуйидаги парчада ғайриода-тий бирикмаларнинг бадиий ва эстетик салмоғини тўла ҳис
қилиш мумкин:
Товушларнинг кичик, улуғи,
Товушларнинг ҳиди — бўйи бор.
Товушларнинг совук, илиғи,
Товушларнинг ранги-рўйи бор.
Товушларнинг ширин-аччиғи,
Бордир ҳатто юмшоқ, қаттиғи.
Шоир рассом бўлсайди агар,
чизар эди шундан лавҳалар.
Парчадаги сўнгги икки мисрадан бошқа мисралардаги барча
бирикмаларнинг ғайриодатийлиги, “янгилиги" аниқ сезилиб
турибди, чунки бадиий бўлмаган нуткда бу бирикмалар шакл-лана олмайди. Аммо бадиий бўлмаган нутқда ҳам шундай
бирикмалар учрайдики, уларни ташкил этган сўзларнинг
маънолари ўзаро сиғишмайди. Бироқ шунга қарамасдан, бизга
улар одатий бирикмалар дай туюлади, сўзларнинг умумий
боғланиш қонуниятларига тўла мосдай кўринади. Лекин ях-широқ диққат қилинса, уларда ҳам боғланиш қоидаларидан
маълум маънода чекинишлар борлигини кўриш қийин эмас.
Масалан, ширин сўз бирикмаси кўп учрайди, ундаги ширин
сўзи таъм билиш аъзоси орқали сезиладиган белгини бил-дирса, сўз сўзи эшитиш аъзоси воситасида сезиладиган ту-шунчани ифодалайди. Бу эса икки сўзнинг ўзаро боғланиши
учун монелик қиладигандек кўринади. Аекин уларнинг ҳар
иккисидаги ёқимлилик белгиси уларни туташтиради ва ши­
рин сўзи "ёқимли" маъноси билан мазкур бирикмага кириш
ҳукуқига эга бўлади. Ҳосил бўлган бирикма дастлаб ғайрио-датий бўлади, ўзида “янгилик" бўёғини сақлайди. Аммо бу
ва шунга ўхшаш совук, хабар, совуқ ran, ширин туш, ширин
хотира, аччик, ғам, аччик, пушаймон, қизил ranкаби бир қанча
бирикмалар ўзидаги "янгилик" бўёғини йўқотган, ҳозирда
79
улар бизга одатий бирикмалардай туюлади. Бундай бирик­
малар вақтлар ўтиши билан доимий қўлланишга кирган ва
"клишелашиб" қолган. Мисолларга эътибор беринг: Бу уй
ичида Отабекнинг саодатли кунларининг ширин хотирала-ри сак/Lcmap... (А.Қодирий, "Ўтган кунлар" романи). Мурдор
экан юрак нацадар, Баъзан танҳо аччик, йиелайман (Мирте-мир, "Сурат" достони). Бир ширин х дд таралар ердан Ва
юракка кетар қўшилиб... (Рауф Парфи, "Осмон-фалакда"
шеъри). Парчалардаги ажратиб кўрсатилган бирикмалар му-аллифларнинг индивидуал бирикмалари эмас, шунинг учун
улар янгилиги билан эмас, балки алоҳида экспрессивлиги
билан ажралиб туради.
Бир сезиш аъзоси билан билинадиган белгини англатади-ган сўзни бошқа сезиш аъзоси билан билинадиган тушунча-га нисбатан қўллаш йўли билан юзага келадиган кўчма маъ-нолар (улар тилшуносликда синестетик метафоралар деб юри-тилади) деярли ҳамиша кучли экспрессивликка эга бўлади.
Бу экспрессивлик, образлилик янгилиги, ғайриодатийлиги
аниқ сезилиб турган ва ана шу синестетик метафора асоси-даги индивидуал-муаллиф бирикмаларида янада кучаяди.
Бадиий нуткда ўткир таъсир ва тасвир воситаси сифатида
эстетик вазифа бажаради.
Маҳоратли сўз усталари бу воситадан унумли фойдалана-дилар. Масалан, тотли ва чексизлик сўзларини нобадиий
нуткда боғлаш мумкин эмас, чунки уларнинг маъноларида
мутаносиб қирралар йўқ. Аммо ҳассос сўз санъаткори Ой-бек бу сўзларни ўзаро боғлаб, бетакрор бир образ яратган.
Бунда тотли сўзи конкретликдан "чексизлик" қадар кен-гайган, абстрактлашган ва чексизликсўзи билан муносабатда
нозик бир ҳиссий ҳолатнинг умумлашган бадиий тасвирини
юзага келтирган. Албатта, бу бирикма ҳам синестетик мета-форага асосланган ва ўзининг ғайриодатийлиги билан тезда
диққатни тортади: Оқшом, узок^арга крраб толамен, Тотли
бир чексизлик уфкда ёнар (“Қалбимда сезамен..." шеъри).
Баъзан эса маънолари бир-бирига мутлақо зид бўлган
сўзларни ўзаро боғлаш орқали ғайриодатий бирикма ҳосил
80
қилинади. Бунда бирикма бетакрор образнинг расмига айла-нади, кучли эмфатик интонация билан боғлиқ ҳолатда жуда
юқори экспрессивлик ва эмоционаллик юзага келади. Адаби-ётшуносликда бундай бирикмалар оксюморон номи билан
ўрганилади.
Ушбу парчага эътибор берайлик:
Лов-лов ёнаётир қуёш — ул нажот,
Осмон чорлаётир, чорлар юксак тоғ.
Шундай юрагимда товушсиз фарёд,
Мен сенга инонмок, истайман, эвоҳ...
(Рауф Парфи, "Муҳаббат" шеъри).
Товушсиз фарёд бирикмасидаги сўзларнинг маънолари
бир-бирига зид, яъни фарёд сўзи меъёридан ортиқ овоз би­
лан нола (қилиш) ни билдиргани ҳолда, товушсиз сўзи унга
аниқловчи қилиб қўлланган. Ана шунинг ҳисобига лирик
қаҳрамоннинг мураккаб ҳиссий ҳолатига эмфатик интона­
ция берилган, бирикма кучли эмоционаллик касб этган.
Айрим ҳолларда ғайриодатий бирикмалардаги оксюморон
нутққа ҳазил, енгил юмор руҳини бериши мумкин. Маса­
лан, дари ўсмир ғайриодатий бирикмаси қуйидаги мисралар-да енгил юмористик фонни юзага келтирган: Етмишинчи йил-ларда к,ари бир ўсмир бўлиб, Қўлтикда “Данте" билан унинг
ортидан чопдим (А.Орипов).
Бундай ғайриодатий бирикмалар, айниқса, ҳажвий ва
юмористик асарларда жуда кенг қўлланади. Уларда бундай
бирикмалар нозик кулги чиқарувчи воситалардан бири си­
фатида эстетик вазифа бажаради. Ўзбек ҳажвининг таниқли
усталаридан бири Неъмат Амйнов ўзининг "Елвизак" ном-ли ҳажвий қиссасида ана гйУндай бирикмаларнинг ўхшаш-сиз намуналарини яратган. Улардан баъзи мисоллар: - Оббо
соҳолли чақалов-ей! — деди Шамси Тўраевич, Ушаровнинг
елкасига кўл ташлаб...
...Бозордан чиқиб, ўзи ёш-ёш эркак товуҳчалардан олиб
келиб, “чехомбил" ва "табака" деган овқатларни пиширади...
81
— Бу эркак товуцча деганингиз хўрозми?..
Бу ўқиш жуда яхши ўқиш — бепул овқат беради, бепул
ётокрсона беради, бепул стипендия беради, деб тушунтир-дим.
Ижодкорлар томонидан муайян эстетик мақсад билан ту-зилган ғайриодатий бирикмалардаги узвлардан бирининг ранг
билдирувчи сўз бўлиши кўпроқ кузатилади. Бунда ана шу
ранг билдирувчи сўзлардаги конкрет маъно абстрактлик то-мон силжийди. Албатта, бу абстракт мазмун тамоман моҳи-ятдан ажралган, муаллақ ҳолатда бўлмайди, балки сўзнинг
конкрет мазмунидаги имконият сифатида мавжуд бўлган
маъно қирралари, унинг ранг-баранг кўчим заҳиралари асо-сида юзага келади. Масалан, яшил барг бирикмасида яшил
сўзи конкрет бир мазмунга эга, баргсўзини, айтайлик, шаб-бода сўзи билан алмаштирилганда, бу конкретлик абстракт-лашади, умумлашади. Шеърий парчага эътибор берайлик:
Ер ёш, софлик жимирлатар этни,
Зориҳқан ғунчалар очилди боғда.
Панжрадан ошиб чиқиб кетди
Майсазорда юрган яшил шаббода
(А.Мухтор. "Туғилиш" шеъри).
Айтиш керакки, яшил сўзининг конкрет маъносида унинг
ана шундай абстрактлашуви учун имконият мавжуд, яъни у
тиникдик, тозалик, навқиронлик, кўркамлик ва шу каби ас-социацияларни ҳосил қилиш имкониятига эга. Бу эса унинг
мазмунидаги мазкур абстрактлашув мутлақо муаллақ ҳолат-да содир бўлмаганлигини кўрсатади. Фақат шоир унинг бу
имкониятидан биринчи бўлиб фойдаланаётгани учун бун­
дай бирикма бизга ғайриодатий туюлади. Қолаверса, шоир
мазкур бирикмани жуда моҳирона қўллаган, айни ўрнига
тушира олган, яъни шаббода кўм-кўк майсазорда кезиб юриб-ди, у шу қадар нозикки, ҳатто "панжарадан ошиб чиқиб ке-тади", айни пайтда ҳамма ёқ "этни жимирлатар" даражада
соф, беғубор, шунинг учун бундай шаббода фақат яшил бўли-82
ши мумкин, холос. Яшил шаббода бирикмаси жуда чироили
ва таъсирли яхлит эмоционал образнинг нозик ифодасига
айланган.
Ғайриодатий бирикмалар баъзан яхлит бир тушунчанинг
поэтик образи бўлиши ҳам мумкин. Масалан, Илк тонг нури
кипригингга кўнар, Кўкдан ювиб кетар ҳора уйкуни (А.Мух-тор, “Болалик" шеъри) парчасида крра уйку тун тушунчаси
ифодасидир. Лекин тун сўзига қараганда, крра уйку бирик­
маси мазмунан бой ва поэтик жарангга эга. Парчадаги крра
уйку — бу фақат тун эмас, балки шу тун билан, қоронғилик
билан боғлиқ бўлган яна бошқа нарсалар ҳамдир. Шу маъ­
нода бу бирикманинг ўзи чиройли бир поэтик образдир.
Ғайриодатий бирикмалардаги сўзлар мазмунининг конкрет-ликдан абстрактлик томон силжиши, ундаги мо/удий тушун­
чанинг йўқолиши, яъни номоддийлашуви натижасида юзага
келадиган экспрессив-эмоционалликнинг, образлиликнинг
идрок этилиши кўпинча индивидуал характерда бўлади. Чун-ки мазкур ғайриодатий бирикмалар таркибидаги сўзлар маз-мунидаги абстракцияни турли ўқувчи турлича тасаввур қила-ди. Қуйидаги парчага диққат қилайлик:
Оғушимда зангори сезги,
Кипригимда суюк, хряжон,
Кўзларимда юмалок, севги,
Саломатман мен ҳам, онажон.
(Рауф Парфи, "Яна қайтиб келдим..." шеъри)
Ажратиб кўрсатилган сўз бирикмалари, аввало, янгилиги
билан тез диққатни тортади. Бизни лирик қаҳрамоннинг ҳис-сий ҳолатига олиб киради. Айни пайтда уларнинг жуда гўзал
образлар эканини сезамиз. Бу ҳиссий ҳолатлар бизга ҳам
"юқади", лекин бирикмалардаги зангори, суюк, юмалок, сўзла-рининг абстракциясини ҳамма айнан бир хил тушунмайди.
Масалан, зангори сезги ёш, тоза туйғу ва шунинг кабилар,
суюк, хряжон муайян ҳолатдаги кўз ёши ва шунинг кабилар,
юмалок, севги ҳузурли ва озорли, қутулиш имкони бўлмаган
83
севги, кўзда акс этган севги ва шунинг кабилар тарзида ид­
рок этилиши мумкин.
Иқтидорли шоир Фахриёр "Сен кетган жойда" номли шеъ-рида ана шундай ўта ғайриодатий бирикмаларнинг ҳар би-рини бетакрор, оҳорли образлар ифодачиси ўлароқ яратиб,
уларнинг сатрлардаги тиғиз занжири воситасида сўлғин айри-лиқ азоби ва армонининг тирик расмини мана бу шамойилда
чизади:
Узилиб ётар бир энлик умид,
қасамлардан бўшаган шиша,
сарик&а чалинган видо мавсуми,
йиртиб ташланган. андиша.
Муқаббатнинг пўчоцларин бетиним
Фаррош шамал супурар.
Қизармаган кўкнинг бетига
Фавворалар тупурар.
Ўриндик, крбирғалари цатор
Гуллар панасига ўрмалаб крчар,
Йўлак беҳуш йиқилиб ётар,
Армон бола очар...
Бу мисраларда ғайриодатий бирикмалар нақадар катта эс­
тетик салмоқ билан юкунганлигидан завқланмасликнинг асло
иложи йўқ.
Ғайриодатий бирикмалар айрим ҳолларда бир сўз билан
аталадиган бирор тушунчанинг перифрастик ифодаси ҳам
бўлади. Ойбек бир шеърида (сочнинг) бурамларни шундай
таърифлайди: Сочларингнинг, эй ёш ҳиз, Жиыгалак нози қар-шисинда, оҳ, тилсиз Шоирлар сози.Кўриниб турибдики, жин-галак ноз перифразаси ёрқин ва нозик поэтик образдир. Бу
ўринда шоирнинг тилни нақадар "ингичка" тушунганлиги-ни сезиш қийин эмас. Ойбек бошқа бир "Радио тинглай-дир..." номли шеърида айни жингалак ноз бирикмаси билан
84
куй сўзини боғлаш орқали яна янги ғайриодатий бирикма
тузади: Учишуркан шўх куйларнинг жингалак нози, Ҳар бир
юздан йўкрлади машащат, ғамлар. Бу ўринда иккиланган
ғайриодатийлик бирикмада ифодаланган образнинг яна ҳам
нозиклиги ва таъсирлилигини кучайтирган.
Халк, оғзаки ижоди намуналарида ҳам иборалар таркиби-нинг ғайриодатийлигини кўриш мумкин. Ўзбек халқ оғзаки
ижодининг гултожларидан бўлмиш "Алпомиш" достонидаги
мана бу мисраларга диққат қилайлик: Ҳар ерда душманнинг
кўли бойлансип, ғанимнинг ичига ғамлар жойлансин.Адабий
тилимизда ғам емок,ибораси бор, шунга кўра "ғамнинг одам-нинг ичига кириши" ҳамиша ҳиссий бир тарзда идрок эти-лади. Ғамлар сўзи билан бевосита боғланган жойланмоқ фа-қат "кирмоқ"нинг ўзигина эмас, балки "батамом кириб, у
ерни эгаллаб, ўша ерда тамомила муқим бўлиб қолмоқ" ҳам-дир. Шунинг учун ҳам "жойланадиган ғамлар" шунчаки
бўлмайди, катта бўлади, қаттиқ бўлади, қаттол бўлади. Ғам-лар жойлансинбирикмаси ана шундай мағзи тўқ ва экспрес­
сивен ортиқ иборадир.
Ёки шу достондаги Махрам келиб, менга берди хабарди,
Закот деган гапга кўнглим қабарди миераларини олиб
кўрайлик. Кўнглим крбарди ибораси қаҳрамоннинг ранжли
руҳий ҳолатини фавкулодда бир бадиият билан акслантир-ган. Адабий тилимизда кўнгли оғримок, ибораси бор. Аммо
айни кўнгли қабармок,ибораси маъно ифодасидаги образли-лик жиҳатидан ундан анчайин кучли. Кўнгли оғримокдаруҳ-га етказилган ранж, озор ибора таркибидаги оғримок, сўзига
кўра очиқ, таъбир жоиз бўлса, жуда яланғоч ифодаланган.
Кўнгли қабармок^аэса ички образ бор. Маълумки, кўнгил —
мавҳум тушунча, қабармоқ эса аниқ тушунчага нисбат бе-риладиган ҳаракат, масалан, қўл, оёқ қабариши мумкин. Қўл
қаварганда, кафтда пуфакчалар пайдо бўлади, сўнгра у қадоққа
айланади, буни ҳамма билади. Шунинг учун ҳам щбармок,
сўзи эшитилиши билан киши кўз ўнгига дарҳол қўлнинг худ-ди шу аниқ ва оғриқли кўриниши келади. Қабармок,кўнгил-га нисбат берилар экан, ўша қўл кўриниши кўнгилга ҳам
85
ўчадики, бу ҳолатда энди кўнгил асло мавҳум бўла олмай-р. Шу тариқа мазкур иборада озурдалик ичида тўлғонган
ўнгилнинг қабариқ образи юзага келган.
Достонда ran етакламоқдеган ғайриодатий ибора ҳам бор:
Оришимиз қирк,ин қизлар билмасин, У курғурлар ran етак-аб юрмасин, Эл ичинда маломат сўз бўлмасин. Мазкур ибо-анинг адабий тилдаги муқобили бўлмиш гап(ни) кўтариб
эрмоқ иборасида гапнинг бевосита ҳаракати йўқ, у гўё од-,ий бир нарса, уни кўтариб юрадилар, холос. Гап(ни) етак-аб юрмоқ ибораси шунинг учун ҳам ўткирки, унда гапнинг
зи ҳам бевосита юради, фаол ҳаракатга қодир, фақат уни
иркин мақсадларга хизмат қилдириш учун қаёққа хоҳлаш-а, ўша ёққа етаклаб юрадилар. Гапва етакламок,сўзларидан
аркиб топган бу ғайриодатий ибора ана шундай маъно но-икликлари билан тўйиниб, бетакрор образли ифодага ай-анган.
Адабий грамматик меъёрлардан чекиниш, хусусан, ғай-иодатий бирикмалар тузиш бадиий нутқ учун бениҳоя катта
стетик имкониятлар манбаидир.
Адабий тилнинг услубий меъёрларига кўра бир услубга
:осланган бирликни бошқасида қўллаш мумкин эмас, аммо
>адиий нуткда бу меъёрлардан ҳам муайян эстетик мақсад
1илан чекинилади. Бу ҳолат кўпроқ насрий асарларда куза-илади. Масалан, жаноблари сўзи тантанавор, кўтаринки ус-убга хос. Қуйидаги парчада унинг қўлланишига эътибор бе->айлик: - Йўк, қорин жаноблари тўк/iap, эрталаб балик, еган
дик, фақат чой бўлса кифоя, — деди у кулиб (Н.Аминов,
Шўрлик" ҳикояси). Услубий меъёрга кўра, жаноблари сўзи
>даий кррин сўзи билан бирга қўлланмаслиги керак. Аммо
йни бадиий нуткда уларнинг қўшилиши баён қилинаётган
^икрга юмористик руҳ бахш этган. Ёзувчи худлд шу кулги-(и қўзғатиш мақсади билан сўзни ўзига "ёт" услубда қўлла-ан. Бу бадиий адабиётда кенг тарқалган усуллардан бири
>ўлиб, ёзувчилар ундан турли даражада фойдаланадилар.
Бир услубга оид сўз ёки синтактик тузилмалар бошқа ус-убга кўчирилганда, бу бирликларнинг энг нозик услубий ва
эстетик имкониятлари намоён бўлади. Бу бирликлар юмор,
киноя-кесатиқ, хуллас, комик руҳни ифодаловчи асосий во-ситалардан бирига айланади. Комик руҳнинг кучлилик дара-жаси эса кўчириладиган услубларнинг бир-биридан қанча-лик узоқлиги, кескин фаркданиши билан боғликдир. Бошқа-ча қилиб айтганда, бошқа услубга кўчирилган бирликлар-нинг бу услубга "ёт"лиги қанчалик кучли сезилиб, фарқла-ниб турса, комик эффект шунчалик юқори ва сезиларли бўла-ди. Шунинг учун ҳам бадиий асар тилида кўпроқ расмий,
илмий-тантанавор услубларга хос бирликларнинг кўчири-лиши кузатилади.
Расмий-публицистик услубда бу услубнинг ўзига хослан-ган, уни характерловчи сўз ва синтактик тузилмалар жуда
кўп. Улар ҳатто доимий бирикмаларга, ибораларга айланиб
қолган. Уларни эшитишимиз (ёки ўқишимиз) билан ихтиёр-сиз равишда расмий-публицистик услуб хаёлимизга келади.
Айтиш мумкинки, бундай бирикмалар расмий-публицистик
услубнинг ўзига хос тамғалари сифатида одатийлашиб қол-ган. Масалан, ютщларга эришмоц, таъкидлаб ўтмоқ, кенг
муҳокама дилмод, алоҳида эътиборни қаратмок, камчилик-ларни бартараф ҳилмоҳ, мисли кўрилмаган даражада мус-таҳкамламоқ, тарихий воцеаларга гувоҳ бўлмоқ, к,айд ҳилмоқ,
фактларга мурожаат цилмоқ ва бошқа бир қатор шу каби
сўз, сўз бирикмаларини эсга олиш мумкин. Бундай бирлик-ларни ҳатто мазкур услубнинг ўзида ҳам кўплаб қўллаш у
қадар ҳам мақсадга мувофиқ эмас. Улар нутқнинг ҳаддан
ортиқ қуруқ ва зерикарли бўлишига олиб келади. А.Қаҳҳор
ўзининг "Нутқ" фельетонида бу усулдан жуда катта маҳорат
билан фойдаланган. Фельетонда айрим нотиқларнинг ҳаддан
ташқари қуруқ ва қолипли гапириши ўткир кулги остига
олинган. Нотиқ ҳатто хотини билан (интим-маиший мавзу)
ҳам расмий-публицистик услубда гаплашади. Бу китобхонда
аччиқ ва истеҳзоли кулги қўзғатади:
— Ўртоқ рафиқам! Ижозат берасиз, хушчақчақ ҳаёти-мизни шараф билан давом эттириб, оилавий бурчимизни на-муналик бажариб келаётганимизга бир йил бўлган кунда сиз-87
ни бевосита табрик қилишга... Сиз билан биз бир йиллик
оилавий фаолиятимиз натижасида щндай ютуқларга эриш-дик? Аввало Ыуни таъкидлаб ўтиш керакки, биз у ёки бу
масалада юз берадиган принципиал келиитовчиликларни чет-дан куч жалб ҳилмасдан, ўз кучимиз билан, ўзаро кенг муҳо-кама қилиш йўли билан бевосита бартараф қиладиган бўлиб
қолдик. Иккинчидан, ўрток, рафщам, оиламизни ташкилий
хўжалик жиҳатдан мисли кўрилмаган даражада мустаҳкам-ладик. Мен бу бобда фактларга мурожаат к,илиб ўтирмай-ман, чунки орденли онангиз ўзларининг ҳар бир тарихий ке-лишларида бу нарсани айрим равишда к,айд қилдилар.
Бадиий сўз усталари сўзларни бошқа услубга кўчириб
қўллар экан, турли хил эстетик имкониятларни юзага чиқа-радилар. Бадиий нуткда адабий тилнинг грамматик, услубий
ёки бошқа меъёрларидан бадиий-эстетик мақсад билан че-кинилиши адабий тил меъёрларининг наинки бузилиши,
балки бадиий нутқнинг мутлақо ўзига хос меъёрларининг
воқе бўлиши тарзида баҳоланади. Нутқнинг тўғрилиги си-фати бадиий услубда ана шундай ўзига хос бир тарзда намо-ён бўлади. Бадиий нуткда кузатиладиган адабий тил меъёр­
ларидан чекиниш ҳолатлари ва бунинг оқибатида юзага ке-ладиган эстетик таъсирнинг қимматини идрок этмоқ учун,
албатта, адабий тил меъёрларини пухта билмоқ лозим.
Нутқнинг аниқлиги
Кишилар ўртасидаги мулоқотни талаб даражасида таъмин-лай оладиган нутқ тўғри бўлиши билан бир қаторда аниқлик
сифатига ҳам эга бўлиши шарт. Агар нутқ аниқ бўлмаса,
сўзловчи етказдирмоқчи бўлган муайян фикр тйнгловчи то-монидан тўласича ва айнан англаниши маҳол. У ҳолда фикр
чала ёки янглиш тушунилиши мумкинки, бу аниқ бўлмаган
нутқнинг кишилар ўртасидаги табиий ва нормал мулоқот
учун яроқсизлигини кўрсатади.
Қадимги юнон донишманди Аристотель ўзининг "Рито­
рика" китобида нутқнинг асосий фазилати унинг аникдиги-да эканлигини айтиб, "агар нутқ аниқ бўлмаса, у ўз мақса-дига эриша олмайди" деб таъкидлайди.1 Шу нарса ҳам
ҳақиқатки, нутқнинг мақсади, яъни айтилмоқчи бўлган фикр-нинг ўзи аниқ ва равшан бўлмаса, уни ифодалаш учун тузи-ладиган нутқ ҳеч қачон аниқ бўлолмайди. Нутқий ифода аниқ
бўлиши учун, аввало, нутқ тузувчининг ўзи айтмоқчи бўлган
фикрини тиниқлаштириб олиши керак. Кўпинча тадқиқот-чилар улуғ рус адиби Л.Н.Толстойнинг "Сўздаги ноаникдик,
шубҳасиз, фикр ноаниқлигининг аломатидир" деган гапини
иқтибос қиладилар. XVI асрда яшаган француз файласуфи
Мишель Монтеннинпқуйидаги гапида ҳам катта маъно бор:
"Мен Суқротнинг хулосаларига таянган ҳолда ўйлайманки,
онгида бирор нарса ҳақида тирик ва аниқ тасаввур шакллан-ган одам бу тасаввурларци ҳар қандай тилда, тарабар шева-сида (тушуниб бўлмайдиган) бўлсада-да, ифодалай олади."2
Албатта, нарса-ҳодисалар ҳақида онгда аниқ тасаввурларнинг
шаклланиши учун тафаккур қилиш лозим бўлади. Нарса-ҳоди-саларни тўғри ва аниқ номлай олмаслик, табиийки, уларни
яхши билмаслик оқибатидир. Тафаккур қила олмаслик ёки
тафаккур танбалдиги аниқ нутқ тузишга имкон бермайди.
Зотан, тил ва тафаккурнинг диалектик бирлиги ҳақида кўп
1 Античные риторики. Москва: МГУ, 1978, С. 129.
2 Кўчирма шу китобдан олинди: Ивин А.А. Искусство правильно мыслить.
Москва: Просвещение, 1986, С.128.
89
гапирилган, тилсиз тафаккур, тафаккурсиз тил йўқ, бизнинг
барча билимларимиз тил ва тафаккурга кўра ҳосил бўлади,
шаклланади ва ривожланади.
Реал воқелик, табиат ва жамиятдаги нарса-ҳодисаларнинг
нутқда тўғри ва яққол ифодаланиши аниқ нутҚнинг асосий
моҳиятидир. Шунинг учун ҳам аниқлик коммуникатив си-Фати НУТҚ ва воқелик ўртасидаги мутаносиблик заминида
белгиланади. Бунда, асосан, нуткдаги асосий бирлик санал-миш Сўзнинг тўғри қўлланиши назарда тутилади. Демак, н у т к -
НИНГ аникдиги сўзнинг тилдаги маъносига тамомила муво-фиқ тарзда қўлланиши, сўзнинг воқеликдаги ўзи ифодалаёт-ган нарса-ҳодиса билан қатъий мослиги асосида юзага кела-диган коммуникатив сифатдир. Аниқ нутқ малакасининг
шаклланишида тавсифланаётган воқеликни билиш, тилдаги
сўз маънолари системасини яхши англаш, нутқ мазмунига
эътибор билан қараш ҳал қилувчи аҳамиятга моликдир. Ана
шунда ифода учун энг уйғун ва алманггириб бўлмайдиган
аниқ сўзни тоциш мумкин. Асқад Мухторнинг "Сўзлар" ном-ли шеъридан олинган қуйидаги парчада сўзнинг нуткдаги
ўз ўрни нақадар муҳимлиги таъкидланган:
"Баъзан сўзлар "Бежоман" деб дод солади,
Гоҳ худди ёв устига от солади.
Гоҳ лоқайд бўладилар ҳар нарсага,
На ғафлатга соладилар, на ларзага.
Эсиз ҳусним дея ўксиб турадилар,
Ё азада гўё қаҳ-қаҳ урадилар...
Сўзни қаилиқ сайлагандек севиб сайла,
То қўл урса, муҳаррирга рашк айла.
Гомер каби мангуликка танла уни,
Мангу ёнар топсанг агар қаловини."
90
Француз адиби Анатоль Франснинг жуда чиройли бир
ўхшатиши бор: "Луғат — бу алифбо тартибидаги бутун олам-дир". Тилнинг луғат бойлигини — сўзларни ана нгу бутун
оламдаги нарсалар, воқеа-ҳодисалар, сифатлар, туйғулар, та-саввурлар, ҳаракатлар, ҳолатлар ва нгу кабилар билан тўгри
ва аниқ алоқалантириш, улар ўртасидаги ўзаро мутаносиб-ликни равшан идрок этиш аник, нутқ тузишнинг асосий шар-тидир. Шунинг учун ҳам ўқитувчи бу алоқалантириш ва му-таносибликни, аввало, ўзи чуқур билиши, қолаверса, ўкув-чилари онгига, руҳиятига олиб кириши зарур. Шунда ўкув-чида нутқий маданият, тирик тил сезгиси шаклланади. Ай­
нина, ўқитувчи учун (албатта, бошқалар учун ҳам!) нутқ-нинг аникдиги сифати жуда ҳам муҳимки, буни исботлаб
утиришнинг ҳам ҳожати йўқ. Ўқитувчи дарс бериш учун
синфхонага кираркан, ўз ўқув фани бўйича айтмоқчи бўлган
гапини аниқ, равшан билмаса, ўз фанини етарли эгалламаган
бўлса, ҳар қанча чиранмасин, ўкувчи унинг ноаниқ, тумта-роқ нутқидан бир нарса чиқара олмайди, уни тингламайди.
Аниқ нуткда, аввало, воқеликдаги нарса ва унинг номи
бўлган сўз бир —бирига мос бўлиши шарт. Кўпинча рўйхат-га олиш китоби тарзидаги бирикма қўлланади, бунда у ёки
бу нарсани ёзиб, қайд этиб бориладиган дафтар қасд этила­
ди. Ҳолбуки, китобга ёзилмайди, у ўқиш учун мўлжаллан-ган. Демак, айни бирикмадаги китоб сўзи ифодаланмоқчи
бўлган воқеликдаги нарсанинг номи эмас, нхунинг учун би­
рикма ҳам аниқликдан маҳрум. Аслида рўйхатга олиш даф-тари бўлиши керак. Ёки мана бу жумлани кўрайлик: Тарби-ячи болаларга тушунарли бўлиши учун китобни олиб, хон-тахта тортмасига кўяди (С.Жўраев, Ҳ.Қодиров). Бу жум-лада ҳам ноаниқлик бор, чунки ҳамма биладики, хонтахта-нинг тортмаси бўлмайди.
Нутқни аниқ туза олиш учун, айтилганидай, энг аввало,
сўзнинг лексик маъносини тўғри тасаввур қилиш лозим.
Куйидаги жумлага эътибор берайлик: Авлодлар меросини ўрга-намиз ("Маърифат", 1998 йил 3 июнь). Бу жумлада ифода-ланмоқчи бўлган мазмун авлод сўзининг лексик маъносига
91
тўғри келмайди. Авлод сўзи асли арабча бўлиб (унинг бир­
лик шакли валад, яъни "бола" демакдир), ўзбек тилида "бир
ота-бободан тарқалган насл", “бир даврда туғилиб ўсган ки­
шилар" каби маъноларга эга. Ҳамонки, ran мерос ҳақида
кетар экан, аждод сўзи қўлланиши лозим эди, чунки у ҳам
асли арабча бўлиб, унинг маъноси “илгари ўтган насл-на-саб, ота-боболар" демакдир. Шунга кўра мазкур жумла Аж-додлар меросини ўрганамиз шаклида тузилиши керак эди.
Кўринадики, авлодсўзи тилдаги лексик маъносига мувофиқ
тарзда қўлланмаганлиги учун нутқнинг аникдигига путур
етган.
Ёки мана бу жумлани олиб кўрайлик: Жиззах вилояти-нинг Бахмал, Зомин ҳудудларига кўплаб “Санта-гентруда"
зотли ҳўкизлар келтирилди ("Ўзбекистон овози", 2006 йил 17
июнь). Бу жумлада ҳам нутқнинг аниқлиги йўқ. Ҳўкиз сўзи-нинг тилдаги лексик маъноси айни жумладаги мазмун учун
мос эмас, чунки унинг маъноси “икки ёшдан ошиб, қўшга
ярайдиган ҳолга келган бичилган эркак қорамол"дир. Насл
олиш мақсадида бошқа юртдан бичилган қорамол келтириш-нинг маъниси йўқ. Бу мақсадда зотли бук,а (маъноси "би-чилмаган ёш эркак қорамол") келтирилиши табиий. Демак,
ҳўкизсўзи тилдаги лексик маъносига мувофик, қўлланмаган-лиги учун мазкур жумла аниқлик сифатидан маҳрум бўлган.
Газеталардан бирида Элбек таваллудининг юз йиллигига
бағишланган мақолага Таваллуд санаси — юз деб сарлавҳа
қўйилган ("Тошкент ҳақиқати", 1998 йил 18 апрель). Жумла
мутлақо аниқ эмас, чунки сана сўзи ўзининг маъносига му­
вофик, қўлланмаган. Санасўзининг маъноси "йил; бирор воқеа
содир бўлган йил, ой, кун ва шу ҳакдаги ёзув" дегани экан-лиги эсга олинса, мазкур сарлавҳадаги фикр "Элбекнинг ту-ғилган йили — юзинчи йил" қабилида тамоман янглиш анг-лашилади.
Нутқ тузувчи нутқ предмета ва тилдаги маънолар систе-масини яхши билса қамда конкрет нутк, жараёнида бу пред­
мет ва маъноларни тўғри алоқалантира билшп кўникмасига
эга бўлсагина, унинг нутқи аниқ бўлиши мумкин. Айтиш
92
мумкинки, аниқ нутқ учун нутқ тузувчининг сўз қўллаш
маҳорати жиддий аҳамиятга молик.
Ўзбек тилида аник, нутқ яратишга кўмаклашувчи восита-лар жуда кўп. Нутқ предметини, ифодаланмоқчи бўлган нар-са-ҳодисани бутун икир-чикирларигача, турфа нозикликла-ригача ажратиб ифодалаш имконини берувчи синонимлар
қатори мавжудки, улар орасидан нутқ предмети ифодаси учун
энг уйғунини танлаш орқали ҳам нутқнинг аниқлиги таъ-минланади.
Улуғ Алишер Навоий "Муҳокаматул-луғатайн" асарида
тилимизнинг ана шундай бебаҳо бойлиги ҳақида гапирар
экан, шундай ёзади: “ ...Ва шеърнинг бино ва мадори ишққа
эврилур ва ошиқликда йиғламокдин куллийроқ (кўпроқ) ва
доимийроқ амр йўкдур ва анда танаввуъ (хилма-хил бўлиш)
бор: йиғламсинмоҳ мазмунидаки, турк мундоқ дебдурки,
Байт: Зоҳид ишқин десаки, қилғай фош,
Йиғламсипирукўзига келмас ёш.
Ва инграмаква синграмаккатл, дард била яшурун оҳиста
йиғламоқдур ва ораларида тафовут оз топилур, туркчада бу
матлаъ борким,
Байт: Истасам давр ахдидин ишқингни пинҳон айламак,
Кечалар гаҳ инграмакдир одатим, гаҳ синграмак.
Форсида бу мазмунки бўлмағай, шоир не чора қилғай?
Ва сиқтамодким йиғламокда муболағадур, турк бу навъ
адо қилибдурки,
Байт: Ул ойки, кула-кула қироғлатти (четлатди) мени,
Йиғлатти мени демайки, сиқтапипи мени.
Яна бийик ун (баланд овоз) билаки, эътидолсиз (меъёр-сиз) онгуб (ҳаяжон) била йиғлағайлар, ани ўкурмак дерлар
ва туркчада ул маънида бу матлаъ борким,
93
Байт. Ишим тоғ узра ҳар ён ашк селобини сурмакдур,
Фироқ ошубидин ҳар дам будут янглиғ ўкурмакдур.
Чун укурмакмуқобаласида форсий тилда лафз (сўз) йўқтур
форсигуи шоир мунунгдек ғариб (ажойиб). мазмун адоси
(ифодаси)дин маҳрумдур. Яна йиғламоқнинг ўкурмаки му-қобаласида инчкирмак дағи бор ва ул инчка ун (ингичка
овоз) била ииғламокдур ва ул турк лафзида бу навъ таркиб
сила адо топибдурким,
Байт: Чарх зулмидаки, бўғзумни қириб йиғлармен,
Игирур чарх (киби) инчкирибйиғлармен.
Аммо йиғламоқта дойкой лафзин [адода] ўзларин турки-
2«Аарга шарик қилибдурдар ва бу лафз вдм асдан туркий
услубдур ва фақирнинг бу мақтаи машҳурдурким,
Байт: Навоий, ул гул учун ҳой-ҳой йиғлама кўп,
Ки ҳа дегунча не гулбун, .не ғунча, не гул бор."1
Кўриниб турганидек, Алишер Навоий биргина йиғламак
феълининг ииғламсинмоқ, инграмак, синграмак, сиқшамоқ,
укурмак, инчкирмак, ҳой-ҳой йиғламок,каби 7 та синонимини
келтирганки, улар маъно нозикликларига кўра бир-биридан
фарқ қилади. Навоий келтирган байтларда бу синонимлар-инг ҳар бири уз ўрнини бениҳоя аниқ топган ва лирик
қаҳрамон руҳии ҳолатининг матнда равшан ва таъсирли ифо-даланиши учун хизмат қилган.
Синонимлар нарса-ҳодиса, ҳаракат-ҳолат, белгиларнинг
™ сезилаР-сезилм^ нозик қирраларини, уларга
булган субъектив муносабат ва яна қанчадан-қанча ўзига
хосликларни фарқлаб кўрсата олар экан, нутқ тузишда жуда
а танлаш имконияти мавжудлиги табиий. Шубҳасизки
тилнинг синонимларга бойлиги сўз танлашга бениҳоя эҳти-еткорлик билан муносабатда бўлишни талаб этади. Хусусан
ҒҒу“ и ” мвд,г" б ш '
94
гилимизнинг улкан хазинаси бўлмиш синонимик бойлиги -пи чукур ва мукаммал эгалламасдан туриб, нутқнинг аник,-лиги, равонлиги, ифодалилигига эришиш мумкин эмас. Ки-шидаги луғат заҳирасининг камбағаллиги фикр ифодасининг
қашшоқлигига, сўз қўллашдаги қўпол ноқисликларга, сўзлар-нинг маъноларидаги товланишларни илғай олмасликка олиб
келади.
Биз атрофимиздаги нарсалар, воқеа-ҳодисаларни, улар­
нинг хусусиятларини, белгиларини, табиатини, ҳолатлари-ни бутун нозиклиги, ўзига хослиги билан кўрамиз, англай-миз. Уларни ифодалашда эса энг мос ва маъқул сўзлардан
фойдаланамиз, бунда, албатта, синонимлар жуда қўл келади.
Шуни эсдан чиқармаслик керакки, синонимлар бирининг
ўрнида иккинчиси қўлланиши мумкин бўлган маънодош
сўзлар эмас, улар қўлланиш ўрнига кўра ҳам фарқ қилади.
Атоқли тилшунос А.Ҳожиев томонидан тузилган "Ўзбек тили
синонимларининг изохди луғати" (Тошкент: Ўқитувчи, 1975)
да, масалан, юз сўзининг синонимик қатори шундай тав-сифланган: “Юз, бет, афт, башара, чеҳра, жамол, дийдор,
ораз, узор, рухсор. Киши бошининг олд қисми, олд томони.
Бет сўзи маъноси, қўлланиши билан юз сўзига жуда яқин
бўлиб, юзга нисбатан сал салбий оттенкага эга. Афт сўзи
бет сўзига нисбатан салбий оттенкага эга. Башара сўзида
салбий оттенка афт сўзидагига нисбатан ҳам кучли. Чехра
ижобий оттенкага эга. Жамол сўзида ижобий оттенка чехра
сўзидагига нисбатан ҳам кучли бўлиб, бу сўз, асосан, поэтик
стилга хос. Жамолсўзи “ҳусн", "чирой" маъносида ҳам кўлла-нади. Дийдорсўзи кўришмоц, тўймоқкаби бир-икки сўз би-лангина қўлланади. Узор, ораз, рухсор эскирган, китобий".
Келтирилган синонимик қатордаги ўнта сўздан ҳар бири­
нинг ўзига хос маъно нозиклиги ва қўлланиш ўрни бор.
Тилимиздаги даре, машғулот, сабок, сўзларида маъно-дошлик бор, аммо уларнинг қўлланиши фарқли. Шунга қара-масдан, уларнинг бири ўрнида иккинчисини ёки аралаш
ишлатиш натижасида нутқ аниқлигининг бузилиши ҳолла-ри кўзга ташланади. Масалан, "Кичкинтойлар нутқини ўсти-95
иш" номли қўлланмада бу сўзларнинг учаласи ҳам аралаш
шлатилган: 19-машгулот. Мавзу: “Сабоц ... Ҳозир щндай
абок,? — деб сўрайди тарбиячи. — Ҳозир ўзбек тили сабови,-еб бир овоздан жавоб берадилар болалар... Ҳозир ўзбек тили
гарей. Даре синфда давом этяпти (61-63-бетлар). Бу нутқни
ело аниқ деб бўлмайди. Сабок, сўзи эскилик бўёғига эга
ўлиб, у тарихий мавзудаги матнда ■қўлланиши мумкин, бу
ўзнинг ҳозирги тилда иккинчи, кўчма маъноси ("ибрат,
[амуна") фаол ишлатилади: турмуш сабоқлари, тарих са-юқлари каби. Машғулот сўзининг маъноси умумий, уму-1ан машғуллик, масалан, амалий машғулот, спорт машгуло-пи, тўгарак машғулоти дейиш мумкин, лекин тўгарак дар-и, спорт дарсидеб бўлмайди. Мазкур матнда нутқ предме-■ини аник, ифодалайдиган сўз фақат даре сўзидир, мактаб
[малиётида ҳам айнан шу сўз кенг тарқалган.
Кейинги пайтларда баъзан фамилия сўзининг муқобили
‘ки синоними сифатида тариф сўзини мутлақо нотўғри ва
яаъносига зид қўллаш учраб қолмоқда. Мазкур қўлланмада
гқиймиз: Тарбиячи: Сенинг исминг нима? Бола: Менинг ис-шм Носир. Тарбиячи: Сенинг шарифинг нима? Бола: Менинг
иарифим Усмонов (111-бет). Эски китобий услубда Исми
иарифингиз нима? шаклидаги ибора бўлиб, унинг мазмуни
'Шарафли, муборак исмингиз нима?" демакдир, бу иборани
'Исмингиз ва фамилиянгиз нима?" тарзида беҳад думбул
ушуниш оқибатида фамилиягасиноним “ихтиро қилинган".
Зу “ихтиро" нутқнинг аниқлиги билан бир қаторда тилнинг
?а мантиқнинг моҳиятини ҳам ишдан чиқарган.
Ўзбек тилида шкаф ва жавон сўзлари айнан бир нарсани
зилдиради, бундай синонимларни тилшуносликда дублетлар
\еб ҳам аташади. Камида, ғарб билан боғлиқ мавзудаги нутқ
эўлганда, шкаф сўзини қўллаш маъқул бўлар, ҳар ҳолда, бу
:ўз рус тилидан кирган. Лекин улар ифодалаган предмет бе-зосита бир нарса, шунинг учун уларнинг иккаласини бир-\анига, бошқа-бошқа предметлар номи сифатида қўллаш нутқ-ни мавҳумлаштиради, тингловчи ёки ўқувчи бу икки сўзга
гегишли иккита предметни тополмайди. Қуйидаги нуткдаги
36
фикрни тингловчи аниқ тасаввур қила олмайди: Тарбиячи
шкаф ва жавон суратларини кўрсатиб, бир неча бор "Бу
жавон , "У шкаф" дейди(С.Жўраев, Ҳ.Қодиров). Тўғри, қай-сидир бир шевада бу сўзлар ифодалаган буюмларда фарқ бор-дир, аммо адабий тилда ундай эмас.
Ўзбек тилида совға, ҳадя, тортик,, туҳфа сўзлари сино-нимлардир. Газеталардан бирида мана бундай ёзилган: Мир-муҳсин. ушбу асари билан адабиётимизга... муносиб кувончли
тух,фа х,адя цилди ("Ўзбекистон маданияти", 1977 йил 14
октябрь). Бошқа бир газетада эса қуйидагича ёзилади: ...Фер­
мер хўжалиги раҳбари... ўз ҳадясини тух,фа этмокда (“Халқ
сўзи", 2006 йил 4 июль). Сўзларнинг лексик маъноси тўғри
англанмаганлиги, уларнинг синонимлиги назардан қочирил-ганлиги боис мазкур жумлаларда аникдик сифати йўқолган.
Ажратиб кўрсатилган туҳфа ҳадя қилди, ҳадясини туҳфа эт­
мокда бирикмалари тавтологикдир, яъни айни бир мазмун
икки марта таъкидланган, бу нормал нуткда аниқликка ха-лақит беради. Мана бу жумлаларда ҳам ана шу сабабга кўра
нутқнинг аникдигига путур етган: Унинг (рацамли техноло-гиянинг) афзаллиги шундаки, шдписодий сарф-харажатларни
анча тежайди("Ўзбекистон овози", 2006 йил 17 июнь) (сарф-харажат, албатта, иқтисодий бўлади). Мусахон ака... ўтган
асрнинг 1913 йили... Қозон университети медицина факуль-тетига таҳсил олгани боради ("Ҳуррият", 2006 йил 5 июль)
(ўтган аср бўлгандан кейин 1913 йили эмас, балки 13 йили
бўлиши керак).
Синонимлардан бирининг ўрнида иккинчисини нотўғри
қўллаш ҳам нутқнинг аникдигига салбий таъсир кўрсатиши
тайин. Масалан: Тош суякнинг мужда беришига кдраганда,
китнинг узунлиги тўрт ярим метр бўлган ("Узбекистан ма­
данияти", 1974 йил 17 декабрь). Бу жумлада мужда сўзи но-тўғри қўлланган. Ҳолбуки, бу ўринда мужда сўзининг сино-ними бўлган хабар сўзи ишлатилиши лозим эди. Чунки бу
икки сўзнинг маъносида умумийлик мавжуд бўлса-да, улар
маъно нозикликларига кўра фарқланади, яъни хабар сўзи
ҳар қандай ахборотни ифодаласа, муждасўзи фақат қувонч-97
ли ахборотни, хупгхабарни ифода этади. Шунинг учун ҳам
келтирилган жумладаги фикр мужда сўзининг эмас, балки
хабар сўзининг қўлланишини тақозо қилади, яъни қувонч-ли хабар эмас, оддий бир хабарнинг ўзи.
Бадиий нутқнинг аникдигини таъминлаш учун сўз уста-лари тинимсиз изланадилар, ягона энг аниқ, тасвирга тамо-ман уйғун сўзни топиш устида мунтазам иш олиб боради-лар. Масалан, улкан адиб Ойбек "Навоий" романининг кейин­
ги нашрларида тасвир аникдиги учун энг мақбул сўзни из-лаб, бир қанча сўзларни уларнинг синонимлари билан ал-манггирган, биргина мисол: энкаймок,сўзини букчаймок,сўзи
билан алманггирган. Дастлабки нашрда: Арслонкул... мадра-санинг кудратли, юксак пештоқи устида саллали, қалпоқли
усталарнинг дорбоздай чакдонлигига ҳайрон бўлиб тикилди.
Уларнинг ичида оппоқсоҳолли, энкайган чоллар ҳам бор эди.
Кейинги нашрда: Арслонкул... мадрасанинг кудратли, юксак
пештоқи устида саллали, қалпоқли усталарнинг дорбоздай
чаққонлигига ҳайрон бўлиб тикилди. Уларнинг ичида оппок,
сокрлли, букчайган чоллар ҳам бор эди.1 Энкаймок, сўзида
ҳаракатнинг ихтиёрийлиги, букчаймок, сўзида эса ҳаракат-нинг ғайриихтиёрийлигидан иборат маъно нозиклиги бор-ки, мазкур тасвирнинг аниқлиги учун букчаймоқ жоиз, чунки
чолларнинг қадди ўз ихтиёрлари, хоҳишлари билан эгилма-ган, балки оғир меҳнат мажбуран эгган.
Аниқ нутқ тузишда сўзларнинг кўп маънолилиги, яъни
полисемия ҳодисасига алоҳида эътибор берилиши лозим.
Тилда бирдан ортиқ маънога эга бўлган сўзлар жуда катта
микдорни ташкил этади, бу ҳам аслида тилнинг ўзига хосли-ги ва бойлигини кўрсатади. Аммо айни шу ҳолат ҳам нутқ
тузувчидан зийракликни талаб этади. Инглиз адиби Жона-тан Свифт "Гулливернинг саёҳатлари" романида ўткир са­
тира тили билан хаёлий Лагадо академиясининг ҳаётдан аж-ралиб қолган олимлари устидан кулар экан, уларнинг сўз
воситасида эмас, балки нарсалар воситасида ўзаро мулоқот
1 Низамханов X. Выбор слова как проблема литературно-стилистической
обработки текста. АКД. Ташкент, 1986, С. 11.
98
қилишларини тасвирлайди. Гўёки сўзлар нарсаларнинг номи
бўлганлиги учун янглиш англаниши ҳам мумкин, шунинг
учун нарсаларнинг ўзини кўрсатиш орқали фикр алмашиш
маъқулрокдир. Асарда олимлар суҳбат учун бир ерга бора-диган бўлса, фикрини билдиришга керак бўладиган нарса-ларни ҳам қопда олиб борган, яъни ҳар бир олимнинг луғат
заҳираси шу қопнинг ҳажмига боғлиқ бўлган. Бу кулгининг
асоси - сўзнинг кўп маънолилигидан гўл ва думбул тасаввур
билан қўрқиш. Ҳажв устаси Свифт тилнинг мўъжизавий
табиатидан бехабарлик устидан кулгандай бўлади.
Полисемантик сўзнинг маънолари, бу маънолар ўртаси-даги муносабатлар, маъноларнинг ҳар бирини реаллашти-рувчи контекст етарли даражада идрок этилса, полисемия
аниқ нутқ тузишда ўзига хос кўмакчи. Акс ҳолда, аниқ ва
равшан нутқни шакллантириш анчайин қийинлашади. Мана
бу жумлаларга эътибор берайлик: Гиппократ касал кўраёт-ганда, ундан: “Сиз ким томондасиз? Мен томондами ёки ка­
сал томопдами?" — деб сўраркан. Шунда касал: “Албатта,
сиз томондаман-да", — деса, Гиппократ унга қараб: "Мен
томон бўлсангиз, биз икковлон касални енгамиз. Агар касал
томонда бўлсангиз, мен яккаланиб крлам.ан-да"дер экан
("Ҳуррият", 2006 йил 5 июль). Ўзбек тилида касалсўзи поли­
семантик бўлиб, унинг 7 та маъноси қайд этилган, яъни
1) "организм нормал фаолиятининг бузилганлик белгиси (си-фат)", 2)"организмининг нормал фаолияти бузилган киши",
3) "организм нормал фаолиятининг бузилганлик ҳолати, ка-саллик" 4)"қутулиб бўлмайдиган одат", 5)"камчилик, иллат"
ва ҳ.к. Парчада бу сўз иккинчи ва учинчи маънолари билан
ишлатилган, лекин иккинчи, яъни касаллик маъносида
қўллангандаги контекст айни маънони эмас, балки учинчи,
яъни бемор маъносини реаллаштириш учун кулайдир. Шу­
нинг учун нутқдаги фикрнинг бирданига аник, англаниши
бир қадар қийин, бу маъно ифодаси учун тўғридан-тўғри
касаллик сўзини ишлатиб қўя қолган маъқул эди. Эҳтимол,
сўз ўйини чиқаришга ҳаракат қилингандир, аммо бу мақ-садга эришилмагандай. Ундан кўра касалликсўзи қўлланган-99
да, ҳам нутқ аниқ бўларди, ҳам муайян эстетик эффект юза­
га келарди.
Катта сўз усталари полисемиядан ҳам нутқ аниқлигини
таъминлаш, ҳам таъсирчанликни ошириш, ҳам кулги чиқа-риш воситаси сифатида фойдаланадилар. Абдулла Қаҳҳор
ҳайвон сўзининг бирданига икки маъносини куйидагича ре-аллаштиради: Ўзининг айтишига кўра "нафис адабиёт муал-лими” ўртоц Боқижон Бакрев оғилга кириб таъби хира бўлди:
сигирнинг кулоғига яна кана тушибди! Канадан ҳам кўра си-гир унинг аччиғини келтирди: канани терай деса кўймайди —
бошини силкийди, пиищиради.
— Ҳайвон! Сигир эмас, х,айвон! — деди оғилнинг эшиги-ни қаттиқ ёпиб. — Ҳайвон!
Хотини Мукаррам ҳовлида самоварга сув қуяр эди.
— Ҳайвон! Бу сигирни сотиб, пулига чўчқа олиш керак!
("Адабиёт муаллими" ҳикояси). Ҳайвон сўзи, бир қарашда,
фақат иккинчи, "тарбиясиз, фаросатсиз" маъносида қўллан-гандай кўринса-да, ёзувчи бу сўзни шундай контекстга олиб
кирганки, унинг асосий, "жонивор" маъноси ҳам ўзини накд
кўрсатиб турибди.
Ҳассос сўз санъаткори Чўлпон тилдаги бу имкониятни
янада ўзига хос тарзда намоён қилади. Масалан, ой сўзи-нинг “самовий жисм" ва кўчма "гўзал қиз" маънолари би­
лан алоҳида-алоҳида шундай қулай контекстга олиб киради-ки, ҳам ифода аниқлиги, ҳам тасвир тиниқлиги таъминлана-ди: Аравакаиг... миясида, умрида биринчи мартаба ўларок,,
ажиб ва ширин хаёллар айланарди. Кўкдаги ойга қараб ерда-ги ойни ўйлар ва боягидай ширин-ширин кулимсирарди("Кеча
ва кундуз романи"). Ёки ёзувчи юксўзининг "ортиқча таш-виш, даҳмаза" ва "инончга кўра азиз-авлиёларни ранжитиш
туфайли юз берадиган касаллик" маъноларини шундай фарқ-лаган ҳолда қўллайдики, ҳам ҳолатнинг аниқ тасвири таъ-минланади, ҳам енгил кулги пайдо қилади: Елкамда ўн пут-дан ўттиз пут юким бор...- деди мингбоши... Учала хотин бу
юкнинг нималигини англаб етолмадилар... (Хадичахон:) —
Ғанимлар қасд қилганга ўхшайди. Қайтарма қилдириб бер-100
самый? — деди. — Аёлларнинг билгани ирим, билгани қайтар-ма, билгани азайимхон... — деди мингбоши... Хадичахон яна
эътироз қилди: - Ўзингиз ўз оғзингиз билан "юк босди" дема-дингизми? Мингбоши кулиб юборди: "Юк босди" деган бўлсам,
"қандай юк?" деб сўрагин-да, баччағар! — деди у... — Учаланг
кам юкмисан менга? — Нима оғиримиз тушди сизга? — деди
Хадичахон ("Кеча ва кундуз" романи).
Шаклдош сўзлар, яъни омонимларни ҳам фаркдай билиш
сўзларни тўғри қўллаш ва демак, нутқнинг аниқлигини таъ-минлашга ёрдам беради. Омонимларни қориштириш нати-жасида юзага келадиган нутқий ноаниқликлар кўпроқ ўқув-чилар нутқида кузатилади, бу, албатта, уларда нутқий кўник-маларнинг етарли даражада мунтазамлашмаганлиги билан
изохданади. Бу борадаги нуқсонларни, табиий, мактаб она
тили таълими тадрижий равишда бартараф этиб боради. Айни
пайтда бу масалада йирик тилшунос Ш.Раҳматуллаев томо-нидан тузилган “Ўзбек тили омонимларининг изоҳли луға-ти" (Тошкент: Ўқитувчи, 1984) ҳам яхши амалий қўлланма
вазифасини ўташи мумкин.
Кўпинча асоси бир эканлиги сезилиб турган ва маъноси-да ҳам яқинлик мавжуд бўлган сўзлар фаркданмайди, қориш-тирилади, оқибатда нутқнинг аниқлигига путур етади. Ма­
салан, техникава технология сўзларини олиб кўрайлик. Та-биийки, бу сўзларнинг бири ўрнида иккинчисини қўллаш
мумкин эмас, чунки улар алоҳида-алоҳида икки хил маъно-га эта. Бирор иш бажарадиган машина, механизм, аппарат,
мослама кабилар (масалан, юк ташиш техникаси, пахта те-риш техникаси), шунингдек, бирор иш ёки ҳаракатни бажа-риш усуллари (масалан, кураш техникаси, рақс техникаси)
техникасўзи орқали ифодаланади. Технологиясўзининг маъ­
носи эса "ишлаб чиқариш жараёилари, усуллари ва восита-лари ҳақидаги билимларнинг жами (масалан, металлар тех­
нологичен), шунингдек, ишлаб чиқариш жараёнларини са-марали амалга ошириш, ижтимоий эҳтиёжларни тўлароқ
қондириш учун муайян усул ва тартиб билан қўлланадиган
операциялар мажмуи (масалан, дори ишлаб чиқариш техно-101
логияси, илғор педагогик технологиялар)" демакдир. Шундай
экан, тез-тез кўзга ташланаётган Корхонага янги замонавий
технология ўрнатилди қабилидаги жумлалар ноаниқ ва
нотўғридир. Табиийки, "билимлар жами" ва "операциялар
мажмуи" моддий нарса эмас, уларни қўлда ушлаб бўлмайди,
бинобарин, моддий бўлмаган нарса ўрнатилмайди, балки жо-рий этилади. Мазкур жумла тўғри ва демак, аникдик сифа-тига эга бўлиши учун Корхонага замонавий янги технология
жорий этилди тарзида тузилиши керак. Техникам моддий -лик таъкиди борлиги учун у жорий этилмайди, балки ўрна-тилади: Корхонага янги замонавий техника ўрнатилди.
Ўзбек тилида талаффузи жиҳатидан ўхшаш (бир хил эмас),
аммо бошқа-бошқа маънога эга бўлган бир қанча сўзлар бор,
улар фонетик жиҳатдан бир-икки товушга кўрагина фарқ-ланади. Бундай сўзлар тилшуносликда паронимлар деб юри-тилади. Масалан: асл — асил, садо — сазо, ўқишли — ўқимиш-ли, тансик, — тащис, ёнилғи — ёқилги, нуфуз — нуфус, оро —
аро (ора), қайда - щйдам, бола - бало, хаёл — хиёл, афзал —
абзал, маъкул — мақол, тип — тиф, шох — шох, тахлит —
тақлид, тахрир — таҳлил, ногирон - нигорон, мурожаат —
муножот, маънавий - маъновийкаби. Бундай сўзларни нутққа
олиб киришда жуда ҳам ҳушёр бўлиш, сўзнинг маъносига
алоҳида эътибор бериш зарур. Уларнинг бири ўрнида ик-кинчисини қўллаш баён қилинаётган фикрнинг бузилиши-га, жуда бўлмаганда, янглиш англанишига олиб келади. Аниқ
нутқ юзага келмайди, фикрнинг аниқлиги ва равшанлиги
тамоман йўқолади.
Тилимиздаги ўқишли сўзининг маъноси "ҳузур қилиб
ўқиладиган'' демакдир, ушбу жумлада бу сўз айни маъноси-ни намоён қилган: Рус классик ёзувчиларидан к,айси бири ўқиб
бўлмайдиган китоб ёзган? Буларни жаҳонга танитган китоблари
энг ўқишли китоблар эмасми? (А.Қаҳҳор, "Китоб шавқ би­
лан ўқилиши керак" мақоласи). Баъзан бу сўз ўрнида унга
пароним бўлган ўқимииглисўзи мана бу тарзда янглиш қўлла-нади: Прилавка ортида ёши ўтиб крлган бир к,из берилиб
китоб ўқиб ўтирарди... Прилавкага суяниб, секин ran бошла-102
дим: - Тургеневнинг "Ася"си ҳам жуда ўқимишли... (Ў.Умар-беков, "Гул сотувчи қиз" ҳикояси) Ҳолбуки, ўҳимишли сўзи-нинг маъноси бутунлай бошқа, яъни у "саводли, маълумот-ли" деган маънони ифодалайди, демак, китоб ўқимишли бўли-ши мумкин эмас. Шунинг учун ўк,ишли китоб, ўқимишли
одам қабилида қўллаш аниқ нутқ учун хизмат қилади.
Тансик, — танҳис паронимлари ҳам нуткда кўп қоришти-рилади, натижада нутқнинг аникдигига путур етади, чунки
уларнинг маънолари ўртасида каттагина фарқ мавжуд, яъни
тансик, “суюмли, ноёб" дегани, танк,ис эса "етишмайдиган,
камчил" маъносини англатади. Мисоллар: Уч-беш кишидан
иборат бу оиланинг кечки овқатидан сўнг дастурхонига кўйи-ладиган тансик, мева ва ичимликка кетадиган пул билан Шарк,
ўлкаларидаги ўн оила ўн кун роҳатда яшай олади (И.Гаспринс-кий, "Оврупо маданиятига бетарафона бир назар" асари).
Тўғри, ўша мамлакашлар иқтисодий ривожланган, халк,и нис-батан бой-бадавлат. Аммо биздаги инсонгарчилик, қадр-қим-мат, мехр-оқибат у томонларда танк,ис ("Халқ сўзи", 2006
йил 30 август).
Мана бу жумлага эътибор берайлик: Физика крнунлари-дан бирини эсга олиб, модданинг йўкдсш бор бўлмаслигини
инобатга олсак, бир автомобилнинг бир йилда шунча миқ-дорда заҳарли газ чщариши учун камида шунча, яъни 25 — 30
минг тонна бензин ёки бошк,а ёкрлви керак бўлади (“Ҳурри-ят", 2006 йил 16 август). Бу жумлада нутқнинг аниқлиги
бузилган, чунки ёқилғисўзи ўрнида унга пароним бўлган ёнилғи
сўзи қўлланиши лозим эди. Суюқ ёқилғи, яъни русчадаги
горючее ўзбек тилида ёнилт дейилади, ёқилғи сўзи эса ис-сикдик энергияси олиш учун ёқиладиган ҳар қандай ашёни
ифодалайди, у русчадаги топливо сўзининг муқобилидир.
Шундай экан, юқоридаги фикр ифодасида ёқилғи эмас, бал­
ки ёнилғи сўзи ишлатилганда, нутқнинг аникдиги бузилма-ган бўлур эди, чунки, кўриниб турганидай, жумлада ran суюқ
ёқилғи ҳақида кетмокда.
Нутқ тузувчи паронимик сўз жуфтликлари билан тўқнаш-ганда, улардан ўз фикри ифодаси учун уйғунини танлашда
103
зийрак бўлиши, сўз маъносини тўғри идрок этиши шарт.
Аммо сўз усталари паронимлардан ўзига хос бадиий восита
сйфатида ҳам фойдаланадилар. Зеро, тўғри танланган ва ўз
ўрнига тушган паронимлар бадиий нутқнинг аникдиги, ифо-далилиги ва образлилигини таъминлайди. Ижодкорлар к л и н ­
ча паронимларни ёнма-ён қўллайдилар. Бунда товуш жиҳа-тидан ўхшаш бўлган бундай сўзларнинг маънода бир-бири-дан кескин фарқ қилишига алоҳида урғу берилади. Паро­
нимларни ана шундай ёнма-ён ҳолатда солиштириш улар­
нинг мантиқан таъкидланишига имкон беради. Натижада
паронимлар алоҳида эстетик вазифа бажаради, ўзига хос
ифодалиликни юзага келтиради: “Пичощш ўзингга ур, огри-маса бировга ур" деган маъқул бир маҳол бор (Ғ.Ғулом,
"Ўрнида қўйилган имзо" фельетони). Жумлада маъкулва мщол
паронимларининг ёнма-ён қўлланиши баён қилинаётган
фикрга ифодалилик бахш этган.
Паронимларнинг ана шундай эстетик мақсад билан ишла-тилиши, айниқса, шеъриятда кенг тарқалган:
Ҳали кўнгил холи пушаймонлардан,
Аҳду вафолардан кечилмаганмиш
(А.Мухтор, "Туш" шеъри).
Хаёл хиёл чертиб ўтдими —
Топиб бер деб қилади хитоб
(Зулфия).
Нега бирдан уялиб,
Кўзин юмди ўралиб ғунчалар?
Кечалардан кўчага,
Кўчалардан кечага кўчилар
(МШайхзода, "Қўшиқ ўрнида" шеъри).
Бадиий нуткда кўлланган паронимларнинг маъноси бир-биридан қанчалик йироқ, бир-бирига қанчалик қарама-қарши
бўлса, экспрессивлик шунчалик аниқ ва кучли бўлади. Чун-104
ки оҳангдош сўзларнинг маъносидаги фарқлилик, қарама-қаршилик солиштиришни кутилмаганлик дараЖасига олиб
чиқади, улар ўртасидаги контрастликни беҳад кучайтирадй.
Масалан, қабр — қаср паронимик жуфтлигида сўзларнинг
маъносида конкрет қарама-қаршилик мавжуд. Улар ифода­
лаган тушунчаларни бир-бири билан ёнма-ён қўйиш ҳам
бир қадар нотабиий. Бу сўзларни шеърда ёнма-ён қўйиш
эса кучли экспрессивликни юзага келтиради, чунки сўзлар
ўзаро оҳангдош, маъно жиҳатидан эса қарама-қарши экан-лиги аниқ кўриниб туради:
Набилар, расуллар, доҳийлар унда,
Қабрлар, қасрлар тургандир қатор
(А.Орипов, "Она сайёра" шеъри).
Мазкур ҳолатни мана бу мисолда ҳам кўриш мумкин: Бо-ласи йўқлар болага қизиқади. Лекин боланинг бало бўлгани
ҳам бор... (Чўлпон, “Кеча ва кундуз" романи).
Бадиий асарда комик руҳ яратишда ҳам паронимлар жуда
қўл келади. Сўз усталари кўпинча паронимик сўзлардан бири-нинг ўрнида иккинчисини атайлаб янглиш ишлатиш орқали
кулги яратадилар. Албатта, бу кўпроқ персонажлар нутқида
кузатилади. Масалан, Н.Аминовнинг "Елвизак" ҳажвий қис-сасидан олинган қуйидаги парчада тип — тифпароними ана
шундай мақсад билан қўлланган: - Ҳурматли бюро аъзолари!
Мен Баширжон акани узок, йиллардан бери биламан. У киши
жуда ғалати, ўзига хос одам. Адабиётчилар тили билан айт-сак, ўзига хос бир “тип"... Баширжон ўтирган ерида к,имир-лаб кўйди. У "тип" сўзини "тиф" деб тушуниб: Ёлғон! Ум-римда тиф билан оғриган эмасман! — деб к,ичк,ирмок,чи ҳам
бўлди.
Шунингдек, компост — компотпаронимиясидаги компост
гўнгдан ачитиб тайёрланадиган ўғитни, компотэса мевалар-ни қайнатиб тайёрланадиган ичимликни ифодаловчи сўзлар
бўлиб, қуйидаги парчада улар асосида жуда чиройли кулги
чиқарилган: Марҳамат, - дедим-да, у ёк,-бу ёща щ раб ол-105
гач, лекция ўцишга тушиб кетдим, - ўртоқлар, компост жуда
фойдали ичимлик, уни асосан мевадан тайёрлашади. Мева-ларнинг хили щнча кўп бўлса, у шунча ширин бўлади. Биз-нинг Фарғона томонларда компостни ўрик, шафтоли крк,и
ва олчанинг қуруғидан тайёрлашади. Хуллас, компост ич-мабсиз, дунёга келмабсиз... Гапимни тугатмасимдан ўтирган
одамлар шарақлаб кулиб юборишди... (Х.Тўхтабоев, "Сариқ
девни миниб" романи).
Паронимлар турли сўз ўйинлари қилиш, хусусан, аския
учун битмас-туганмас манбадир.
Аниқ нутқ тузиш учун қўлланилиши чегараланган сўзлар-нинг маъноларини етарли даражада билиш билан бир қатор-да уларнинг ишлатилиш ўринларини ҳам аниқ тасаввур этиш
зарур.
Тилимиздаги сўзларнинг барчаси ҳам қўлланиш кўлами
жиҳатидан бир хил эмас. Сўзларнинг аксарияти нуткда кенг,
фаол қўлланса, айримлари жуда кам, нофаол қўлланади.
Ҳозирги тил нуқтаи назаридан баъзи сўзларда эскилик бўёғи
мавжуд бўлганлиги учун улар ‘‘эскирган сўзлар" номи билан
юритилади. Ана шундай эскирган сўзлар нофаол қўлланувчи
сўзлар сирасига киради.
Сўзларнинг эскириши, яъни бугунги адабий тил нуқтаи
назаридан эскилик бўёғини олиши турли сабаблар билан воқе
бўлиши мумкин. Сўзлар, асосан, ўзи англатган тушунчалар-нинг бутунлай йўқолиб кетиши сабабли ёки бошқа сўзлар-нинг сиқуви, "тазйиқи" билан фаол қўлланишдан чиқиб, эс-кириб қолади. Биринчи ҳолатда тушунчанинг ўзи йўқолиб
кетгани учун уни ифода этган сўз кишиларнинг фаол луға-тида кераксиз бўлиб қолади. Иккинчи ҳолатда эса муайян
тушунчанинг ифодаси бўлган сўзнинг ўрнини шу тушунча
ифодаси учун яна ҳам қулайроқ бўлган бошқа сўз олиши
натижасида олдинги сўз фаол луғатдан ўз-ўзидан чиқиб ке-тади. Тилшуносликда биринчи сабаб билан эскирган сўзлар
историзмлар, иккинчи сабабга кўра эскирган сўзлар эса ар-хаизмлар деб юритилади.
Историзм ва архаизмлар муайян талаб ва мақсад билан
нуткда қўлланади. Историзмлар узоқ ўтмиш воқелиги ҳақида
106
I
ran борганда, ўша давр тушунчаларини номлаш мақсадида
нутққа олиб кирилади, чунки улар ўша тушунчаларнинг ягона
номидир, ҳозирги тилда унинг муқобили ёки синоними йўқ.
Шунинг учун историзмлар бадиий бўлмаган ҳар қандай нутқ
кўринишида ҳам, бадиий нуткда ҳам мазкур мақсад билан
қўлланаверади. Улар тарихий даврни реал тасвирлаш зарури-яти билан ишлатилади. Масалан: Ҳар бир м ингбош ига ўнта-дан, ҳар бир аминга иккшпадан, ҳар бир элликбошига биттдан
яроқлик йигит берадиган бўлишибди (Чўлпон, "Кеча ва кун­
дуз" романи). Ҳарам доираси букун шовқин-суронсиз эди.
Подшохдипг бир-бирига щин., лекин айрим-айрим саройлар-да яшаган хотинлари шох, хонадонига мансуб бир инщзода-нинг тўйига кетишган эди. Аксар қизлар - канизаклар сул-шоннинг севикли хотини Хадичабегимни кузатиб боргани учун
"Б ори сафид'да, агар оцсочлар ҳисобга олинмаса, йигирма
чоқли аёл крлган эди (Ойбек, "Навоий" романи).
Архаизмларнинг эса ҳозирги тилда, албатта, синоними
мавжуд бўлади. Ана шунинг учун ҳам архаизм иштирок эт-ган синонимлар қаторидан эстетик ва коммуникатив мак,-саддан келиб чиққан ҳолда ё архаик сўз, ёки ҳозирги тилга
оид сўз нутққа танлаб олинади. Табиийки, архаик сўз муай­
ян эстетик вазифа учун хизмат қилади. Бу, албатта, бадиий
нуткда алоҳида қимматга эга. Нобадиий нуткда архаизмлар-ни ишлатишда маълум бир меъёрни сакдаш лозим, уларнинг
керагидан ортиқ кўп бўлиши нобадиий нутқни чучмаллаш-тиради ёки тушунилишини қийинлаштиради.
Бадиий нуткда архаизмлар, аввало, давр руҳини, тарихий
шароитни кўрсатиш учун ишлатилади. Бу ҳолат тарихий
мавзулардаги асарлар тилида кўп кузатилади. Бундай ўрин-ларда архаизмлар ҳам худди историзмлар бажарган вазифа­
ни бажаради. Қуйидаги мисолларда тотиқ(жазо), илик(қўл),
так/i (дўппи) архаизмларига эътибор қилинг: Отабек улар­
нинг тотик/iapuHU хўп боплаб берди (А.Қодирий, “Ўтган кун-лар" романи). Илик ўз ўрнида азиз. Кўз ўз ўрнида мўътабар.
Агар кўз билан илик бир-бири билан низо қилса, бундан ҳар
иккиси жабр кўрар (П.Қодиров, "Юлдузли тунлар" романи).
107
Яп-янги кўк шоҳи тўн кийган устод янги тақяга саллани бе­
жав ўрамоқда эди (Ойбек, "Навоий" романи).
Қуйидаги парчалардаги архаизмларнинг қўлланишини
кўрайлик: Кумушбибининг сезилар-сезилмас кулимсирашидан
ёкутдек иринлари остидаги садафдек од тишлари кўриниб
кетди (А.Қодирий, “Ўтган кунлар" романи).
Сад шошиб крлгании сездиёв чоғи,
Кулгудан қимтилди ғунча дудоғи—
Ҳозир тонг олди,
Ҳандалак бўйли ёр, чилги ранг олди
(М.Қўшмоқов)
Биринчи парчадаги ирин архаик сўзи бутун гапга назо-катли, "юмшоқ" бир руҳ бағишлаган. Унинг ҳозирги тилдаги
синоними бўлган лабсўзи қўлланганда эса ана шу "юмшок,-лик" маълум даражада йўқолган бўларди. Зотан, беҳад гўзал
ва суюк Кумушбиби образининг ўзи ғоят нозик бир тасвир
тилини тақозо этади. Худди шунингдек, шеърий парчадаги
дудок,архаизми ҳам ҳозирги тилда лабсинонимига эга, бироқ
мазкур парчада айни архаик сўзни қўллаш билан шоир ли­
рик қаҳрамоннинг интим кайфиятига мос келувчи нозик-лик руҳини юзага келтирган. Кўринадики, архаизмнинг эс­
тетик имкониятларидан яна бири унинг бадиий нутққа на-зокатлилик бахш эта олишидир.
Нутққа тантанаворлик, кўтаринкилик руҳини бериш ар­
хаизмларнинг ўзига хос эстетик имкониятларидан яна би-ридир. Улар ижодкор томонидан айни шу имконият нуқтаи
назаридан қўлланганда, бадиий асар тили алоҳида ранг ва
жаранг касб этади. Қуйидаги мисолларда буни яққол кўриш
мумкин:
Замон шиддатини қилолмай ҳисоб,
Ер чизиб турибди ёш бир мунажжим
(А.Орипов, "Кенглик нуқтаси" шеъри).
108
Сароб гирдоблари оркрда крлди,
Толе цощасини кркдим асабий
(М.Қўшмоқов).
Илк оғоч гуллади Кримда,
Олмага ўхшатдим исидан
(О.Матжон).
Бу шеърий парчалардаги мунажжим (астроном), қопқа
(эшик) ва оғоч (дарахт) архаизмлари мисраларга кўтаринки
руҳ берган.
Архаизмлар бадиий нутққа ҳазил-мутойиба, масхара, ки-ноя руҳини ҳам бериши мумкин. Ёзувчи Н.Аминовнинг "Қас-соб шоир" ҳажвиясидан олинган мана бу парчага диққат
қилайлик: Қаттиқ эътироз билдирдим. Қассоб ўрнидан ту-риб, чўнтак кавлашга myuigu. — Мана бизни ашъор! — деди
шимининг ўнг чўнтагидан бир варак, крғоз чищариб. — Мана,
ана буниси ҳизиҳ, секретарь к,изга беш сўм бериб, машинка-да чоп қилдирганман. Қишда павильонга от гўшти келганда
ёзган эдим. Бу парчада ашъор архаизми киноя, кулги ифо­
даси учун қўлланган. Қассоб ўзининг ода,ий машқини ашъ­
ор деб атайди. Айни пайтда у “ ангьори"ни машинкада чоп
қилдиради. Ҳатто у чоп қилдирмоқ сўзини "нашр эттирмоқ"
деб эмас, балки "кўчиртирмоқ" деб тушунади. Ёзувчи қас-собни сатирик фонда тасвирлаганлиги учун ҳам унинг ти-лида поэтик ифодага эга бўлган мазкур архаизмни қўллаш
билан қассобнинг ғоят кулгили образини яратган.
Қўлланилиши чегараланган сўзларнинг яна бир гуруҳи
касб-ҳунарга оид сўзлардир. Ўлкамизда қадим замонлардан
бери дурадгорлик, ёғочсозлик, кулолчилик, наққошлик, зар-гарлик, зардўзлик, темирчилик, каштачилик, тўқимачилик,
пойабзалдўзлик каби хилма-хил касб-ҳунар тармоқлари та-раққий топиб келмокда. Албатта, бу соҳаларга оид тушунча-ларнинг аниқ атамаси бўлган кўплаб сўз ва бирикмалар мав-жудки, улар тилшуносликда касб-ҳунар лексикаси номи би­
лан умумлаштирилади. Бу лексика, табиийки, мазкур соҳа-лардаги жараёнларни тасвирлаганда фаол қўлланади. Маса-109
лан, атлас тўқимачилиги тасвирида бадиий матнда айни со-ҳага оид сўзлар мана бундай ищлатилган: Марғилонда эса
осойишталик. Фацат урчуқлар чириллаб айланади. Тарок,-лар дам кўтарилиб, дам тушади. Гулаларнинг оғзи очилади-ёпилади. Дастгоҳлар тинимсиз ҳаракатда. Мокилар арцок,-ни судраб, шақ-шуц бориб келади. Бу "Ривожия" артели цех-ларидаги табиий жараён... Дўконларда тарант тортилган.
тандалар яшил камалакдай товланиб кетди. Қўли қўлига
тегмай ипак ҳатимларини тераётган қиз-жувонларнинг чеҳ-раларида ҳам ажиб бир тароват барк, урди. Сайлихон ох,ор
пуркади. Нозик таралган тандани куч билан тортиб, йўғон
новвойга ўраркан, юз-кўзига тушган илик, шуъладан аъзойи
бадани жимирлади (С.Анорбоев, "Сайли" романи).
Таъкидлаш жоизки, мазкур касб-ҳунар соҳалари у ёки бу
даражада халқнинг кундалик ҳаёти билан боғлиқ. Айтайлик,
арра, теша, болта, ранда, парма каби бир қанча сўзлар ду-радгорликка оид бўлса-да, улар кундалик ҳаётда ишлатилади,
демакки, бу сўзлар нутқий мулоқотда анчайин фаол қўлла-ниши табиий. Аммо касб-ҳунар соҳалари юртимизнинг турли
ҲУДУМарида мавжудлиги ҳисобга олинса, уларга оид сўзлар-да сезиларли шевавий фарқлар бўлишини ҳам тасаввур этиш
мумкин. Масалан, Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Бухоро
шеваларидаги ғўлабур арра, дастарра, искана, парма, болға,
андова, қирғич каби сўзлар билан ифодаланган дурадгорлик,
курувчилик предметлари Хоразм шевасида ёркы, бычцы, қачов,
буров, чўкич, юлмола, сьшҳоқ каби сўзлар орқали ифодала-нади.1 Бу ҳолатни назардан қочирмаслик лозим. Касб-ҳунарга
оид сўзларни нутққа олиб кириш зарурияти пайдо бўлганда,
муайян бир шевада эмас, балки нисбатан кўпроқ шеваларда
қўлланадиган, шунга кўра тил меъёрларига анчайин яқин-лашган сўзларни танлаш мақсадга мувофикдир. Хусусан, кел-тирилган мисоллардаги арра, искана, парма, болға, андова,
қирғич каби сўзлар кенг тарқалган, шунинг учун тегишли
мазмун ифодаси учун айнан улардан фойдаланиш нутқнинг
аниқлигини таъминлашга хизмат к и ла ли.
Ибрагимов С. Профессиональная лексика узбекского языка (на материа­
лах ферганских говоров). АДД. Ташкент, 1961, С. 144.
110
Қўлланилиши чегараланган сўзларнинг яна бир катга гу-руҳи терминологик лексикадир. Терминлар муайян бир ил­
мий ёки техник тушунчанинг ягона номи сифатида нутк,-нинг аниқлигини таъминлашда беҳад муҳим аҳамиятга эга
бўлган сўзлардир. Аникдик талаби нутқ услубларининг бар-часига қўйилса-да, бу талаб уларнинг ҳаммасида ҳам бир
хил даражада бўлмайди. Айни талаб расмий, публицистик ва
илмий услубларда алоҳида салмоқ касб этади. Айниқса, ил­
мий услубда аниқлик сифати бирламчи ва бош талаб сифа­
тида қаралади. Илмий нутқнинг аниқ ва равшан бўлиши ҳар
қандай фан ривожи учун ҳал қилувчи аҳамиятга молик бўлган
заруриятдир. Илмий нутқ аниқлигининг асосий устунлари-дан бири эса, шубҳасиз, терминлардир. Ҳар қандай таълим-нинг бош мақсади муайян фан асосларини ўкувчи онгига
жойлаштириш экан, таълим жараёнида, хусусан, ўқитувчи-нинг нутқий фаолиятида терминларнинг ўрни бениҳоя кат-тадир. Фанни чуқур билмасдан туриб, унинг терминларини
етарли даражада билиш мумкин эмас. Ўз фанини мукаммал
биладиган ўқитувчи бу фанга оид терминларнинг маъно-моҳиятини тўла билади, демак, ўз нутқида уларни ўринли
қўллашда янглишмайди, у ёки бу терминни нотўғри ишла-тиб, ўқувчисини ҳам адаштирмайди. Айтиш мумкинки, тер­
минни янглиш қўллашнинг бош сабаби ўқитувчи ёки мута-хассиснинг фанни яхши билмаслигидан бошқа нарса эмас.
Албатта, терминнинг "яшаш жойи” ўзи мансуб бўлган
фан ёки техника соҳасига оид нутқ (матн)дир. Лекин фан-техника ва унинг ютуқларининг кундалик ҳаётимизга мун-тазам кириб бораётгани боис минглаб терминлар тилимизда
фаол қўлланмокда ёки мутахассис бўлмаган кишилар томо-нидан ҳам бемалол тушуниладиган бўлиб қолмокда, яъни улар
"яшаш жойи"ни сезиларли кенгайтирмокда. Масалан, укол,
грипп, наркоз, кардиограмма, травматология каби тиббиёт-га, актёр, сахр.а, роль, грим каби санъатшуносликка, руль,
тормоз, двигатель, подшипник, корбюратор каби техникага
оид терминларнинг маъносини бугун ҳар ким тушунади.
Қуйидаги парчада ишлатилган техник терминларга эътибор
қилинг: Свечаси ярамайди. Зўрға шатгача юргизиб келган-111
мап... Мотор ҳамон ишлаб турарди... Шундан кейин Шаҳло
бир ғилдираги чиқазилиб, ўқи тўнкага тираб кўйилган трак­
тор ёнига келди.
— Нима бўпти?
— Подшипниги ейилиб кетган.
— Эссиз, шунча пуллик машина. Узеллари мой деган нар-сани кўрмаган (Саид Аҳмад, "Баҳор қизлари" ҳикояси).
Илмий нуткда терминларнинг ўринли қўлланиши фикр-нинг аниқ, ихчам, икки хил талқинга йўл бермайдиган тарз­
да ифодаланишига ёрдам беради. Аммо шуни ҳам унутмас-лик керакки, нуткда терминларнинг меъёридан ортиқ қала-шиб кетиши нутқнинг тўғри ва осон англанишини қийин-лаштиради.
Илмий мулоқот тили ҳақида ran кетганда, гуманитар фан-лар баёнида табиий тил воситаларининг асосий роль ўйна-ши, табиий фанларда эса қўшимча семиотик системалар-нинг ҳам муҳим ўрин тутиши таъкидланади.1 Масалан, ма­
тематика, физика, химия каби аник, фанларда турли форму-лалар, шартли белгилар ва бошқа махсус семиотик ишоралар
мунтазам қўлланадиган унсурлардир. Шунинг учун ҳам та­
биий фанларга ва гуманитар фанларга оид матнларда тер­
минларнинг қўлланиш меъёрларида сезиларли фарқ бўлиши
тайин. Табиий фанлар моҳиятан кўпроқ мутахассисга
мўлжалланган, гуманитар, ижтимоий-гуманитар фанлар эса,
номидан ҳам англашилганидай, тор соҳа мутахассисларини-гина эмас, балки кенг оммани, жамиятнинг барча аъзолари-ни назарда тутиши мақсадга мувофикдир. Атоқли қозоқ шо-ири, қадимги ёзма ёдгорликларнинг ажойиб тадқиқотчиси
Олжас Сулаймонов “Ёзув тили" номли китобида бу борада
ҳаққоний фикрларни билдирган. Унингча, физика ва мате-матиканинг махсус тилга эҳтиёжи бор. Аммо б у ндай "жид-дий фанлар'Та айни эҳтиёж нуқтаи назаридан такдид қилиш
гуманитар фанларни, айниқса, тилшуносликни ҳалокатга олиб
келади. Тилшуносликни меъёридан ортиқ терминлаштириш
фойдали бўлолмайди, ҳозир тилшунослик терминлари лу-1 Гвишиани Н.Б. Язык научного общения. Москва: Высшая школа, 1986, С. 47.
112
ғатлари ҳатто баъзи табиий тил луғатларидан ҳажман катта.
Бу услуб жуда қулай, аммо "фанбозлик" фаннинг ўрнини
боса олмайди. Платон ва Аристотеллар ўз асарларини аниқ
ва равшан ёзган эдилар, уларнинг асарларига бағишланган
айрим диссертацияларни ўқиш мумкин, лекин бу ишлар-нинг мазмунини англаш мушкул. О. Сулаймонов яна шун­
дай деб ёзади: "Ижтимоий фанлар ўз табиатига кўра жами-ятга, ҳеч бўлмаганда, умумий тарзда тушунарли бўлиши ло-зим, акс ҳолда улар ўз вазифасини бажара олмайди".1 У ёки
бу фан соҳасига оид матн тузилар экан, матнга терминлар
олиб кирилар экан, албатта, айни мулоҳазаларни эътиборда
тутиш керак. Ижтимоий-гуманитар соҳаларга оид нуткда
терминлар ҳаққоний заруриятга мувофиқ тарзда кўлланган-дагина нутқнинг аникдиги учун хизмат қилади.
Аникдик сифати бадиий нуткда ўзига хос тарзда намоён
бўлади, чунки бадиий асар, маълумки, бадиий тафаккур мах,-сулидир. Йўл-йўлакай кўриб ўтилганидай, бадиий нуткда
образлилик биринчи планда бўлганлиги учун сўз маъноси-даги силжишлар, кўчишлар кўп кузатилади, Сўз ва у ифода-лаган предмет ўртасидаги мутаносиблик бадиий нуткда
кўпинча очиқ ва тўғридан-тўғри бўлмайди. Бадиий нутқ ўзи-нинг таъсир этишдан иборат асосий мақсадига эришиш учун
сўзнинг турлича қўлланиши, товланиши, турланиши, хил-ма-хил маъноларни устига олишига кенг имконият яратади.
Ў.Ҳошимовнинг “Икки эшик ораси" деган романи бор,
аммо, аниқки, роман иккита эшик ва уларнинг орасидаги
масофа ҳақида эмас. Нейтрал нутк, нуқтаи назаридан қарал-са, мазкур бирикма айнан шу маънони ифодалайди, аммо
бадиий нуткда бу бирикма умрнинг қисқалигини ифодалов-чи ўзига хос бениҳоя аниқ образ.
Бадиий нуткда сўзлар ўз ва ҳатто кўчма маъноларидан
ташқари ҳам ўзига хос янгидан-янги маъно қирраларини
касб этиши ва шу тарзда бадиий тасвирнинг янада аниқли-гини таъминлаши мумкин. Мана бу жумлага эътибор бе-райлик: Мирёкуб ғурурининг калтакланитидан келган бир
1 Сулейменов О. Язык письма. Алматы — Рим, 1998, С. 12.
113
заҳарханда билан кулди, инженер эса бурунги кулар юзини
ҳам нўқталаб олди (Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи). Бу
гапдаги ғурурнинг калтакланиши ва кулар юзини нўкрюла-мок, бирикмаларидаги ажратилган сўзлар касб этган маъно
нозикликлари (ғурурни азобли даражада поймол қилиш, кес-кин ва тамоман тўхтатмоқ) билан матнга ҳам 'аниқлик, ҳам
таъсирчанлик бахш этган.
Нейтрал нуткда Қор ёнади дейилса, нутқнинг аниқлиги
бузилган бўлади, чунки қор ёнмайдиган нарса. Бунда тил ва
воқелик мутаносиблиги тамоман мувозанатдан чиққан бўла-ди. Закий тилшунос А.Рустамов тавсифлаганидай, крловини
топсанг ўтин яхши ёнадидейиш мумкин, бу тил қоидалари-га тамоман мувофиқ. “Бирок, инсон табъи бу билан тўла
равишда қониқмайди. Унинг табъидаги гўзалликка бўлган
эҳтиёжи шу гапни гўзаллаштиришни талаб қила бошлайди.
Бу бир йўқ буюмнинг олдин ўзини ясаб, кейин уни чирой­
ли қилишга бўлган интилишнинг айнан ўзи. Шу талаб билан
ўтинсўзини кррсўзи билан алмаштиради-да, крловини топ­
санг, крр ёнар дейди. Шу билан у мазкур гапга гўзал туе
беради. Эшитганларга бу ёқади. Киши ўзига ёққан нарсани
йўқотмасликка ҳаракат қилади ва халқ буни мақол қилиб
асраб юради."1 Бундай ҳолатда таъкидланган тил ва воқелик
мутаносиблиги ўзига хос бадиий бир шаклда намоён бўла-дики, бу ўринда унинг бузилиши ҳақида ran ҳам бўлиши
мумкин эмас.
Бадиий нуткда сўз ижодкорнинг услуби, тарихий давр,
адабий ок,им ва йўналишларга боғлиқ ҳолатда мавжуд маъ-носидан фаркди маънолар олиши, муайян тушунчаларнинг
образи ёки рамзига айланиши ҳам мумкин. А. Рустамов бу
муносабат билан шундай ёзади: ‘‘Май у майхона ва соқийу
паймона каби сўзларнинг классик адабиётда истиора сифа­
тида қўлланишини билмаганлар, масалан, Навоийнинг:
Зоҳид, сенга хуру менга жонона керак,
Жаннат сенга бўлсун, менга майхона керак.
1 Рустамов А. Сўз хусусида сўз. Тошкент, 1987, 18-19-бет.
114
Майхона аро соқию паймона керак,
Паймона неча бўлса, тўла яна керак
деган рубоийсини ўқиганда, Навоий ичкилик тарафдори экан,
деган хулосага келиши мумкин. Кўпгина ёшларимиз Шарқ
адабиёти классикларининг шеърларини ўқиганда, май, ша-робкаби сўзларнинг истиора сифатида қўлланишини ҳисобга
олмаслик натижасида ичкилик ва классик шоирларимизнинг
ичкиликка бўлган муносабати ҳақида нотўғри тасаввурга эга
бўладилар... Майсўзи ҳақиқат маърифати, унга бўлган ишқу
муҳаббат ва уни идрок қилгандаги лаззатни билдиради... На­
воий ...майхонадеганда ичкиликхонани эмас, ҳақиқат ошиқ-ларининг васлгоҳини назарда тутган. Май ва майхонанинг
рамзий маънолари аён бўлди. Навоийнинг Менга майхона
керак деганда унинг қовоқхона ёки винохона, умуман, ич­
килик бор жойни назарда тутмагани маълум бўлди. Навоий
ўз салафлари сингари майхонадеб маърифат ҳосил бўлади-ган ерни тушунар ва уни жаннатдан афзал кўрар экан."1
Нутқнинг аниқлиги сифати бадиий нуткда мутлақо ўзига
хос тарзда, образнинг аниқлиги ва ўринлилиги тарзида на-моён бўладики, бу бадиий адабиётнинг моҳияти билан бево­
сита алоқадордир.
1 Рустамов А. Кўрсатилган асар, 43-44, 45, 48-бетлар.
115
Нутқнинг мантиқийлиги
Мантиқийлик нутқнинг тингловчи томонидан тўғри ва
тўлиқ англаниши учун зарурий бўлган сифатлардан бири-дир. Мантиқийликдан маҳрум бўлган бирон-бир нутқ ки­
шилар ўртасидаги тайинли алоқани таъминлай олмайди. Нугқ-н-инг мантиқийлигини тўғрилик ва аниқлик сифатларидан
ажралган ҳолда ҳам тасаввур этиб бўлмайди, чунки тўғри ва
аниқ бўлмаган нутқ ҳеч қачон мантиқий бўлиши мумкин
эмас. Зотан, тўғри ва аниқ бўлмаган нутқдан мантиқийлик-ни излаб топиб бўлмайди. Адабий тил меъёрларига зид тарз­
да тузилган ва тегишли бирликлар ноўрин танланган нутққа
мантиқ бегона бўлиши табиий.
Фикр таркиби ва қурилишининг тўғри ифодаланиши нутқ
мантиқийлигининг асоси дейиш мумкин. Нуткда тил воси-таларининг мантиқ ва тўғри тафаккур қонуниятларига мос
тарзда мазмуний бирикиши нутқ мантиқийлигини баҳолаш-нинг бош ўлчови ҳисобланади. Ана шунга кўра мантикий-лик сифатини нуткда сўзлар ва гаплар ўртасидаги семантик
алоқаларнинг фикрнинг мантиқий моҳияти ҳамда унинг ри-вожланиб боришига қатъий мослиги тарзида таърифлаш мақ-садга мувофикдир.
Айтиш мумкинки, нутқнинг мантиқийлиги структура нуқ-таи назаридан кўпроқ тилнинг синтактик сатҳи билан боғ-лиқдир. Бошқача қилиб айтганда, нутқ тузувчи нутқнинг
мантиқийлигига эришиши учун тил бирликларининг син-тагматик (қўшилиш) имкониятларини яхши билиши лозим.
Лекин бунинг ўзигина етарли эмас. Сўзловчи (ёзувчи), энг
аввало, баён этмоқчи бўлган фикрини, билдирмоқчи бўлган
хабарини ва у билан боғлиқ тафсилотларни, айни пайтда
мантиқ қонуниятларини етарли даражада тасаввур этмас экан,
у мантиқли нутқ туза олмайди. Бу ўринда нутқ тузувчининг
тафаккур қобилияти жуда-жуда муҳимдир. Кўринадики,
нутқнинг мантиқий бўлишида ҳам лисоний, ҳам ғайрилисо-ний омил инггирок этади.
Нутқ маданияти тушунчаларини ифодаловчи сўзларга тер-116
минологик маъно юклашга алоҳида эътибор қаратган Б.Н.Го-ловин нарса мантиқийлиги ва тушунча мантиқийлигини фарқ-лаш мақсадга мувофикдигини таъкидлайди. Унинг кўрсати-шича, нарса мантиқийлиги нуткдаги тил бирликлари мазму-ний алоқалари ва муносабатларининг реал борликдаги нар-са-ҳодисалар алоқалари ва муносабатлари билан мутаносиб-лигидир. Тушунча мантиқийлиги эса мантиқий фикр тарки-би ва унинг мантиқий ривожининг нуткдаги тил унсурла-рининг семантик алоқаларида тўғри акс этишидир. Манти-қийликнинг бу икки кўриниши бир-бири билан боғлиқ ва
конкрет нуткда улар бирликда намоён бўлади, декин эртак,
бадиий фантастика, мажозий асарлар каби алоҳида нутқ кўри-нишларида нарса мантиқийлигидан атайлаб воз кечилиши
мумкин.’ Масалан, эртакларда ҳайвонлар, турли буюмлар,
ўсимлик ва шунга ўхшашларнинг одамлардай гапириши, ку-лиши, ўйлаши ва бошқа ҳаракатларида нарса мантиқийлиги
атайлаб бузилган бўлади, аммо тушунча мантиқийлиги
соғлом сакданади. Мавжуд анъанага кўра бундай ҳолатлар-даги нуткда мантиқийлик бузилган деб қаралмайди, мазмун
тўғри англашилаверади.
Мантиқийлик нутқнинг мақсад нишонига бехато етиши-ни, бу нишонни ортиқча уринишларсиз забт этишини таъ-мин этадиган сифатлардандир. Мантиқий нутқ фикр тарки-бини тўғри ва аниқ акс эттириши билан таъсирчанлик касб
этади, айни пайтда у тингловчи идрокини зўриқтирмайди.
Ҳар қандай мантиқий фикр қанчалик мураккаб бўлмасин,
нутқ тузувчининг маҳоратли кўмаги билан ўзига лойиқ ва
ярашиқли, демакки, мантиқий либосини кия билса, тинг­
ловчи шуури уни осонлик билан ўз бағрига олади.
Улуғ Алишер Навоий ўзининг "Мажолис ун-нафоис" аса-рида шундай бир воқеани ҳикоя қилади. Бахррнинг ёмғирли
кунларидан бирида у "Хуросон мулкида туркий ва форсийда
малик ул-калом" Лутфий билан учрашиб қолади. Мавлоно
Лутфий Амир Хусрав Деҳлавийнинг бир шеъридаги гўзал
маъно ва ўхшатиш ҳақида жуда ҳам мақтов билан гапириб
беради, яъни: ‘‘Маҳбуба ёмғирли кунда йўлда тийғаниб йи-' Головин Б.Н. Основы культуры речи. Москва: Высшая школа, 1988, С. 145.
117
қилиб кетай дейди. У шу қадар гўзал ва нозикки, ёғаётган
ёмғир риштасини ушлаб, унинг мадади билан ўзини ўнглаб
олади". Бу таъриф Навоийга беҳад маъкул тушади. Саройда-ги олий адабий мажлисларнинг бирида Навоий бу ўхшатиш
ҳақида шоҳ Ҳусайн Бойқаро ҳузурида гапириб, шрҳнинг ҳам
ҳайратланишини кутади. Аммо Бойқаро “Юқоридан пастга
тушаётган ёғин рипггаси йиқилаётган киши учун мадад бўла
олмайди" деб, эътироз билдиради. Навоий Бойқаронинг ўткир
ва нозик мантиғи ва шеърфаҳмликдаги заковатига қойил
қолади.1 Шоҳ ва шоир Ҳусайн Бойқаро мазкур ўхшатишда
тушунча мантиқийлигидаги бузилишни илғаган.
Катта истеъдод соҳиби шоир Хуршид Давроннинг бир
шеърида шундай мисралар бор:
Ҳар сўзимни кўнғироқтшг тиллари каби
Юрагимга уриб-уриб жаранглатаман...
Кўриниб турганидай, жуда ҳам чиройли, бениҳоя ориги­
нал, янги ўхшатиш, тасвир кучли эмсщионалликка эга. Пар-чада ғоят оҳорли бадиий образ мавжуд. Аммо шунга қара-масдан, бу ерда ҳам тушунча мантиқийлигидаги муайян сак-таликни сезмаслик мумкин эмас. Биламизки, одатда овоз
чиқарадиган қисм қўнғироқнинг корпуси, яъни кўнғироқ-нинг тиллари жарангламайди, қўнғироқнинг ўзи жаранглайди.
Демак, мантиққа кўра "сўзни қўнғироқнинг тиллари каби
юракка урилса", сўз эмас, балки юрак жаранглаши керак.
Мантикдаги номунтазамлик бениҳоя гўзал образ ва тасвир
мувозанатининг ҳам муаллақлашувига олиб келади.
Мактаб она тили таълимида ўқувчиларда боғли нутқ ма-лакаларини шакллантиришга, ижодий ва мустақил матн ту-зиш қобилиятини ўстиришга катта эътибор берилади. Бу
малака ва қобилиятларнинг таркиб топиши ва ривожлани-шини мантиқий нутқ тушунчасисиз тасаввур ҳам этиб
бўлмайди. Мантиқий нутқ тузиш боғли нутқ тузиш, ижодий
матн яратишнинг бирламчи асосидир. Буни, қайси фандан
1 Навоий А. Мукаммал асарлар тўплами. 13-том. Тошкент: Фан, 1997, 206-
208-бет.
118
даре беришидан қатъи назар, ҳар бир ўқитувчи ҳамиша ёдда
тутмоғи лозим.
Мантиқий нутқ тузиш учун сўзловчи фикр предметини
атрофлича билиш, мантиқий тафаккур қоидаларидан боха-бар бўлиш каби ғайрилисоний талаблар билан бир қаторда
тил бирликларининг лексик-семантик моҳияти, уларнинг
синтагматик хусусиятлари каби лисоний билимларни ҳам
назардан қочирмаслиги керак. Айтайлик, сўзларнинг жумла
таркибида мантиқий-мазмуний зиддиятсиз бирика олиши,
мантиққа уйғун қўлланиши учун уларнинг лексик-семантик
моҳиятини етарли даражада билиш лозим.
Ушбу жумлани мантиқий деб айтиш қийин: Она Тереза
доим ўзини Оллоҳ кўлидаги сиёҳман, деб таъкидлаб келган
("Бекажон", 2006 йил 24 август). Маълумки, она Тереза хрис-тианликнинг католик мазҳабига эътиқод қилган роҳиба,
Оллоҳ эса исломий тушунча, шундай экан, у мантиқан Оллоҳ
кўлидаги сиёҳмандейиши мумкин эмас, балки Худо кўлидаги
сиёҳман дея билар (худго сўзи барча динлардаги яратувчига
нисбатан қўлланади). Оллоҳ сўзининг лексик-семантик мо-ҳиятини яхши билмаслик натижасида мазкур нуткда ман-тиқ бузилган.
Мана бу жумладан мантиқ излаб кўрайлик: Илм-фанда
фараз қилиш ёки ўйлаб чиқаришга ўрин йўқ. Фаннинг ри-вожланиши факрт кашфиётга боғлиқ. Фонда фикр билди-puui, ишонаман дейиш — билмаган билан баробар ("Ҳурри-ят", 2006 йил 5 июль). Биринчи жумлада фараз сўзининг
лексик-семантик моҳияти янглиш англанган, яъни фақат
мавҳумлик тарзида тушунилган. Аслида бу сўзнинг маъноси
анчайин кенг, яъни "бирор нарса-ҳодиса ҳақида олдиндан
чиқарилган тахминий ҳукм, мулоҳаза, гипотеза" демакдир.
Ушбу жумлада бу маъно яққол намоён бўлган: Фан учун таж-риба ва фараз, қиёс ва таҳлил жуда зарур, - деди профессор
(Б.Раҳмонов, "Ҳурмат-эҳтиром1'). Айтиш жоизки, фаразеиз,
гипотезасиз фаннинг ўзи йўқ, шунинг учун ҳам фаншунос-ликда фараз, гипотеза илмий билимнинг ўзига хос алоҳида
шакли сифатида таърифланади.1 Кейинги жумлалар ва бу
жумлалар ўртасидаги муносабатда ҳам мантиқ у қадар
1 Гипотеза в современной лингвистике. Москва: Наука, 1980, С. 14.
119
соғлом эмас. Тўғри, фаннинг ривожланиши кашфиётларга
боғлиқ, аммо кашфиётлар учун айни фаразлар, тажрибалар,
фикр билдирйшлар замин ҳозирлайди. Бу ўринда нутқ ман-тиқийлигининг мўртлашувида лисоний омиллар билан бир
қаторда ғайрилисоний омиллар, яъни фикр предметига оид
тасаввурларнинг етарсизлиги ҳам роль ўйнаганлиги табиий.
Сўзларда ифодаланган тушунчалар ўртасидаги муносабатни
тўғри тушунмасдан туриб, бу сўзларни ўзаро алоқаланти-риш ҳам мантиғи норасо жумлаларнинг шаклланишига олиб
келади. Мана бу гапни кўрайлик: Сурхон воҳасига қарашли
Шеробод туманининг тоғли худудида "Хатак" пости жой-лашган ("Даракчи", 2006 йил 24 август). Маълумки, воҳасўзи
"атрофи саҳро билан ўралган обод, сувли ўлка" маъноси би­
лан географик-ҳудудий тушунчани билдиради, туман эса
маъмурий-ҳудудий тушунча ифодасидир. Мантиқан бу икки
тушунча ўртасида тобелилик, қарашлилик муносабати бўли-ши мумкин эмас, чунки улар фарқли сатхдарга мансуб ту-шунчалардир. Маъмурий-ҳудудий бўлиниш иерархиясига
кўра туман вилоятга, вилоят респубдикага қарахнли, шунга
кўра Сурхондарё вилоятига қарашли Шеробод туманидейиш
ёки воҳани таъкидлаш зарурияти бўлса, Сурхондарё воҳаси-даги Шеробод тумани тарзида бирикма тузиш лозим, ана
шунда жумланинг мантиқийлиги мўрт бўлмайди.
Бир-бирига мантиқан тамоман зид, қарама-қарши бўлган,
шунинг учун ўзаро алоқалантирилиши мумкин бўлмаган ту-шунчаларни ифодаловчи сўзларни жумлада муносабатга ки-ритиш натижасида мантиқийлик бузилиши, ҳатго кулгили
ҳолатлар юзага чиқиши ҳам баъзан кузатилади. Масалан,
"қиялик" ва "чукурлик", “чуқурлик" ва “баландлик" каби
тушунчалар бир-бирига зид ёки, камида, бири иккинчисига
нисбаталанмайдиган тушунчалардир. Шунинг учун ҳам
қияликнинг чукурлиги, чукурликнинг баландлиги, чукурликнинг
узунлиги каби бирикмаларда мантиқ соғлом эмаслиги аниқ.
Ҳеч бўлмаганда, чуқурликдегани "сатҳдан пастлик", баланд­
лик эса “сатҳдан юқорилик" эканлиги тасаввур этилса, бу
икки сўзни кўшиш мантиқ мувозанатини қанчалик бузиши
120
ва кулгига сабаб бўлишини англаш қийин эмас. Бундай мазму-ний носоғлом бирикмалар қўлланган ушбу парчада нутқнинг
мантиқиилиги ҳақида гапириб бўлмайди: Ўзбекистон геоло­
гия ва минерал ресурслар давлат кўмитаси берган ахборот-га кўра, метеоритнинг кулаши шущдар кучли бўлганки, унинг
натижасида эллиптик шаклдаги циялик пайдо бўлган. Кдялик-нинг чукурлиги тахминан 40 метрни, узунлиги 10 километр-ни, эни 7 километрни ташкил этади. Юзанинг шимоли-тр-бида баландлиги 60 метр ва узунлиги 1 километр бўлган
чукурлик пайдо бўлган ("Даракчи", 2006 йил 24 август).
Баъзан уюшиқ бўлакларни қўллашдаги мантиқий-мазму-ний хатоликлар туфайли ҳам нутқнинг мантиқийлигига пу-тур етиши кузатилади. Бир хил ҳаракат-ҳолат, белгига ман-тиқан эга бўлиши мумкин бўлмаган нарса-ҳодисаларни ифо-даловчи сўзлар уюшиқ бўлаклар тарзида қўлланади ва нарса-ҳодисаларнинг бирига нисбатланиши мумкин бўлган ҳара-кат-ҳолат, белги уларнинг барчасига тегишли бўлиб қолади.
Бунинг натижасида жумлада мантиқ бузилади. Масалан, ушбу
жумлага диққат қилайлик: Бульдозер, "Зил" автомашинамиз
милтиқнинг ўқидай учади ("Ўзбекистон овози", 2006 йил 20
июнь). Жумлада бульдозерва "Зил" автомашинамизсўзлари
билан ифодаланган эгалар уюшиқ ҳолатда қўлланган. Улар
билдирган нарсаларнинг ҳар иккаласига ҳам кесим вазифа-сидаги учади сўзи ифодалаган ҳаракат нисбатланган. Ҳолбу-ки, бульдозер бу ҳаракат (бунинг устига, милтиқнинг ўқидай-)яи бажаришга мантиқан қодир эмас, у "учиш" у ёкда тур-син, ҳатго тез юра олмайди. Айни шу ўринда мантиқ муво-занати бузилган.
Қуйидаги жумлада ҳам уюшиқ бўлаклар орқали ифода­
ланган тушунчалар бир хил характерга эга эмас, уларнинг
бир сатҳга тизилиши мантиқийликка зиддир: Ҳикоя ва суҳ-батдан ташқари, ўзбек тилини яхши ўрганиш, унга қизи-қишни уйғотиш мақсадида тил ўрганишга оид ўйинлар, ки-чик-кичик шеърлар, бадантарбия ва ашулалар бериб бори-лади (С.Жўраев, Ҳ.Қодиров). Ўйин, шеър, ашулаларнинг бе­
риб борилишини тасаввур қилиш мумкиндир, аммо бадан-121
тарбиянинг “бериб борилиши" мантикдан ташқари эканли-ги аниқ.
Машҳур юнон алломаси Аристотель ўзининг “Риторика"
асарида юқоридаги каби ҳолатлардаги хатоликларга алоҳида
эътибор беради. Унинг таъкидлашича, бир-биридан фаркди
икки тушунчанинг ҳам униси, ҳам бунисига бирданига му-вофиқ келмайдиган белгини қўллаш хатодир, масалан, товуш
ва ранг учун кўрмоқифодаси мос эмас, илғамок,ифодаси эса
мосдир.' Зотан, рангни кўриш мумкин, товуш эса эшитиш
орқали идрок этилади. Илғаш эса уларнинг ҳар иккаласи учун
ҳам умумийдир.
Жинс — тур муносабатидаги тушунчаларни ифодаловчи
сўзларнинг уюшиқ бўлаклар вазифасида қўлланинш ҳам нутқ-нинг мантиқийлигига халақит беради. Ушбу жумлага эъти­
бор берайлик: Шу қисқа вақт ичида шогирдларим билан бир
печта халқаро мусобаца ва турнирларда иштирок этиб,
ғолибликни кўлга киритдик (“Ўзбекистон овози", 2006 йил 29
июнь). Маълумки, яхши натижага эришганларни аникдаш
мақсадида уюнггириладиган ҳар қаддай беллашув мусобсща
дейилади, турнир эса қатнашувчиларнинг ҳар бири маълум
тартибда барча қатнашувчилар билан бир мартадан учраша-диган мусобақадир. Шундай экан, мусобсща сўзи жинс ту-шунчани, турнир эса тур тушунчани билдирадиган сўздир,
яъни турнир мусобақанинг бир туридир. Бу тушунчаларни
ифодаловчи сўзларнинг уюшиқ бўлаклар сифатида қўллани-ши, улар ўртасида тенгланиш муносабатининг бўлиши маз­
кур тушунчалар жинс — тур муносабатида эмас, балки мус-тақил, тенг муносабатдадир деган мантиқан янглиш талқин-га йўл очади ва нутк, мантиқийликдан маҳрум бўлади.
Мазмунан бир ёки яқин бўлган тил бирликларини муай­
ян услубий мақсадсиз ортиқча, такрор қўллаш ҳам нутқнинг
мантиқийлигига соя солади. Бундай ҳолатларда муайян бир
маънонинг кераксиз икки марта ифодаланиши натижасида
тавтология юзага келадики, бу мантиқ нуқтаи назаридан хато
саналади. Масалан: Тарбиячи икки кўлини юқори кўтариб,
1 Античные риторики. Москва: МГУ, 1978, С. 136
122
Бу дарсхона" деб щрсак чалади. Болажонлар бу машқни хрм
такрорлайдилар. Тарбиячи икки кўлини куйи тушириб, "Бу
ер" деб ҳаракат к,илади (С.Жўраев, Ҳ.Қодиров). Табиийки,
кўтармоқ сўзида "юқорига" деган маъно, туширмоқ сўзида
эса “қуйига" деган маъно мавжуд, келтирилган мисолдаги
ажратиб кўрсатилган бирикмларда айни маънолар икки марта
такрор, яъни тавтологик ифодаланган. Ҳолбуки, куйига кўтар-моқ ёки юкррига туширмок,деб бўлмаслиги аниқ.
Куйидаги мисолларда ҳам ана шундай тавтологик қўллаш-лар нутқ мантиқийлигининг бузилишига олиб келган: ...Чўл
кўйнида ташкил этилган бундай загонларда мол соялайди-ган соя, қиш қахратонида эса панароқ жой бўлмади ("Ўзбе-кистон овози", 2006 йил 17 июнь). Сабок, дарси (рукн) ("Тонг
юлдузи", 2006 йил 18-24 сентябрь). Ўн кишига мўлжаллан-ган мазкур махсус жойларнинг хрр бирида ўнтадан одам
ўйинларни бемалол томоша қилиши мумкин("Халқ сўзи", 2006
йил 21 июнь). Имзога кўл кўйиш маҳалида гурс этиб ерга
кулади (“Хонадон", 2006 йил 21 август).
Нутқ мантиқий бўлиши учун фикрнинг ифодаланишига
зарурий бўлган сўзларнинг барчаси жумлада иштирок эти-ши лозим. Ихчамлик, қисқалик, лўндаликка керагидан ортик,
интилиб, баъзи сўзларнинг тушириб қолдирилиши нуткдаги
мантиқийлик сифатининг издан чиқишига олиб келади. Мана
бир мисол: Тарбиячи: Болажонлар, энди ўрганган сўзла-рингизни бир чизиб беринглар-чи? деб вазифа топширади.
Болалар к,алам ва дафтарларини олиб, чиза бошлайдилар
(С.Жўраев, Ҳ.Қодиров). Оддий мантиққа кўра, сўз чизил-майди, балки ёзилади, раем эса чизилади. Мазкур жумлада
ҳам расм чизиш ҳақидаги фикр айтилмоқчи. Аслида бу фикр
ифодаси учун Ўрганган сўзларингиз ифодалаган нарсалар-нинг расмини чизиб берингтарзида жумла курилиши керак
эди. Эҳтимолки, нутқ тузувчи ихчамлик мақсади билан бир
неча сўзни тушириб қолдириб, ўз наздида шаклан ихчам-ликка эришса эришгандир, лекин мантиққа жиддий путур
етган. Мантиқнинг мужмаллиги, нодурустлиги ҳисобига юза­
га келадиган ихчамлик ёки лўндалик нутқий алоқа учун асло
фойдали эмас, балки тамоман зарарлидир.
123
Муайян бир сўзнинг тушириб қолдирилиши ҳам нутқда-ги мантиқ мувозанатининг яхшигина бузилишига олиб ке-лиши мумкин. Мана бу жумлани кўрайлик: Назаримда, ни-мани қандай ёзиш керак деган азалий муаммонинг қалови
топилгани, материаллар дид билан сараланиб, халҳона ра­
вен тилда ёритилгани таҳририятга кўл келмокда ("Ҳурри-ят", 2006 й и а 24 май). Бу гапда "халқона равон тилда ёритил-ган" нарсани ифодалайдиган сўз тушиб қолган, унинг ўрни
бўшлиги билиниб турибди. Айни бўш ўрин бундай синтак­
тик қурилишлар қонуниятига кўра олдинги равишдош обо­
рот таркибидаги материалларсўзи томонидан мазмунан эгал-ланади, яъни материаллар халкрна равон тилда ёритилгани
тарзида англанадики, бунда мантиқ соғлом бўлмайди. Зотан,
материал ёритилмайди, балки материалда халқ ҳаёти, хўжа-лик фаолияти, одамларнинг орзу-умиддари, умуман, у ёки
бу мавзу ёритилади. Ёритмоқсўзининг кўчма маъноси "ёзиб
баён қилмоқ, тасвирламоқ, моҳиятини очиб бермоқ" демак-дир. Шунинг учун бу каби ҳолатларда тегишли сўз тушириб
қолдирилмасдан, масалан, мавзулар... ёритилганитарзида аниқ
қўлланиши мақсадга мувофиқ (Бу ўринда мазкур мисолдаги
муаммонинг к,алови топилганиифодасининг ҳам у қадар му-ваффақиятли эмаслигини таъкидламоқ жоиздир).
Гапда сўзлар тартибининг тўғри, тилнинг синтактик та-биатига уйғун бўлиши мантиқий нутқ тузишда жиддий
аҳамиятга моликдир. Сўз тартибидаги нуқсон жумлада ифо-даланган фикрнинг мантиқан янглиш ёки икки ёқлама анг-ланишига сабаб бўлади. Масалан: Лоқайдлик туфайли кўрсак
ҳам индамаймиз ("Ҳуррият", 2006 йил 24 май). Бу жумладаги
сўз тартибидаги сакталик сабаб фикр икки хил тушунилиши
мумкин, яъни “лоқайдлик туфайли кўриш" (бу, албатта, ман-тиққа зид) ва "лоқайдлик туфайли индамаслик". Аслида ифо-даланмоқчи бўлган фикр уларнинг иккинчиси. Жумладаги
сўз тартиби Кўрсак ҳам локрйдлик туфайли индамаймизтар­
зида тузилса, мантиқ ўзининг тўғри ифодасини топади.
Нутқ мантиқийлигининг бузилиши матн синтаксиси сат-ҳида, яъни жумлаларнинг ўзаро семантик-синтактик боғ-124
ланишидаги нодурустликлар натижасида ҳам кузатилади. Маъ-лумки, матн таркибидаги жумлалар бир-бири билан боғлан-ган бўлади, шунга кўра боғли нутқ тушунчаси мавжуд. Матн­
да боғлиликнинг уч жиҳатини фарқлаш мақсадга мувофик,.
Биринчи жиҳат мазмуний боғлилик бўлиб, у абзац ва мус-тақил жумлаларни боғловчи лексик-грамматик воситалар
(лексик такрорлар, кўрсатиш, 3-шахсдаги кишилик олмош-лари каби) нинг қўлланиши орқали намоён бўлади. Иккин-чиси мантиқий боғлиликдир, у жумлалар, абзацлар ўртаси-даги мантиқий муносабатларнинг функционал-синтактик
воситалар (демак, шундай экан, шундай крлиб, бундан ташқа-ри, хулласкаби кириш сўзлар, юкррида, куйида, энди, бундан
кейинкаби сўз ва сўз шакллари, ва, ҳамда, аммо, лекин, бирок,
каби боғловчилар ва ш. к.) орқали ифодаланишида намоён
бўлади. Ниҳоят, учинчи жиҳат композицион боғлилик бўлиб,
у крйд этмок, лозимки, аншуш, таъкидламок, жоизки, юкрри­
да айтиб ўтилгани каби тарзидаги синтактик қурилмалар
ёрдамида ифодаланади.
Мана бу нутқий парчага эътибор берайлик: Тарбиячи бо-лаларга тушунарли бўлиши учун китобни олиб, хонтахта
тортмасига (тагига) кўяди ва: “Китоб хонтахтада", дейди.
Шу жумлани якка тарзда Наргиза, Мадина, Улуғбекка айт-тиради ва хрмма болалар биргалашиб айтадилар. Тарбиячи
китобни хонтахта устига кўйиб, "Китоб стол устида",
дейди (С.Жўраев, Ҳ.Қодиров). Бу парчада жумлалар ўртаси-даги боғлилик мазмуний жиҳатдан оқсоқ, шунинг учун нутк,
мантиқийлик сифатидан тамомила маҳрум. Аввало, хонтах-танинг тортмаси бўлмайди ва "хонтахтанинг тортмаси1' де-ганда, унинг таги тушунилмайди. Бунинг устига, “китоб хон-тахтада” дейилганда, унинг таги эмас, балки усти назарда
тутилади. Мазмуний боғлилик хонтахта тортмаси — хон­
тахта қабилидаги лексик такрор орқали эмас, балки хон­
тахта — хонтахта тарзидаги лексик такрор орқали ифода-ланиши лозим эди. Парча охирида эса мазмуний боғлилик
умуман моҳиятини йўқотган. Китобни хонтахта устига қўйиб,
125
уни "стол устида" дейиш мазмуний боғлилик тушунчасини
тамоман ишдан чиқариши аник,.
Нутқда мантиқий боғлиликни тўғри ифодалаш учун тил-даги функционал-синтактик боғловчи воситалар билан бир
қаторда жумлалар ва абзацлар ўртасидаги мантиқий муноса-батларни аниқ тасаввур этиш лозим, акс ҳолда нутқнинг ман-тиқийлигини таъминлаб бўлмайди. Масалан: Ҳар йили жа-хрн бўйича 1000 хил янги ҳидли атирлар пайдо бўлади, улар-дан кўпчилиги тезда ҳавога учиб кетади. Аммо, маълум бўли-шича, фақатгина ўн фоиз аёлларгина атирни яхши совға си-фатида тан олади (“Даракчи", 2006 йил 24 август). Парчада
икки мустақил жумла мавжуд бўлиб, улар ўртасидаги ман-тиқий муносабат зидликдан иборат эмас, балки одатий кет-ма-кетлик алоқасидан иборат. Мустақил жумлалар ўртаси-даги зидлик, қарама-қаршилик муносабатини ифодаловчи
аммо боғловчиси мазкур ўринда мутлақо ўринсиз қўлланган,
яъни мавжуд мантиқий муносабатнинг мувофиқ ифодачиси
бўла олмаган. Жумлалар ўртасида мантиқий зидлик бўлма-ганлиги учун бу боғловчи восита муаллақ ҳолатда қолган.
Айни шу муаллакдик матннинг мантиқийлигига жиддий пу-тур етказган. Мазкур икки жумла лексик-грамматик боғлов-чи восита, яъни атир сўзининг такрори орқали боғланган.
Боғли нутқ таркибидаги жумлаларнинг ўзаро боғланиши-да кесимларнинг бир хил грамматик шаклда бўлиши ҳам
муҳимдир, акс ҳолда бу боғланиш тўғри воқе бўлмайди ва
матндаги мантиқийлик зарар кўради. Масалан, мана бу матн-га эътибор қилайлик: Ромашканинг гулини 1 стакан сутга
солиб қайнатамиз. Илиҳ ҳолгача совигач, қалинроқ матога
аралашмани кўйиб, бўйинга ўранг. Кейин сочик, ёрдамида 15
дак,ик,а ушлаб турасиз. Компрессии асло ювманг. Артиб таш-лаб, крем сурасиз. Бу усулни мунтазам бажариш шарт (“Хо-надон", 2006 йил 24 август). Парчадаги феъл кесимларнинг
гоҳ ижро майлида, гоҳ буйруқ майлида келиши, айни пайтда
бир ўринда 1-шахс, бошқа ўринда 2-шахсда бўлиши фикр
мантиқий ривожининг тўғри ва холис ифодаланишига хала-қит берган, натижада нутқнинг мантиқийлиги бузилган.
126
Ёзма боғли нутқнинг мантиқийлигини таъминлашда уни
абзацларга тўгри ажратиш ҳам жуда катта аҳамиятга эга.
Яхлит, бутун бир фикр қисмларини ажратиб ифодалаш, бир
фикр қисмидан бошқасига ўтиш, улар ўртасидаги муноса-батларни қабариқ ҳолда кўрсатиш абзацнинг асосий мазму-ний моҳиятидир. Матннинг ифодаланмоқчи бўлган яхлит
фикр ривожи, динамикасига тўла уйғун тарзда абзацларга
бўлинган ҳолда тузилиши нутқнинг мантиқийлигини кучай-тиради. Бу айни пайтда нутқ тузувчининг фикр мантиғини
тўғри ва аниқ тасаввур қилишга кўмаклашади. Абзацларга
нотўғри ажратилган нугкда мантиқийлик кучсиз бўлади, бу
нутқиинг тез ва холис идрок этилишини сезиларли даражада
мушкуллаштиради. Масалан:
Халифалик давлатини ўрнатиш ғояси мусулмон олимлари
тарафидан ҳам кескин танқид қилинади. Машҳур илоҳиётчи
Муҳаммад Халафуллоҳ ислом таълимотини сиёсий эмас, бал­
ки ахлоқий таълимот бўлиб, инсонларни ҳидоят йўлига бош-лаш учун берилган илоҳий дастур, дея таърифлайди.
Ушбу таърифда ислом сиёсий ҳокимиятни кўлга киритиш
воситаси эмас, балки инсонларни тўғри йўлга бошловчи таъ-лимотлигига урғу берилаётгани ящол кўриниб туради (С.Аб-дуллаев, "Ислом — эгулик дини").
Кўриниб турганидай, парчада муайян бир фикр ривожи
ифодаланган. Шунинг учун ҳам бу ўринда матнни икки аб-зацга ажратиш мақсадга мувофиқ эмас, яхлит фикр бир аб-зацда ифодалангани маъқул эди.
Яхлит матннинг мантиқийлигини таъминлашда матннинг
композицион тузилишини тўғри ташкил этиш ҳам ҳал қилув-чи аҳамиятга моликдир. Баён қилинаётган фикр, мазмун тар-кибида, табиийки, муайян кетма-кетлик, алоқадорлик, боғ-лиқлик, умуман, система мавжуд. Мазмундаги ана шу сис­
тема нутқий ифодада ҳам рўйи рост ўз аксини топмоғи ло-зим. Мантиғи соғлом матн "бири тоғдан, бири боғдап" фикр-лар “бўтқа"сидан иборат бўлмайди. Шунинг учун матнда
фикр ривожининг ўзанини бузмайдиган аниқ композиция
бўлиши зарур. Мактаб иншосини олиб кўрайлик. Унинг ком-127
позицион тузилиши уч қисмдан иборат бўлади, яъни: ки-риш, асосий қисм ва хулоса. Киришда мавзу, унинг аҳамия-ти, ўрганилиши каби масалалар баён қилинади, асосий қисм-да айтилмоқчи бўлган тегишли мазмун ёритилади, хулосада
эса баён қилинган фикрларга якун ясалади, "қиссадан ҳисса"
қилинади. Шу тариқа фикр мантиқий бир ўзанда ифодалан-ган яхлит матн юзага келади.
Умуман, бадиий бўлмаган матнларнинг деярли барчасида
айни т у уч қисмли композицион қурилиш (бу қисмларнинг
номи бевосита ёзиб кўрсатилиши ёки ёзиб кўрсатилмаслиги
ҳам мумкин) кузатилади. Даре конспекти, маъру^а, мақола,
рисола, қўлланма, дарслик, монография, диссертация каби
хилма-хил матнлар мавжудки, уларнинг ҳар бирида мазкур
уч қисмли фикр баёни усули устувордир.
Таъкидлаш лозимки, мантиқийлик сифати нутқнинг бар-ча кўринишлари учун хосдир, аммо бу сифат, айниқса, ил-мий услубда фавқулодда айрича аҳамият касб этади. Манти-қийлик илмий нутқнинг моҳияти билан боғлиқ сифатдир.
Зотан, илмий тафаккур ва илмий баён мантиқ қонуниятла-рига мунтазам тобеликдаги фаолият сифатида яшаб келади.
Бадиий нуткда мантиқийликка қўйиладиган талаблар та-моман ўзига хосдир. Албатта, бу бадиий адабиётнинг образ-ли тафаккур маҳсули эканлиги билан алоқадорлигини ҳар
ким билади.
Бадиий матнда, масалан, композицион қурилиш ҳам
юқоридаги уч қисмлиликдан фарқли. Бадиий матнда, маса­
лан, романда алоҳида ифодаланган кириш, хулосалар бўлмай-ди. Ижодкор воқеаларни ўз бадиий нияти, бадиий ғоясига
мувофиқ тарзда тасвирлайди, бу воқеаларнинг хронологик
кетма-кетлигига ҳам ҳамиша амал қилмайди. Тасвирда ман-тиқий изчиллик йўкдай, хуади "бири боғдан, бири тоғдан"
баён қилинаётгандай туюлади. Аммо бу воқеаларни ёзувчи-нинг бадиий ғояси бирлаштиради. Масалан, атоқли адиб
О.Ёқубовнинг "Улуғбек хазинаси" романидаги асосий сю-жетни Улуғбекнинг махдуд кучлар вакиллари билан сўнгги
тўқнангуви билан боғлиқ воқеалар ташкил қилади, аммо ро-128
манда анча олдинги воқеалар, Улуғбек фожиасини акс этти-радиган турли даврлардаги ҳодисотлар ўрни-ўрни билан бе-рилаверади. Бу ёзувчининг бадиий услуби ва мақсади билан
изохданади, романнинг бадиий-мантиқий, лисоний-эстетик
фазилатлари рост ва расодир.
Нобадиий нутқда мантиқийликнинг бузилиши тарзида
талқин этиладиган бир қатор нутқий ҳолатлар бадиий нутқ-да ўзига хос тасвир усули, образли ифода, қисқаси, бадиий
фазилат мақомини олади. Хилма-хил алогизмлар, ғайриода-тий бирикмалар, жонлантириш ва бошқа шу каби қўлла-нишлар ижодкорнинг бадиий маҳорати билан матннинг за-рурий унсурларига айланади (ҳозиргача йўл-йўлакай бунинг
мисоллари кўриб ўтилди).
Агар нобадиий нуткда Кўплар отзлари билан ҳам тинг-лардилар қабилидаги жумла қўлланса, бу жумланинг ман-тиқдан тамоман мосуво нутқ намунаси сифатида баҳолани-ши ғоят табиий, чунки тинглаш учун "қурол" оғиз эмас,
балки қулоқ эканлиги гўдакка ҳам маълум бир ҳақиқатдир.
Аммо Чўлпоннинг "Кеча ва кундуз" романидан олинган ушбу
парчада бу жумла нафақат номантиқий, балки бетакрор ба­
диий образ тасвири сифатида фавқулодда ўткир мантиқ ифо-дасидир: Ўтирганлар бир сесканиб олдилар.
— Қанақа пул, такрир? — деди Матхолик, амин.
Ҳамманинг кўзи унинг оғзига тикилган эди, ундан кейин
ҳамма кўзлар бирданига мингбоши томоша бурилиб, униш
оғзига осилдилар. Кўплар отзлари билан дам тишларди-лар.
Англаниб-англанмаган, аммо кутилаётган, одамни ҳуш-беҳуш ҳолатга тушириши сезилаётган нохуш ва шум хабар-ни ҳайронлик ва чорасизлик ичида оғизлар очилиб қотган
кўйи эшитмоқнинг расмини хну тарзда чизиш мумкин.
Ёки мана бу бадиий парчадаги чўлни уйлантирмоқбирик-масидаги бадиий мантиқнинг эстетик кучига диққат қилинг:
Отабой кайф қилиб крлди. Гандираклаб ўртага тушиб, Ко-килани ўйиндан тўхтатди. У кўл кўтариб шовқинни босаман
деди-ю, йик,илай деди. Одамлар бирдан жим бўлишди.
129
— Ўртоооқларрр! Қанча тўйинг бўлса, кўрсат! Опке,
чўлингниям уйлантирвораман! Қанча керак? Пулнинг ҳам-маси Отабой акангда-да! (Саид Аҳмад, “Тўйбоши" ҳикоя-си).
Умуман, нутқнинг мантиқийлиги фикр ривожининг из-чиллиги, тушунчалар ва фикрлар ўртасидаги муносабатлар-нинг мантиқийлиги, нутқ предметининг аниқлиги, фикр ли-босининг фикрга мажбуриятсиз лойиқлиги асосида юзага
келади. Мантиқийликдан маҳрум бўлган матн нутқий муло-қот учун ярашиқсиз ва мутлақо яроқсиздир.
130
Нутқнинг софлиги
Ҳар қандай нарсага баҳо берилганда, аввало, унинг асил-лиги, бошқа кераксиз унсурлардан холилиги, ўз моҳиятига
мувофик, тоза таркибга эгалиги каби меъёрлардан келиб чи-қилади. Софлик сифати нутқни ана шундай баҳолаш меъёр-ларидан ҳисобланади. Айтиш лозимки, нутқнинг бу комму-никатив сифати нутқ билан адабий тил ва нутқ билан жами-ят муносабатида намоён бўлади. Шунга кўра нуткнингсофли-шни нутқнинг адабий тил меъёрларига ва жамиятдаги маъ-навий-ахлоқ қоидаларига ёт бўлган унсурлардан холилиги
билан белгиланувчи коммуникатив сифат тарзида таъриф-лаш мумкин. Айтиш жоизки, киши нутқининг софлиги унинг
маънавий-маърифий, лисоний-маданий савиясини намоён
этадиган кўрсаткичлардан биридир.
Адабий нутқнинг софлигига путур етказувчи унсурлар-нинг асосийлари сифатида қуйидагиларни алоҳида ажратиб
кўрсатиш мақсадга мувофиқ: 1) шевага хос сўз, ибора, грам­
матик шакллар, урғу ва талаффуз; 2) ўринсиз қўлланган чет
сўз ва сўз бирикмалари (варваризмлар); 3) жаргон ва арго-лар; 4) дағал, ҳақорат сўз ва иборалар (вульгаризмлар); 5) “иш-ламайдиган" ёки паразит сўзлар; 6) идоравий сўз ва ибора­
лар (канцеляризмлар) ва ш.к. Нутқ тузувчи ўз нутқининг
софлиги ҳақида қайғурар экан, албатта, мазкур унсурларни
қўллашдан тийилиши лозим.
Матлумки, шевага хос сўзлар адабий тилнинг лексик меъ-ёрларидан ташқарида, шунинг учун ҳам унинг нуткда ишла-тилиши софлик сифатининг бузилишига олиб келади. Бу эса
ҳатто нутқнинг тўғри тушунилишига ҳам халақит беради.
Масалан, Дастурхонга сумалак, ҳалиса, ҳолвайтар ва турли
шифобахш кўкатлардан тайёрланган сомсалар тортилади
(С.Жўраев, Ҳ.Қодиров) гапида Бухоро шевасига хос бўлган
ҳалиса сўзининг қўлланиши нутқнинг софлигини бузган,
табиийки, бу сўзни бошқа шева вакиллари тушунмаслиги
ҳам мумкин. Ўзбек адабий тилида эса бу сўзнинг муқобили
.ҳалимдир.
131
Айни пайтда таъкидламоқ жоизки, бадиий адабиёт тили
/тлақо ўзига хос нутқ услуби сифатида шевага хос сўз ва
>шқа бирликларнинг муайян мақсад билан қўлланишига
1 коният яратади. Шева сўзлари ва грамматик шакллари,
’Ни диалектизмлар бадиий нутқда аниқ эстетик вазифани
гзда тутган ҳолда қўлланади. Таъкидлаш керакки, диалек-:змларнинг эстетик қиммат касб этиши уларнинг бадиий
ткдаги меъёри, қандай ишлатилиши ва айнан қандай тур-рининг танланиши билан ҳам боғликдир. Бадиий асар ти-;да ҳам диалектизмларнинг меъёридан ортиқ даражада бўли-и асарнинг эстетик қиммати ва таъсир кучини пасайтира-асар тилининг софлигига, равонлигига путур етказади.
Диалектизмларни бадиий асар тилига олиб кириш ўзига
с бадиий-поэтик усулдир. Бу усул, албатта, диалектизмлар
глан адабий тил меъёрларининг муносабатига асосланади.
ia шу муносабат асосида адабий тилга оид сўзлар (ва шакл-р) билан қаршилантирилган диалектизмлар алоҳида эсте-к қиммат касб этади. Хусусан, улар маҳаллий колоритни
барик, тасвирлаш, асар қаҳрамонларининг нутқий тавси-гаи бериш учун ўзига хос имконият яратади. Айни пайтда
ар нутқий экспрессия, ифодалилик учун ҳам хизмат кдлади.
Сўз лексик диалектизм сифатида бадиий нуткда инггирок
ар экан, адабий тилда бу сўзнинг синоними мавжуд бўли-1 мумкин. Бунда диалектизм адабий тилдаги сўзлар билан
мантик ва стилистик жиҳатдан қаршилантирилиши нати-1 сида маҳаллий колоритнинг муҳим қирраларини ўзида акс
гиради. Масалан: Мен бувимдан берухсат меҳмон чақир-'йман (Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи). Ма, бачам, чой-ўзинг щайтар (О.Мухтор, "Йиллар шамоли" романи). Би-ви “аба" дебмани чак,ирмиш (Ҳ.Саъдулла, "Онаизор" шеъ-). Муҳаммад Раҳимхон қаттиқ касалмиш, улли-улли та-блар ҳам касалининг давосини тополмаётганмиш (Ж.Ша-пов, “Хоразм" романи). Бу жумлалардаги буви (она) Анди-)н-Фарғона шевасига, бачам (болам) Бухоро шевасига, аба
ia| Наманган шевасига ва улли (катта, улуғ) Хоразм шева­
га хос сўзлар бўлиб, улар китобхон диққатини ўзига жалб
ади ва тегишли ҳудудларга оидликни алоҳида таъкидлайди.
2
Баъзан адабий тилда диалектал сўз ифодалаган тушунча-ни билдирадиган бир сўздан иборат атама мавжуд бўлмайди.
Бу тушунчани ифодалаш учун бир неча сўздан иборат тав-сифдан фойдаланишга тўғри келади. Бундай ҳолатларда ёзувчи
мазкур диалектизмнинг ўзини ишлатиб қўя қолади. Ана шу
тариқа ҳам номинатив, ҳам услубий мақсадга эришилади.
Табиийки, бунда муайян маҳаллий колорит ёрқин намоён
бўлади ва, демак, диалектизм ўзининг эстетик вазифасини
ҳам бажаради. Масалан, Фарғона шевасида қуриган жўхо-рипоянинг бир бўғимини бўрик,дейишади: ...Тор кўприкнинг
устида бўриқ ётган экан, шуни тепиб зовурга туширмоқчи
бўлганимда, иккала оёғим кўтарилиб кетди, шекилли, йиқил-дим (А.Қаҳҳор, "Ўтмишдан эртаклар" қиссаси).
Диалектизмларнинг экспрессивлиги маълум даражада улар-нинг қўлланиш ўрни, яъни асарнинг қайси қисмида, персо­
наж нутқидами, муаллиф нутқидами, манзара тасвиридами
ва ҳ.қ. қўлланиши билан ҳам боғлиқ. Масалан, бадиий асар­
нинг номида қўлланган диалектизм алоҳида ва ёрқин экспрес-сивликка эга бўлади. Уларнинг маъноси бир сўз доирасидан
чиқиб, ўзида рамзий бир умумлашмани пайдо қилади. Улкан
сўз устаси А.Қаҳҳор қиссаларидан бирини “Синчалак" деб
атаган. Маълумки, синчалакФарғона шевасига хос сўз.бўлиб,
унинг адабий тилдаги муқобили читтак сўзидир. Андижон
шевасида унинг жинқарча тарзидаги муқобили ҳам бор
(Жищарчадай ҳамма вақт ва ҳар к,айда кўриниб крладиган
бу асл мингбоши га салом бермокдан белларингиз толади.
Чўлпон, “Кеча ва кундуз" романи). Аммо бу уч сўз семан-тик-услубий жиҳатдан бир-бири билан айнан тенг эмас, улар
муайян маъно нозикликлари ва шунга кўра экспрессивлиги
билан фаркдидир. Синчалак сўзининг маъно структурасида
бу сўз ифодалаган кушнинг нозиклик, нимжонлик белгиси
асосий ўринда туради (Бу сўзнинг келиб чиқиши шевадаги
синчалок,(адабий тилда жимжилок,) сўзи билан алоқадор. Ан­
дижон шевасида: Бирданига тилла узукни ўз кўзи олдига олиб
борди, у ёк,-бу ёғини айлантириб хўп қарагандан кейин секин-гина қўл узатиб, уни Умринисобибининг синчалағига киги-зиб кўиди. Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи). Читтаксўзи-133
да бу қушнинг бир жойда турмаслик, қўнимсизлик белгиси,
жищарча сўзида кичиклик ва кераксиз серҳаракатлик бел­
гиси бўртиб кўриниб турадики, бу ҳолат айни сўзлар мета-форик қўлланадиган бўлса, маълум маънода салбиилик бўё-ғининг юзага чиқишига олиб келади. Шунинг учун ҳам тил-ни беҳад нозик тушунган ёзувчи асарнинг бош қаҳрамони-га, ўзи я л гогида муҳаббат билан тасвирлаган тинчимас ва ғай-ратли аёлга нисбатан метафорик ифода сифатида адабий тилга
хос читтаксўзини эмас, балки шевага хос бўлган синчалак
сўзини қўллаган (Қиссанинг таржимони атоқли рус ёзувчи-си К.Симонов ҳам буни жуда яхши англаган. Шунинг учун
асарнинг номини русчага адабий тилга оид синица сўзи би­
лан эмас, балки птичка-невеличкабирикмаси билан моҳиро-на таржима қилган). Ана игу тарзда синчалак диалектизми
конкрет эстетик қиммат касб этган.
Бадиий асарда қаҳрамонларнинг нутқий тавсифини, тас-вирланаётган ҳудудга хос маҳаллий колоритни яратиш ва
экспрессивликни юзага келтириш каби мақсадлар билан, асо-сан, муайян шева учун энг характерли бўлган диалектизм-ларнигина қўллаш етарли ҳисобланади. Албатта, диалектизм-ларни бадиий нуткда қўллашнинг турли йўллари, усуллари
бор. Айрим ҳолларда диалектизм қўлланади-да, агар у кенг
китобхонлар оммасига етарли даражада тушунарли бўлмаса,
сақифа остида бу сўзга изоҳ берилади. Масалан: Зумрад: Аёл-лар нозик, улар ...юз кило пахта жойланган к,опни кўтариб,
ўсмасак бўлиб крлиш учун яратилмаган!" - деб айтди(О.Мух-тор, "Йиллар шамоли" романи). Саҳифа остида ўсмасакдиа-лектизмига изоҳ берилган: Ногирон демоқчи. Бухоро
шеваси.
Баъзи ҳолларда эса матн ичида диалектизм адабий тилда
мавжуд бўлган синоними билан ёнма-ён ҳолатда келтирила-ди. Масалан: Меҳмонхонанинг деворларидан бирига шоти -нарвон кўйилган (И.Султон, “Истеҳком" пьесаси). Шу сул-фаю йўтал мани ахир хароб қилди (НАминов, "Елвизак"
қиссаси). Кўриниб турганидай, биринчи мисолдаги шоти
диалектизми адабий тилдаги нарвонсўзи билан ёнма-ён кел-тирилган ва бу диалектизм маҳаллий колорит (Фарғона) ифо-134
даси учун хизмат қилган. Иккинчи мисолда эса сулфа сўзи
диалекталдир (у тожик тилидан ўтган бўлиб, маъноси "йўтал"
демакдир). Унинг адабий т и л д а г и йўтал муқобили ҳам кел-тирилган, ҳам маҳаллий колорит, ҳам персонаж тавсифи таъ-кид олган.
Маълумки, айрим шеваларда келишикларни алмаштириб
кўллаш кузатилади, яъни бир келишик қўшимчаси ўрнида
бошқаси ишлатилади. Бундай қўллашлар, яъни грамматик
диалектизмлар бадиий нуткда қаҳрамон нутқини характер-ловчи ёрқин воситалардан биридир (бунда улар билан бир
қаторда диалектал сўзлар ҳам инггирок этиши мумкин). Ав-вало, грамматик диалектизмлар адабий тилнинг грамматик
меъёрларидан ташқарида бўлганлиги учун китобхон диққа-тини ўзига тез жалб қилади, ўқувчига ғайритабиий туюлади.
Грамматик диалектизмлар айни шу ғайритабиийлиги билан
эстетик ассоциацияларни пайдо қилади, нутқнинг ҳудудий
мансублигини осонлик билан таъкиддайди. Масалан: Сиз-нинг Тошкентингизга Тошхон, Тошбиби деган аёллар борми?
Бале, бизнинг Бухор шилига Сангча дегани Тошкент тилига
Тошча дегани. Оналари Бошинг шошдан бўлсин, дўхшарим ",
деб шунақа исм кўядилар. Ойши дегани асли Ойшўша дегани.
Бу Ойхола деган маъно беради, ўрисларнинг "тёша" деган
сўзи ҳам шундан олинган бўлиши керак. Сизлар эркакларни
мулла ака дейсизлар, биз акамулло деймиз, "опамулло"
деймиз. Духтир опанинг исми дакументга бошқача. Яъни Ис-шаш Фузайловна. Тушундингизми? (С.Ах,мад, “Азроил ўтган
йўлларда" ҳикояси).
Х,ар бир шеванинг ўзига хос фонетик қонуниятлари мав­
жуд. Шунга кўра у ёки бу шева вакили адабий тилдаги сўзлар-ни ҳам кўпинча нутққа эътиборсизлик туфайли ана шу қону-ниятларга мос тарзда талаффуз қилади. Талаффуздаги ана
шундай шевага хос фаркди ҳолатларнинг адабий асар тилига
киритилиши муаллифнинг персонажни индитшдуя л ляттттирипт,
турмуш тарзи, маҳаллий муҳит ва турли шароитларни бади­
ий ишончли ва этнографик аниқ, реал тасвирлаш каби мақ-садлари билан узвий боғланган бўлади. Сўзлар талаффузи-даги бундай кичик фарқлиликлар бадиий асарда жуда катга
135
экспрессив вазифани бажаради. Бундай фонетик диалектизм -лар, асосан, Персонаж нутқида қўлланади. Албатта, улар диа-лектизмларнинг бошқа турларига қараганда бадиий нуткда
эркинроқ ишлатилади, чунки талаффуздаги у қадар катта
бўлмаган бунДай фаркдар кенг китобхонлар оммасининг (улар
қайси шева вакиллари бўлишидан қатъи назар) бу сўзларни
эркин тушуна олишига асло халақит бермайди. Ўқувчи бу
диалектизмларнинг экспрессивлигини, эстетик қимматини
аниқ сеза олади. Мисоллар: Шунсща эканми? Вой шўвва-ей!
Халфа эшоннинг қизи чащртирган эканми? Вой тувва-ей!..
- деб унинг энг қитиғи келадиган жойларига чанг солишарди
(Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи). Илгари нойиб тўранинг
мамиласини, сизга нималар деганини гапириб беринг(Чўлпон,
"Кеча ва кундуз" романи). Йўмасам, бирга ишлашар экан-миз (Ш.Холмирзаев, "Сўнгги бекат" романи). Онам щлъадан
галдими? — деб сўради (Ж..Шарипов, "Хоразм романи).
Диалектизмлар, кўриб ўтилганидай, бадиий нуткда катта-гина эстетик вазифани бажаради, аммо бунда муайян меъ-ёрни сакдаш, имкон қадар қўшимча изоҳ талаб қилмайди-ган, ўқувчи умумий контекстдан маъносини тушуниб ола-верадиган диалектизмларни иизлатиш мақсадга мувофиқ.
Ўринсиз қўлланган чет бирлик, яъни адабий тил меъёрла-рига кирмаган сўзлар, бирикма ва ибораларнинг нутққа ки-риб қолиши, нгунингдек, бошқа тил синтактик қолиплари
асосида жумла тузиш нутқнинг софлигини бузиши табиий.
Атокди адиб Фитрат ўзининг "Адабиёт қоидалари" асари-да нутқнинг ("услубнинг") умумий зарурий сифатлари ( ҳол-лари") тарзида тўғрилик ("тузуклик"), аниқлик ("очиқлиқ"),
софлик кабиларни тахдил этар экан, хусусан, софликка шун-дай таъриф беради: "Услубда софлик сўз тузушда, ran ту-зушда ётчилик кўрсатмаслик, асарда ёт сўзлар ё эски онгла-шилмас сўзларни киргизмаслик, ёт тилларнинг наҳвий
қоъидаларига қараб ran тузмасликдир.
Ўқиғучиларнинг қайсилариким, тиришмайлар ўз билимла-рини ортдира олмаслардеганимизда гапнинг тузулиши ўрус-чанинг ran тузулишига эргашган, унинг таъсири билан
136
бўлгандир. Бунинг тўғриси: Тириитайтурған ўқиғучилар ўз
билимларини орттира олмайдилар шаклида бўладир."1
Тилшуносликда варваризмлар деб юритиладиган бошқа тил
бирликларини ўзбек тилига ўзлашган, адабий тилнинг лек-сик меъёрлари сирасидан ўрин олган чет сўзлардан фаркдаш
лозим. Ҳар қандай чет сўз эмас, балки фақат варваризмлар
нутқнинг софлигини бузадиган унсурлар сифатида қарала-ди. Рус, инглиз, араб, форс ва бошқа тиллардаги сўз ва би-рикмаларни ўзбекча нуткда ишлатиш, аввало, нутқнинг софли­
гини тамоман йўқотади, қолаверса, бундай қилиш ўзбек ти-лигагина эмас, балки айни пайтда мазкур хорижий тилларга
ҳам ҳурматсизликни кўрсатади. Баъзи кишилар нуткдарида
варваризмларни қўлларкан, бу билан ўзларининг бошқа тил-ларни ҳам билишларини, маданий савиясининг юқорилиги-ни кўрсатгандек бўладилар. Аслида эса бу маданий-маъри-фий савиянинг пастлиги, тафаккурнинг торлиги, маънавият-нинг қашшокдиги, миллий ва умуминсоний қадриятларга
нописандликнинг илдиз отганлигини намоён этувчи ҳолат-дир. Масалан, звонок чалинди (кўнғирок, чалинди), переривга
чиқдик (танаффусга чикдик), звоншп қилди (кўнғирок, қилди),
вообще (умуман), короче (қисқаси), так (хўш) каби бир қанча
сўз ва бирикмаларнинг ўзбекча нуткда бўлиши нутқ тузув-чи тил сезгисининг тубанлиги ва маънавий дунёсининг
йўқсуллигини кўрсатишдан бошқа бир ишга ярамайди.
Бу ўринда шуни ҳам айтиб ўтмоқ лозимки, илмий ва ил­
мий-оммабоп матнларда мисол, далил сифатида бошқа тил­
лардаги манбалардан фикрнинг аниқлиги, ишончлилигини
таъминаш мақсадини кўзда тутиб айнан олинган, иқтибос
қилинган хорижий тилдаги сўз, бирикма ва жумлалар варва­
ризм деб баҳоланмайди. Бу баён қилинаётган илмий фикр­
нинг асослилигини, манбага ёндашувнинг холислигини кўрса-тишга хизмат қиладиган мақбул усул сифатида дунёнинг ак-сар мамлакатларида, тилларида анъана тусини олган. Маса­
лан, маърифатпарвар бобомиз Абдулла Авлоний "Туркий гу-листон ёхуд ахлоқ" (Тошкент: Ўқитувчи, 1992) асарида фик-1 Фитрат А. Танланган асарлар. IV жилд. Тошкент: Маънавият, 2006, 46-бет.
137
рининг далили сифатида ҳадиси шарифларга мурожаат этар
экан, олдин асл арабча матнни келтиради, сўнг унинг ўзбек-часини беради: Расули акрам набиййи муҳтарам саллоллоҳу
алащи васаллам афандимиз: "Ҳуббул-ватани минал имони
— Ватанни суймак имондандур", - демишлар... Расули акрам
набиййи муҳтарам саллоллоҳу алайҳи васаллам ' афандимиз:
Аннажоту фиссиддици — Нажот ростликдадур", — де­
мишлар (28, 29-бетлар).
Еки, айтайлик, адабиётшуносликка оид тадкиқотларда бошқа
тилдаги манбалар ўрганилганда, мисол ўша тилда, масалан,
форс тилида келтирилади ва унинг таржимаси берилади. Бу,
албатта, илмнинг мақсади ва тадқиқот табиатининг тақозо-сидирки, бундай ҳолатларда ҳам нутқнинг софлик сифати
асло зарар кўрмаиди. Мана Алишер Навоийнинг форсий асар-лари тадқиқидан парча: ...Ёзнинг бошланиши ажойиб сўз ўйини
ва жонлантириш санъати билан тасвирланган:
Фиканд оташи айёми сайф дар олам,
Чу барқи оҳ зи анфоси ошщи шайдо
(Ёзнинг оловини оламга туширди. Бу худди шайдо ошик,
нафасидан чак,илган чақмоқдай эди). Бу байшда “сайф" икки
маъноли: 1)ёз ва 2)кдлич, Illy боис ҳилич ва олов, к,илич, олов
ва чақмок, қиёслаб олиниб, чиройли тасвир ҳосил қилинган.
Яъни ёзнинг оташи к,илич дами — чақмоқдай тушди. Бу ис-сик^ик шиддати ошик, оҳининг шиддатини эслатади
Тилшуносликка оид илмий ишларда ҳам бундай ҳолат ку-затилади: От оборот (субстантивнўй оборот) деб рус ти­
лида икки ҳодиса кўрсатилади: а) ажратилган мослашмайди-ган сифатловчи, б) ажратилган изоҳловчи. Ажратилган мос-лашмайдиган сифатловчи якка ф ш а к л билан ҳам, бирикма
билан ифодаланиши мумкин: Эту кашу, без мяса и морко­
ви, как можно называть пловом?! Ўзбек тилида сифатлов-чининг бундай тури йўқ.2
1 Комилов Н. Хизр чашмаси. Тошкент: Маънавият, 2005, 209-бет.
2 Раҳматуллаев Ш. Узбек ва рус тилларини қиёслаш. Тошкент: Узбекистан,
1993, 104-бет
138
Варваризмлар бадиий нуткда ёзувчининг маҳорати билан
ўзига хос эстетик вазифани бажарадиган воситага айланади.
Бадиий асардаги персонажларнинг миллий мансублиги, ха-рактери, ички дунёси, маданий-маърифий савияси каби бир
қатор жиҳатларни таъкидлаб ифодалашда варваризмлар ало-ҳидя ўрин тутади. Албатта, варваризмлар, асосан, айни шу
персонажларнинг нутқида қўлланади.
Кўпинча варваризм қаҳрамоннинг у ёки бу миллатга ман-сублигини таъкидлаш учун хизмат кдлади. Масалан: Мирё-куб бироз довдираниб хонимнинг ёнига ўтди.
— Мумкинми, хоним?
Хоним кўзи билан ёнидан жой кўрсатди:
— Пожалюста... (Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи).
Маълумки, мустақилликкача бўлган даврда обед, только,
ровно, простой, прямо, так каби бир қатор русча сўзлар
кексаю ёшнинг жонли сўзлапгув тилига кириб кетган эди.
Табиийки, бу сўзлар ўзбекча талаффуз билан айтилган. Улар
варваризмлар сифатида бадиий асар тилида ўша давр руҳини
бироз юмористик фон билан акс эттиришга ёрдам беради.
Қуйидаги мисолларда буни кўриш мумкин: Сангча чициб ке-тар экан, “Билиб кўйинглар, болакайларим, телевизорни ров­
на соат ўнда ўчириб кетаман", деди... Мен унакр. машхур
одам эмасман, пўристой полвонман, холос... Тандирдан янги
узилган, ушлаган кўлни куйдирадиган мойли патирни шир-чойга тўғраб еган одам прама жаннатга тушади (С.Ах,мад,
"Азроил ўтган йўлларда" ҳикояси).
Баъзан бадиий нуткдаги варваризмлар қаҳрамоннинг ҳам
миллий мансублигини, ҳам ички дунёсини, характерини бир
чимдим аччиқ кулги билан очишга хизмат қилади. Қуйидаги
мисолда татарча ва русча варваризмлар ана шундай эстетик
вазифани бажарган: Бугунги йиғинга қатнашаётган туман
партия комитетининг идеология ишлари бўйича секретари
Фатхуллин ўтирган жойида гапга кўшилди:
— Ўху, толковий малай шул. Бундан отличний комму­
нист чик,а. Ул партия учун атисидан кечди. Динсиз эканини
доказат этиш учун колбаса йиб курсатди. Буни ўз кўзингиз
билан кўрдингиз. Только патриот коммунистгина колбаса-ни шулай ейиши мумкин. Браво, браво!.. Партия сафига
139
фидойи патриот келиб цўшилаётганидан горжус' (С Ах­
мад, Буқаламун билан учрашув" ҳикояси).
ҳ и ^ Т^ а СГ и НУГ Г И СаИД ^ МЭД ‘,К-°РакЎ3 мажнун" номли
^ имониДан, тилидан тонган, онага муҳаббат-Ўғил — ^ улган' узга юртни ватан тутган, итдан-да тубан
экан ш 1 ? ННИНГ УЗИ англамаган фожиасини тасвирлар
экан, уни бор-иуғи икки марта бир жумладан русча гашго-тиради. Ана шу икки варваризм бу х у ^ L 2 S r
мотели ИЧКИ ҚИефасини нам°ён этишга хизмат қилган сал-мокди эстетик қиммат билан юкунган: Ўғли унинг бағриаан
ymef^acgu. ШЖЩШИГ ™ ^
м<ш“- “ ■ —
.~Қассоб шундай деб қўйнинг бўғзига пичоқ тортди.
жалько7J I T ™ ' 3аЧвМ? ~ деди БЎРМон. — Ведь барана
нТ^дят РаВН° Я СтОЛЬК° ^ СО "е У пас баранина
Ростдан ҳам шу одам менинг боламми, деб ўйларди кам-д ми, барибир эди. У узга юртнинг фуҳароси, ўзга эътикоа-т п г с шш,диси ^ ТутлгаИ юр^ ^ а б б а т т у £ Т и % и
шарк дилгош™ кўп йиллар бўлган. Она шили „ „ Г
1 Г Г № Ч у"у тш и '5 нетгап. Шумер тили, к, а,пора туман-лар орасида цолиб кетганди.
ла а ™ " 4™ Ҳ“ аЙ™Ш Кораи™' мрмрвзмлар бадиий нутк­
да енгил юмористик рук; ифодаси унун к ш к к л а д Т 2 _
л а д Г Г к о РУ™ СУЗ УЗбеИа Тала<0 ^ 3 S y a T a it a -ади. только только, сплетня - исплетний, столовая -а ё Г г £ Г “' 3аВедующий ~ завЩиш каби: Кампир мазаси йўк
аел. Только келинини цийнагани щйнаган... Уззукун й ў!а 2 а
"Хаспат">Ли ' утган~кетганни исплетний цилади (С,А.ҳмад
7и Ип?бҲаЖВИЯСИ)' Вей' вей' йигитнинг гули туша-J U . Иш билган одам ҳар ерда ҳам нонини топиб кетаверааи
Тин r z ia 'Т'""'" '^т- ** *“"«“■ ^muZTpJ U K (С.Аҳмад, Номи иук, тўй" ҳажвияси).
40 У’1™ 111’ соФлигига соя солиши мумкин бўлган яна бир
сўзлар гуруқи жаргон ва арголардир. Бундай сўз ва ибора-лар, яъни муайян кичик ижтимоий қатлам (савдогарлар,
ўғрилар, қиморбозлар каби) ва касбий доира вакиллари ора-сидагина тушунарли бўлган, сунъий ёки шартли тарзда яра-тилган бирликлар ўзбек тилида у қадар кўп эмас. Масалан,
баъзи ана шундай ижтимоий гурухдар орасида якан, лой
("пул" маъносида) каби сўзлар қўлланади. Ёки баъзан бола-лар ўйин учун гўё бошқалар тушунмайдиган "тил" яратади •
лар, бунда сўзнинг ҳар бўғинидан олдин ёки кейин зи, ра,
ба, са каби товушларни қўшиб айтадилар. Масалан, Зи-ку-зи-шуб-зи-хо-зи-на-зи-дан зи-ки-зи-шоб зи-ол-зи-дим каби.
Аммо айтиш керакки, ўзбек тилида бундай жаргон ва арго-лар кўп эмас. Албатта, тасвир зарурияти, эстетик мақсад би­
лан боғлиқ ҳолда бундай сўз ва иборалар бадиий нуткда ўрни
билан қўлланавериши мумкин.
Умумтилда дағал, ҳақорат сўз ва иборалар ҳам мавжуд.
Аммо тилнхуносликда вульгаризмлар номи билан юритилади-ган бундай сўз ва иборалар жамиятда барқарорлашган маъ-навий-ахлоқий қоидаларга зид бўлгани учун уларни нутққа
киритиш нутқнинг софлигини тамоман издан чиқариши
билан бир қаторда жамият аъзоларининг ҳамиятига ҳам дахл
қилади. Нуткда вульгар сўзларни ишлатиш нутқ тузувчининг
тарбияланганлик даражасининг тубанлигини кўрсатади, зо-тан, тарбияланганликнинг моҳияти шахснинг жамиятдаги
мавжуд ижтимоий-иқтисодий, маданий-сиёсий ва маъна-вий-ахлоқий тартиботларга сўзсиз ва мунтазам ҳурмат би­
лан қараши ва демакки, қагьий амал қилишидан иборатдир.
Минг йиллик миллий анъаналаримизда ҳам, маънавий-маъ-рифий тарбия давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан
бирига айланган бугунги кунимизда ҳам сўкиниб гапириш
инсонга беҳурматлик, нописандлик, ҳатто безорилик сифа­
тида баҳоланади.
Айтиш лозимки, фақат бадиий нутқ баъзан бундай сўзларга
ўз таркибидан жой ажратади. Сўз санъаткорлари бадиий
асарларда, албатта, муайян меъёрга амал қилган ҳолда қаҳра-мон характери, ички дунёси, ҳиссий ҳолати каби жиҳатлар-ни қабариқ, аниқ, очиқ ифодалаш мақсадида вульгар сўз ва
141
иборалардан ҳам фойдаланадилар. Масалан, Чўлпон "Кеча ва
кундуз романида Раззоқ сўфининг кир ва танг маънавий
дунёси, маърифатининг мунтазамсизлигини холис ва очиқ
тасвирлаш нияти билан унинг нутқига вульгаризмларни ки-ритади. Сўфи булар уйга кириб олгунча эшик олдида бўза-риб-гезариб турди. Булар уйга кирганларидан кейин салласи-ни Қурвонбибига узатиб, устидаги малла яхтагини олисдан
туриб картга ирғитдц ва ўзининг оддий овози билан:
Қанжицлар! — деб бақирди.
Ёш нарсалар ўйцашса нима бўлибди? Мунча энди заб-тига олдингиз? — деди Қурвонбиби.
— Гапирма, эшак!
Чўлпон вульгаризмларни у қадар кўп қўлламайди, қўлла-ганда ҳам, асосан, хотин талок, қизталок, синталоҳ, занғар,
баччағар, даюс, ҳез каби нисбатан "енгилроқ" дағал сўзларга
мурожаат қилади. Агар тасвирланаётган ҳолат анчайин "оғир"
ҳақорат сўз еки ибораНи талаб этса, ёзувчи уларни айнан
эмас, балки умумий Перифраза йўли билан ифодалайди ва
щу тарзда нутқда очиқ вульгаризмлар меъёрига қатъий амал
қилади. Мазкур ромацдан бир-икки мисол: Мингбоши эр-кин-эркин кулди:
^ав^а Уе' бвтавфиқ! Астағфурулло де!
Мирёкуб астағфурулло ўрнига уят бир сўз айтди...
Мингбоши них,оят даражада одобсиз бир сўз билан ба-қириб жавоб қилди. Иккала ёш хотин секин-секин орқала-рига тисарилиб ўз уйларига кириб кетдилар. Хадичахон тур-ган жоиида қотиб қолдц,.,
Баъзан сўз усталари қаҳрамоннинг бениҳоя таранг ҳис-сии-эмоционал ҳолатц, алам ва қаҳру ғазабини ифодалаш
учун ҳам ҳақорат сўзлардан фойдаланадилар. Масалан: Тер-говчи Қучкрр Жалол моми цамоща олган куниёқ олтинларинг-ни, боиликларингни қаерга яширгансан, деб кечасию кундузи
ухлатмай сўроқ қилди. Менда бунақа нарсалар йўқ десам,
ишонмаиди. Уради, т&Пади, кўлларимни қайиради... Қўчқор
алол ҳароми, ғ а р н и ц г боласи битта гсиши билади. Ол-тиН' олтин к,ани?„. (С.Аҳмад, "Азроил ўтган йўлларда" ҳико-яси). Ана шундай б е а д ОҚ ғазаб-нафратни ифодалаш учун
айрим ҳолларда жуда оғир ҳақорат шаклидаги беодоб ибора-нинг қисқартирилиб, ихчамлаштирилиб қўлланиши ҳам ку-затилади: Бу уйдаги қимматбаҳо буюмлар музейларда ҳам
топилмасди... Мен қамалганимда болаларим бир чеккадан
сотиб ўша онангни... Қўчкррга обориб беришипти, на
галам. крпти, на чинна асбоб (С.Аҳмад, ўша ҳикоя).
Дағал, ҳақорат сўзларни ўрнида қойиллатиб қўллашнинг
бетакрор намунасини ўлмас "Алпомиш" достонида ҳам кўриш
мумкин. Алломишнинг синглиси Қалдирғоч "аҳмоқ қалмоқ"
элида тўқсон алпнинг орасида талаш бўлиб, улар зуғумидан
азоблар ичра ўртанган Барчинни қутқармоққа шошилмаган
акасидан ўпкалаб, “Номардсан!" деса камлик қиладигандай,
Ака, айтган сўзим оғир олмагин,
Нар-мода ишини бунда қилмагин,— дейди. Нар-мода("эр-как-урғочи”) вульгар сўзи Алпомишнинг алп қалбини қаггиқ
силкитади. Алпомиш туганмас ҳайрат ва ҳасрат билан:
Нар-мода деб мени силкиб соласан,
Жуда ҳам акангни номард биласан, — дейди. Шунда Қал-дирғоч ўша гапларини яна ҳам қаттикроқ, қамчинлироқ қилиб
айтади:
Ҳар ким ўз элида бекми, тўрами,
Нар-модалар сендан камроқ бўлами,
Марднинг ёри той-талашда крлами?!
Айни шу нар-модасўзи ўзининг қиёссиз таънадор қудра-ти билан Алпомишнинг юрагидаги ҳамият деган бикир туй-ғуни тирилтириб, уни Бойчибарга миндиради...
Табиийки, нутққа олиб кириладиган ҳар бир сўз ва ибо-ра, албатта, "ишлаши", муайян маънони ифодалаш учун хиз­
мат қилиши лозим. Нутқ таркибига олиб кирилган сўз ёки
ибора нутқнинг мазмуний қурилиши учун бир “ғиштча"
бўлмаса, у нутқ учун ортиқча юк, демакки, нутқнинг софли-гига халақит берадиган кераксиз унсурга айланади. Тилшу-носликда паразит сўзлар деб аталадиган бундай бирликлар
купроқ оғзаки нутқда кузатилади. Айтилмоқчи бўлган фикр-ни етарли даражада аниқ тасаввур қилмаслик, фикрлар ўрта-143
сидаги тизимли муносабат идрокининг етишмаслиги, фикр-нинг қуйилиб келмаслиги натижасида нутқ оқимида юзага
келадиган узилишни, қандай бўлмасин, “ёпиш", тегишли уй-ғун ифодани ўйлаб топиш учун кетадиган вақтда нутқнинг
яхлитлигини таъминлаш эҳтиёжи билан боғлиқ ҳолатда э-э-э, ҳм-м-м, ҳе-е-е каби товуш '‘оқим"лари, хў-ў-ўш, ҳалиги,
ансща, масалан, демак, шу, иннайкейин, яъни, айтайлик, бил-дингизми, тушундинтзми, мен сизга айтсам, ran шундаки,
қарангкаби луғатларда аник, маъноси мавжуд сўз ва ибора-лар айни маъносидан бегона қилинган тарзда қўлланади. Бун­
дай қўллашлар бора-бора нутқ тузувчида ўзига хос одатга
айланиб қолиши ҳам мумкин, масалан, кимдир ҳалиги, ким-дир демак, яна бошқа биров билдингизми сўзини оғзаки нут-қида паразит сўз сифатида доимий ишлатади. Айтиш мум-кинки, бундай сўзлар у ёки бу нотиқнинг сўзлашув услуби-нинг ўзига хос кўрсаткичи бўлиб қолади (ҳатто бу "кўрсат-кич" шахснинг лақабига айланиб кетиши ҳам мумкин, маса­
лан, "шу-шу" домла, “хўш-хўш" устакаби). Бу, албатта, нутқ-нинг софлигини издан чиқаради, нутқда ифодаланган ин-формацияни қабул қиладиган тингловчининг диққатини чалғи-тади, нутқнинг ўз мақсадига эришишини қийинлаштиради,
Шунинг учун ҳам, айниқса, ўқитувчи ва асосий қуроли сўз
бўлган бошқа мутахассислар паразит сўзларнинг ўз нуткда-рига кириб қолишидан сақланишлари лозим. Мактаб ўқув-чиларида ҳам паразит сўзларнинг нутқий одатга айланмас-лиги учун ўқитувчи бу йўналишда доимий иш олиб бориши
мақсадга мувофиқ.
Сўз санъаткорлари қаҳрамон характери, маънавий-маъ-рифий савиясини кўрсатишда бадиий асарда паразит сўз ва
иборалардан ҳам фойдаланадилар.
Расмий иш қоғозлари, умуман, идоравий ёзишмалар ус-лубида доимий қўлланадиган, турғунлашган, қолиплашган сўз,
сўз бирикмаси ва иборалар ҳам мавжудки, уларни ишла-тишда акдга куч келмайди, улар айни услубда матн тузишда
нутқий одатга айланган. Тилшуносликда идоравий сўз ва
иборалар ёки канцеляризмлар деб юритиладиган бундай бир-ликлар ҳужжатлар тили учун зарурий унсурлардир, чунки
144
уларнинг қолиплашганлиги ҳам нутқ тузишни, ҳам бу нутқ-ни жадал тушунишни сезиларли даражада қулайлаштиради.
Аммо канцеляризмлар сўзлашув, публицистик ва бадиий нутққа
киритилар экан, нутқнинг софлиги анчагина зарар кўради.
Муайян нутқий қўлланишда турғунлашган сўз ва ибора-ларга ортиқча ружу қўйиш нутқ тузувчининг ўз нутқига
эътиборсизлиги, керакли ифодани танлашга эринчоқлиги,
таъбир жоиз бўлса, ундаги тафаккур танбаллиги, руҳий-ли-соний лоқайдлик, "тайёрга айёр" моясига мойиллик тарзида
баҳоланиши мумкин. Бундай нуткда нафақат софлик, балки
тирик тил сезгиси ҳам қулоғини ушлаб кетади, унда нутқ
тузувчининг ўз тили, кўзи, қулоғи, қисқаси, тайинли қиёфаси
ҳам бўлмайди. Бундай нотиқ жўнгина Ер ҳайдалди жумла-сини Ерни сифатли ҳайдаш ишлари муваффақиятли тарзда
амалга оширилди шаклида тузади (Яна ...тўпни тепииши ус-талик билан амалга ouiupgu, ...бинони таъмирлаш амалга
оширилдикаби кўплаб ифодаларни эслаш мумкин). Унингча,
расмий қолип "қуюшқони" шуни тақозо этади. Чин сўз зар-гари Абдулла Қаҳҳор "Қуюшқон" асарида бу ҳолат ҳақида
нгудай ёзади: "Ҳозирги вақтда тилимизнинг бойлигини, унинг
қочирикдарини ўрганишга эринган, сўз санъатига ҳунар деб
эмас, касб деб қарайдиган, бисотидаги бир ҳовуч сўзни йил-лар давомида айлантириб кун кўриб юрган бир туркум қалам
ахдининг "фаолияти", чала мулла баъзи олимларнинг ‘‘ил­
мий хулоса"лари натижасида ажиб бир тил бунёдга келган.
Бу тилда ҳеч ким гапирмайди, зотан, гапириш мумкин ҳам
эмас, фақат ёзиб ўқиб бериш мумкин... Бу тилнинг ҳеч қаерга
ёзилмаган, лекин амалда жорий бўлган темир қонунига кўра
“яхши овқат едим!" деб ёзиб бўлмайди, албатта, "сифатли
овқатландим" деб ёзиш шарт. “Папирос чекадиган киши гу-гуртни олиб юриши керак" деб ёзиш тўғри эмас, ‘‘Папирос
чекиш одатига эга бўлган киши ўзини тегишли гугурт билан
таъминлаб юриши керак" деб ёзилса тўғри бўлади. Бу тилда
латифа айтиб бўлмайди, ёзиб бўлмайди! Бу тилда ҳазилга,
мақолга, маталга, ажойиб халк, ибораларига ўрин йўқ. Бу тил
ҳар қанақа жонли фикрга кафан кийгизади, ҳар қанақа
ўйноқи мазмунни тахтага тортади, ҳар қанақа лектории ғур-145
батнинг уясига, ҳар қанақа аудиторияни ўлик чиққан ҳов-лига айлантиради. ...Бир талай журналистлар, редакторлар,
нотиқлар, лекторлар, агитаторлар сингари бу одам ҳам маз-кур тилни расмий, қаердадир тасдикданган тил деб билар, бу
тилда сўзланадиган ўлик нутққа жон киргизгани қилинади-ган ҳар бир ҳаракатни "Қуюшқондан ташқари чиқиш" деб
ҳисоблар экан. Лектории, агитаторни ғурбатнинг уясига,
нутқни оғир юкка айлантирадиган бу ''қуюшқон"ни қанча
тезроқ улоқтириб ташласак, шунча яхшироқ!"
Табиийки, турғунлашган нутқий қолиплардан қутулиш
учун, аввало, тафаккурдаги қолиплардан воз кечиш, муста-қил ва ижодий тафаккур малакаларини ошириб бориш за-рур. Бунга, айниқса, мактабда алоҳида аҳамият берилиши
керак. Расмий услубдан бошқа услубларда қўлланган тайёр
нутқий қолиплар ўқувчининг ижодий тафаккур кўникмала-рининг таркиб топиши, барқарорлашишига халақит беради.
Соф нутқнинг гўзал намуналари бўлмиш ҳар жиҳатдан
пишиқ-пухта бадиий асарларни мунтазам мутолаа қилиб бо­
риш, бунда бадиий нуткда ўз тажассумини топтан софлик
сифатига доимий диққат қилиш ўз самарасини бериши тайин.
146
Нутқнинг бойлиги
Нутқнинг таъсир қуввати, тегишли ахборотни тинглов-чига тугал ва қулай, "юқумли" тарзда етказиш имконияти
муҳим коммуникатив сифатлардан бўлмиш бойлигига ҳам
боғлиқ. Бой нутқ тингловчининг жонига тегмайди, балки у
бундай нутқни жон қулоғи билан тинглайди.
Нуткнинг бой ёки камбағаллиги унда тилнинг бир-бири-дан фарқ қиладиган унсурлари (сўзлар, маънолар, интона­
ция, синтактик тузилмалар, иборалар ва ш.к) дан қай дара-жада фойдаланилганлик билан белгиланади. Айни бир тил
унсури нуткда қанчалик кам такрорланган бўлса, бу нутқ-нинг бойлик даражаси шунчалик юқори бўлади ёки, аксин-ча, муайян тил унсурининг такрори кўп бўлган нутқ камба-ғал ҳисобланади ва унинг таъсири ҳам шунга яраша бўлади.
Улуғ Алишер Навоий айтганидек, “Бир деганни икки демак
хуш эмас, Сўз чу такрор ўлди, дилкаш эмас". Шунинг учун
нутқнинг бу сифати ранг-баранглик тарзида ҳам таДқин
этилади, яъни бойлик тегишли фикр ифодаси учун қўллан-ган тил бирликларининг хилма-хиллиги, ранг-баранглиги
билан ўлчанишига урғу берилади. Қадимги юнон файласуфи
Галикарнаслик Дионисий (эрамиздан олдинги I аср) "Сўзлар-нинг қўшилиши ҳақида" номли асарида нутқнинг ранг-ба-ранглиги (бойлиги) сифатининг зарурияти тўғрисида шун-дай ёзади: "Умуман барча ёқимли нарсалардай ҳатто ҳар қан-дай гўзаллик ҳам тинимсиз такрорланса, жонга тегади; хил-ма-хил, ранг-баранг ўзгаришларда эса бу гўзаллик мангу янги
бўлиб қолаверади.”1
Бой нутқ тузиш учун ифодаларнинг бир хиллигидан қочиш,
айни бир тушунча ёки фикрга фарқли-фарқли "либос"лар
танлаш ва кийдириш лозим. Бунинг учун эса нутқ тузувчида
тил воситаларининг бой ва фаол заҳираси мавжуд бўлиши
керак. Бошқача қилиб айтганда, нотиқ етарли даражадаги
сўзлар, уларнинг маънолари, сўз бирикмаси ва ran моделла-ри, жумланинг интонация ва мелодика турлари заҳиралари-га соҳиб бўлмоғи талаб этилади. Бу заҳира қанча бой бўлса,
1 Античные риторики. Москва: МГУ, 1978, С. 199.
147
нотиқ ўз нутқининг мақсадига мувофиқ тарзда ундан мақ-бул бирликларни танлаш, хилма-хил ифодаларни ишга со-лиш имкониятига шунчалик кўпроқ эга бўлади.
Лексик, семантик, грамматик, интонацион жиҳатдан ранг-баранглик нутқнинг бойлигини юзага келтиради.
Тайинки, фаол луғати қашшок, бўлган, лексик бисоти уч-тўрт минг сўздан ошмайдиган кишининг бой нутқ тузиши
маҳол. Бой, ширали нутқ туза билмоқ учун, энг аввало, ана
шу бисот зангин ва рангин бўлмоғи шарт. Атокди сўз санъ-аткорларида, масалан, улуғ Алишер Навоийда 26 мингдан
ортиқ,1 рус шоири Пушкинда 21 мингдан ортиқ2 сўз бойли-ги мавжудлигини мутахассислар таъкидлайдилар. Албатта,
бундай улкан сўз бойлигига эга бўлиш ҳар кимга ҳам насиб
этавермайди. Аммо ўз нутқини бой, таъсирчан, ўткир бўли-шини истайдиган ҳар бир киши тасарруфидаги луғат бойли­
гини кенгайтириб бориш ҳақида қайғуриши лозим.
Бор-иўғи 9 та жумладан иборат ушбу бадиий нутқ парча-сида биргина капалак сўзи 7 марта такрорланганки, бу ҳол
айни нутқнинг лексик жиҳатдан бойлигига путур етказган-лигини сезиш қийин эмас: ...Капалакларни айтмайсизми?
Бир-бирини кувлаб гулдап гулга кўнаётган капалакларга маҳ-лиё бўлмай иложинг йўқ. Буларнинг ҳаммаси Ўткирни бутун-лай сехрлаб кўйди. Ўткир ўртоқлари билан гул териб юриб,
чиройли капалакка кўзи тушиб крлди. Бунча чиройли учмаса.
Ўткир капалакни ушламокуи бўлди. Бироқ кафтлари ораси-га қисиб ушладим деганда, капалак кўз очиб юмгунча бошқа
гул устида пайдо бўларди.
Ўткир капалакнинг орқасидан кувлаб чарчади, кўп овора
бўлди. Ахийри капалакни кўздан йўкртиб кўйди (А.Содиқов,
"Тоғда" ҳикояси).
Мана бу жумлага эътибор берайлик: Қўлланмадаги услу-бий ечимлар машғулот режаси ва машғулот матнидан ибо­
рат икки қисмдан иборатдир (С.Жўраев, Ҳ.Қодиров). Бу
жумланинг қашшоқлиги, нафақат қашшоқлиги, балки услу-бий ғализлиги очиқ кўриниб турибди. Айни бир иборатсўзи
1 Бафоев Б. Навий асарлари лексикаси. Тошкент: Фан, 1983.
2 Головин Б. Н. Основы культуры речи. Москва: Высшая школа, 1988, С. 209.
148
икки марта такрорланганки, бу нутқнинг бойлик сифатини
тамоман ишдан чиқарган. Айни ҳолат, шубҳасиз, нутқ ту-зувчидаги сўз бойлигининг чегараланганлиги, ўз нутқига
эътиборсизлиги маҳсулидир. Аслида мазкур иборат сўзи-нинг бири ўрнида, масалан, таркиб топтанёки ташкил топ­
тан ифодалари қўлланганда, нутқнинг бу қадар қашшоқлиги
юзага келмас эди.
Ўзбек тили ҳар жиҳатдан, хусусан, луғат хазинаси нуқтаи
назаридан бениҳоя бой ва ривожланган тилдир. Шунинг учун
ҳам бу қадим тилда "олдидан ўтганда бугунги Оврупо адаби-ёти ҳам шапкасини олиб салом бериб ўтадирган" (Фитрат)
адабиёт яратилган. Бу адабиёт, албатта, тилимиз сўз ганжи-насининг хира тортмас кўзгусидир. Тилимизда муайян бир
тушунчани ифодалашнинг бир эмас, балки бир қанча, хил-ма-хил имкониятлари мавжудки, уларни ишга солиш, нутк,-нинг бойлигини таъминлашга хизмат қилдириш учун мун-тазам эътибор ва саъй-ҳаракат лозим бўлади. Ана шу эъти-бор сусайдими, нутқнинг бойлиги тушунчасининг моҳия-тига нутур етаверади.
Тилимиздаги ана шундай хилма-хил имкониятларнинг
бири синонимия ёки маънодошлик ҳодисасининг бениҳоя
кўламдорлигидир. Маълумки, синонимия фақат сўзлар дои-расидагина эмас, балки морфологик ва синтактик шакллар
доирасида ҳам кенг тарқалган.
Матнда сўз такроридан қочишнинг энг синалган ва мак,-бул йўлларидан бири айни шу сўз маънодошлигидан фаро-сат ва маҳорат билан фойдаланишдир. Бобурнинг бу борада-ги бетакрор санъаткорлиги ҳақида истеъдодли олим М.Оли-мов шундай ёзади: “Бобурнома" матнини кузатиб, биз шун-га амин бўламизки, ҳозирги кунда қалам ахдига таниш бўлган
таҳрир тамойиллари Бобурга асло бегона бўлмаган. У ҳам
саҳифалар устида фақат илҳом билан қалам ўйнатган эмас,
балки тер тўкиб меҳнат қилган, боқий сўз дунёга келиши-нинг азобли тўлғоқларини бошидан кечирган.
Қуйидаги парчани кўздан кечирайлик: Қўрғон эли юқори-дин буларға дуд қилдилар. Алар тўшукни беркитган била
тутун юкрри кўрғон элиғаўц ёниб, ғўрғон эли ўлум ичи бўлуб,
крчиб чшдпилар. Хўш, нега Бобур дастлаб дудсўзини, кейинги
149
жумлада эса худди шу маънодаги тутун калимасини қўлла-ган? Табиийки, бу бекорга эмас. Биз ҳозир услубшунослик-да ўрганадиган ва таҳрир амалиётида риоя қиладиган так-рордан қочиш тамойили Бобур учун ҳам қатъий қоида ҳисоб-ланган.
Бобур Фарғона вилояти ҳақида ёзади: Етти пора қасаба-си бор: беши Саиҳун суйининг жануб тарафида, икки шимол
жонибида. Бошқа ўринларда ҳам ушбу тушунчага мурожаат
этишга тўғри келганда, тараф ва жониб сўзлари бир-бири
билан ўрин алмашиб келади, Матн мазмуни изн берган ўрин-ларда эса бу сўзларнинг бошқа синонимлари кўлланади.
Қуйидаги парчада барг ва япрок, сўзлари ўзаро алмаши-ниб келган ва матнга ранг-баранглик бахттт чтгдтт (таъкид
бизники. - Н.М.): Дарахтларнинг баргини отқа берурлар
эди. Анда тажриба бўлдиким, бори яфрок^ардин тут яф-роғи ва царо йиғоч яфрови опща созворрок, эмиш. Ёки: Қалин
кишиси ўққа, қиличқа бориб, ғалаба кишиси иликка тушти,
сувда ҳам кўп кишиси ўлди."х
Синонимлар (лисоний ва нутқий) нинг бу туганмас им-кониятларидан сўз усталари ҳамиша унумли фойдаланади­
лар. Мисоллар: Иккала ўртоқнинг шарац-шарак, гаплашган,
бир-бирларига севинч билдиришган кувнок, ва баланд овозла-ри бошк,а ҳамма унларни босиб кетди... Худо ҳадеб шунақа
инсофсизларга берар экан-да! Биз бечораларга ҳам бир нар-са узатса-чи!.. (Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи). Канал
кўпригидан ошиб, чўл томонга жиловни бурдим. От негадир
тихирлик қилиб, юрмай туриб олди. Жонивор бир-икки қам-чидан кейин ҳам олдинга жилиш ўрнига орқасига тисарилиб,
тайсалларди (С.Аҳмад, “Чўл бургути" ҳикояси).
Таъкиддаш жоизки, фақат такрорланган бир сўз ёки бир
сўз шаклигина эмас, балки сўз ясалиши ва грамматик шакл
ясалишида асос бўлган сўзнинг такрори ҳам нутқнинг бой-лик даражасига салбий таъсир кўрсатади. Мана бу жумла-ларни кўздан кечирайлик: Хулоса қилиб айтганда, ислом дини
ва фалсафаси янги ахлоқий комилликка интилувчи тарбия-ни вужудга келтиришга интилди. Бу интилиш ҳамон ўз ку-' Олимов М. "Бобурнома"да қўлланган синонимлар лугати. Тошкент: Фан,
2004, 15-бет.
150
чида крлмок,да (М.Қодиров). Парчада интилмрк, феъли уч
ўринда асос сифатида такрорланган. Биринчи жумладаги
интилувчива интилдчсўзларидаги асос (интил) нинг такро-ри нутқнинг бойлик сифатини бузган. Матн синтактикаси
қоидаларига кўра иккинчи жумла таркибидаги интилиш сўз
шаклининг қўлланиши ўринли, айни сўз шакли (ҳаракат
номи) бу олмоши билан биргаликда мазкур икки жумланинг
ўзаро боғланиши учун хизмат қилган, яъни ...интилди. Бу
интилиш...Аммо биринчи жумлада такрор қўлланган интил-асоси мавжудлигига кўра бу учинчи қўлланиш нутқ тузув-чининг сўз заҳирасида ифодалар танқислигини янада таъ-кидлагандай бўлади.
Баъзан ана шундай такрорланган лексик асослар муайян
бир нутқий парчадаги ҳар бир жумлада иштирок этадики,
бундай нутқнинг бойлиги ҳақида гапириш қийин. Қизиқ—
асоси тўрт марта такрорланган ушбу мисолда бунга ишонч
ҳосил қилиш мумкин: Кўпчилик сингари мен ҳам спорт тур-ларидан футболга крзикрман. Жахрн ва Европа чемпионат-лари, мамлакатимизда ҳамда жаҳоннинг кучли (?) биринчи-ликларини қизиқиш билан кузатиб бораман. Айнщса, фут­
бол статистикаси билан 25 йиллардан буён қизиқиб кела-ман. Қизиқарли футбол ўйинларини телевизор оркрли то­
моша қилиш билан бирга футболга оид материаллар хрм бе-радиган “Эрудит" газетасини мунтазам равишда ўқиб бора­
ман ("Ҳуррият", 2006 йил 18 октябрь).
Муайян бир грамматик шаклнинг керагидан ортик, такро-ри ҳам нутқнинг бойлигини таъминлашга хизмат қилмайди.
Бир жумла ёки ундан катта нутқ парчасида, масалан, бир
келишик шаклининг такрор-такрор, қалашиб келиши нутк,-ни ғарибланггиради, айни пайтда ифодаланмоқчи бўлган фикр
ўзанини бирдан идрок этилишини ҳам қийинлаштиради. Мана
бу жумлани кўрайлик: “Амстердам — Пекин" автораллиси
йўналишига Ўзбекистоннинг кўшилиши бой маданий мероси-миз ва 15 йил олдин ўзининг мустащл таращиёт йўлини
танлаган хсищимизнинг бугунги ҳаётига жахрн жамоатчили-гининг катта к,изщишининг яна бир тасдиғи бўлди ("Ўзбе-кистон овози”, 2006 йил 1 август). Бир жумланинг ўзида 5 та
қаратқич келишиги шакли қўлланган. Бу жумлани бой деб
151
ҳам, англаниши қулай деб ҳам, равон деб ҳам бўлмайди. Ҳол-буки, тилимйзнинг грамматик имкониятлари ичига чуқур-роқ кирилса, мазкур такрордан қочишнинг минг битта йўлини
топиш мумкин. Ҳеч бўлмаганда, ўзининг мустацил таращи-ёт йўли сўз бирикмасида белгисиз қаратқич келишиги (ўз
тараққиёт йўли тарзида)ни қўллаш, халқимизнинг бугунги
ҳаёти сўз бирикмасида бугунги сўзини ишлатмасдан белги­
сиз қаратқич келишиги (хащимиз ҳаёти тарзида) дан фой-даланиш, жаҳон жамоатчилигининг катта қизиқишибирик-масидаги мазмунни жаҳон жамоатчилигидаги катта қизи-к,иш шаклидаги бошқа синтактик тузилма орқали бериш би­
лан 3 та қаратқич келишиги шаклидан қутулиш мумкин эди.
Морфологик ва синтактик синонимиянинг мавжуд имкони­
ятлари етарлича ишга солинса, бу каби ҳолатларда нутқнинг
бойлигини бемалол таъминлаш мумкин.
Муайян бир мазмуний муносабатни хилма-хил синтак-гик шаклларда ифодалаш мумкин, яъни тилда бунинг учун
бой синонимик заҳира мавжуд. Масалан, сабаб муносабати-ни олайлик, бу муносабат содад гапларда сабаб ҳоли орқали
намоён бўлади. Сабаб ҳоли одатда равишдош, равиш, турли
келишиклардаги ёки кўмакчилар билан келган от, олмош,
қаракат номи, сифатдош, тақлидий сўзлар билан ифодалана-\и, айтиш мумкинки, сабаб муносабатини ифодалайдиган
:интактик шакллар ана шундай хилма-хил ва кўп. Бу шакл-\арнинг фақат битгасинигина нуткда такрор-такрор ишла-гиш нутқнинг туссизлигига олиб келади. Бир бадиий матн-\ан териб олинган ушбу жумлаларда буни кўриш мумкин:
Унга ётоқхонада хрзирча бўш ўрин йўқлигини айтишди. Шу
эоисдан у Бозори гул мсщалласидаги бир ҳовли болохонасини
гжарага олди... Элмуродни қишлоғида кўнгли очиқ, феъли
ченглигидан талай цизлар ёкрпириишрди... Шодланганидан
гигитнинг юраги уйноқлаб кетди... Элмурод uiy куни уялга-шдан деразани шарт ёпди Деди ота сервант х,изига
гк^анлигидан кувониб... ...Хурсанд бўлганидан кўнгли яй-эаб кетди Прорабнинг сўзини ерда қолди рган и дан кўнгли
тр оз хижил эди... Тўйга бир ҳишлоди йигитни эргашти-т б бораётганингиздан ийманмайсизми?.. Анча-мунча арок,
гчганидан ёноқлари ловулларди Ичимлик кайфиятидан
тча дадилланган Иродасини х др с довулига тизгинсиз
152
тутцизганидан қиз дудоқларидан... бўса оларди... Опаси
кўнгли сищанидан унта айрим юмушларни буюрар... Замира
синглисининг ҳурмати, мех,ри ортиб бораётганидан ғоят
мамнун эди (С.Равшан, "Манзиллар" қиссаси). Бундай ҳолат-да нутқнинг синтактик ранг-баранглиги тамоман йўқолган-лигини таъкидламоқ жоиз.
Нутқнинг бойлигини юзага келтиришда тилнинг синтак­
тик воситалари фавқулодда аҳамиятга моликдир. Таъбир жоиз
бўлса, синтаксис маъноларнинг хилма-хил ва ранг-баранг
қатимларини яхлит бир бутунлик ҳолига келтириб тўқийди-ган механизм вазифасини ўтайди. Шуниси янада ҳайратла-нарлики, бу яхлит бутунликни ҳам фақат бир шакл ёки тус-дагина эмас, балки нутқ тузувчи "уста"нинг мақсадига му-вофиқ ва маҳоратига боғлиқ ҳолатда турфа шамойил ёки
рангларга киритиши мумкин. Ана шу шамойил ва ранглар
яхлит бутунлик бўлмиш нутқ бойлигининг пойдор белгила-ри сифатида намоён бўлади.
Тилимиздаги содда ва қўшма гаплар, мураккаблашган гап-лар, уларнинг хилма-хил қолип (модель) лари, бу қолиплар
асосида яратилиши мумкин бўлган миллионлаб жумлалар бой
нутқ тузиш учун чексиз-чегарасиз имкониятдир. Булардан
хабардор кишининг нутқи қурилиши нуқтаи назаридан фа-қат бир хил қолипдаги жумлалардан таркиб топмайди, яъни
бир хил синтактик бирликлар такроридан иборат бўлмайди.
Бундай одамнинг нутқи, албатта, синтактик қурилиши жи-ҳатидан ранг-баранг, демакки, бой бўлади.
Истеъдодли адиблар ўз асарларининг тили устида ишлар-кан, айни шу синтактик ранг-барангликликка алоҳида эъти-бор берадилар. Катта маҳорат билан яратилган бадиий асар-лар синтактик бой нутқнинг ўзига хос намуналаридир.
Абдулла Қаҳҳор асарларининг синтаксиси бу жиҳатдан
ҳам улкан ибрат мактабидир. Уларда муайян бир синтактик
структура кетма-кет келавермайди, аксар ҳолларда ran струк-тураси кўп тармокди, яъни халқнинг айни жонли сўзлашу-вига хос бўлган қурилиш, том маънодаги тирик нутқ. Тирик
нутк, эса қашшоқ бўлмайди. Ёзувчининг халқчиллиги у қўлла-ган синтактик бирликларда ҳам яққол кўринади. Мисол: У
дввал немисни крртди, кейин йигитдан койиди:
153
— Ахир, сени бола-чацангдан айирган-ку ту куриб кет-гурлар эди, уни отаман деган кишининг нега кулини тута-сан! Хат ўқиётибди эмиш-а! Бола-чақаси билан кўшмозор
бўлмайдими!.. Ўзига ўзи к,илибди-да ("Асрор бобо" ҳикояси).
Бундай халқона, ранг-баранг жумлалар А.Қаҳҳор асарла-рида фақат қаҳрамонлар нутқидагина эмас, балки муаллиф
нутқида ҳам мунтазам кузатилади. Ёзувчининг деярли ҳар
бир жумласида жонли нутққа хос синтактик оҳанг баралла
эшитилиб туради, муайян бир гаи қолипи кетма-кет қўлла-навермайди, аксинча, хилма-хил ran қолиплари доимий ал-машиниб келади. Масалан "Қизлар" ҳикояси мана бундай
бошланади: Қани бирон холис одам бўлса, айтсин: бутун Ўзбе-кистонни қидирганда Нурматжонга ўхшаган йигитдан яна
биронта топилармикин? Бўлган тақдирда ҳам у ёшлигида
ойнага щраб, Нурматжондай "мен қанақа хотин олар экан-ман" деган эмасдир.
Баъзи одамлар — ҳазилми, чинми — ҳар хил гаплар тарца-тишади: ёзда унинг кетидан nauiuia эргашиб юрар эмиш.
Елғон! Нима қилади эргашиб? Лабининг икки бурчи ҳамиша
ощриб туради дейишади. Бу ҳам... кусур эмас, балки фази-лат — маъсумлик нишонаси... Кўриниб турганидай, парчада-ги ҳеч бир жумла синтактик қурилиш нуқтаи назаридан бири
иккинчисини такрорламайди. Содда гапларнинг ҳам, қўшма
гапларнинг ҳам фарқли ва ўзига хос қолипларидан фойда-ланилган, уларга асосан тузилган жумлалар ўртасидаги алоқа
ҳам жуда мустақкам ва табиий. Парчада интонацион ранг-баранглик ҳам ўқувчи диққатини жалб этади, хилма-хил ти-ниш белгилари бунга ишора қилиб турибди. Айни пайтда
қўлланган синтактик бирликлар қурилишидаги ўзига хослик
билан боғлиқ ҳолатда ҳам интонацион ранг-баранглик таъ-минланган. Айтиш керакки, мустақил жумлаларнинг ўзаро
боғланиши, бу боғланишни таъминловчи лексик-семантик
ва синтактик-функционал воситаларнинг қўлланишида ҳам
А.Қаҳҳор ижоди ибратлидир. Зотан, нутқнинг синтактик
бойлиги ана шу боғловчи воситаларнинг ранг-баранглиги
билан ҳам ўлчанади. Матнда такрор-такрор айни бир боғ-ловчи воситанинг қўлланипш нутқнинг қашшоқлашувига олиб
келади.
Бу ўринда шуни ҳам айтиш керакки, нутқнинг бойлик
154
даражасини пасаитирувчи, қашшокдаштирувчи лексик, се­
мантик, морфологик, синтактик ва интонацион такрорларни
ифодалилик, тасвирийлик ва экспрессивликни ошириш мак,-сади билан атайин қўлланадиган такрорлардан фаркдаш ло-зим. Кўпроқ бадиий ва публицистик нуткда муайян тушун-ча ёки мазмунни алоҳида таъкидлаш, ўқувчи диққатини тор-тиш, оҳангдорликка эришиш, ҳиссий ҳолатта урғу берйш каби
ниятлар билан боғловчи, сўз, сўз бирикмаси, гаплар такрорла-нади. Бу усул ўзига хос нутқ фигуралари бўлиб, улар нута,-нинг бойлик даражасига салбий таъсир кўрсатмайди, балки
ижодкорнинг маҳорати билан ифодалиликни юзага келти-рувчи воситаларга айланади. Масалан, қуйидаги шеърий пар-чаларда буни кўриш мумкин:
Юрт бу кун карвонлар бошида нордир,
Юрт бу кун Шарк, ичра тенгсиз бир диёр.
Юрт бу кун оҳудай хўп ишвакордир,
Сир каби серавждир, Помирдай пойдор
(А.Орипов, "Ҳамид Олимжон хотирасига" шеъри).
Сен борсан - мен учун буҳаёт гўзал,
Сен борсан — мен учун дилбар коинот.
Сенсиз крлар эдим зулматда тугал,
Сенсиз крлар эдим буткул бемурод
(А.Орипов, "Сен борсан..." шеъри).
Эй дуст!
Учмок, учун крнот керак, крнот керак,
Қанот керак, лекин уни қоқмоқ керак.
Қоқмоҳ керак осмонларни қучмоқ учун,
Қучмок, учун сабот керак, сабот керак
(А.Суюн шеъри).
Истайсизми - йўқми, гардун айлана,
Истайсизми — йўкрии, щйтиб келаман.
Соғинмаган кўзингиздан айланай,
Истайсизми — йўкрли, сизни севаман
(И.Мирзо, "Истайсизми - йўқми" шеъри).
155
Табиийки, нутқнинг бойлик сифати тилнинг фақат му­
айян бир сатҳига оид ранг-баранглик билан баҳоланмайди.
Нутқ лексик, семантик, морфологик, синтактик ва интона-цион жиҳатлардан ранг-барангликларнинг жамул жами тар-зида шаклланганда, чинакам маънода бой бўла олади. Шу-нинг учун нутк, тузувчи бу жиҳатларнинг ҳар бирини тугал
тасаввур этмоғи мақсадга мувофиқ.
Услублар нуқтаи назаридан олиб қараладиган бўлса, нутқ-нинг бойлигини таъминлаш учун энг қулай макон бадиий
услуб эканлиги шубҳасиз. Тўғри, публицистик услуб ҳам нутқ
боилигининг намоён бўлиши учун яхшигина имконият бе-ради. Сўзлашув услубига оид нутқда лексик, семантик ва,
айниқса, интонацион ранг-баранглик нотиқнинг маҳорати-га кўра мунтазам юзага чиқиши мумкин. Илмий ва расмий
нуткда эса бойликка қараганда мантиқийлик ва қолиплаш-ганлик устуворлик қилади.
Айтиш мумкинки, бадиий нутқ ўз табиати, моҳияти ва
мақсадига уйғун ҳолатда бойликка мойиллиги билан ажра-либ туради. Қашшоқ нутқ ҳеч қачон эстетик таъсир қувва-тига соҳиб бўла олмайди, эстетик қувватсиз эса бадиий нутқ
ўзининг бош вазифасини бажариши мушкул. Шунинг учун
Ҳам қақиқий сўз санъаткорлари асар тилининг бойлиги ус-тида муттасил меҳнат қилганлар, тинимсиз изланганлар, тил­
нинг турли сатхдаридаги ранг-барангликнинг бетакрор им-кониятларини кашф этганлар. Чинакам бой, рангин нутқ-нинг нодир намуналарини яратганлар. Бадиий адабиётимиз
тили жамиятимиз аъзоларининг бой нутқ тузиш синоатла-рини ўрганишлари учун битмас-туганмас манба, ўзига хос
мактабдир. Бу беназир мактабнинг аълочи ўқувчилари бўлиш
ўзини маданиятли, маърифатли, маънавиятли кўрмоқни ис-таган ҳар бир кишининг бурчидир.
156
Нутқнинг жўялилиги
Агар нутқ ўзида барча коммуникатив сифатларни мужас-сам этсаю ҳар жиҳатдан жўяли, яъни ўз ўрнида бўлмаса, у
мақсад манзилига бориб етмайди. Жўялилик йўқ жойда нутқ-нинг бойлик, аниқлик, ифодалилик каби муҳим сифатлари-нинг моҳияти йўқолади.
Шарқнинг буюк пандномачиси Кайковуснинг шундай
ўгити бор: "...Тилингни яхши ҳунар била ўргатғил ва мулойим
сўздин бошқа нарсани одат қилмағил. Нединким, тилга ҳар
нечук сўзни ўргатсанг, шуни айтур, сузни уз жойила тттлатғил.
суз агар яхши булса. аммо ноурин итттлатидса. гарчанд v хар
нечук яхши суз бўлса хам ёмон. нобоп эшитилур (таъкид
бизники. - Н.М.). Шунинг учун беҳуда сўзламағилки, фой-дасиздур. Бундай бефойда сўз зиён келтирур ва ҳар сўзки
ундан ҳунар иси келмаса, бундай сўзни гапирмаслик лозим.
Ҳакимлар дебдурлар: "Сўз бир нашъадур, ундан хумор пай-до бўлур”.1
Халқимиз донолигининг бебаҳо ёмбилари, ўктам ўзбек
сўзининг кўрки бўлмиш мақол ва маталларда ҳам айни фикр
бот-бот таъкидланган. Уларнинг айримларига қулоқ тутай-лик: “Сўзга тушмаган сўзни айтма, Созга тушмаган — ғазал-ни"; “Жўяли сўз жўясин топар, Жўясиз сўз иясин (эгасин)
топар"; "Жўяга туя ҳам чўкади"; "Ўринли сўзга туя чўкади,
Ўринсиз сўзга ҳамма сўкади".2 Нотиқ нутқ тузар экан, "туя-нинг чўкиши ва ҳеч кимнинг уни сўкмаслиги" учун нутқи-нинг жўясини, ўрнини аниқ тасаввур қилиши пхарт. Маса­
лан, кимнингдир оғир касаллиги ёки вафоти қақидаги фикр-ни ифодалаш учун тузиладиган нуткда ортиқча чиройлилик,
жимжимадорлик, кўтаринкилик, тантанаворлик бўлмаслиги
лозим, акс ҳолда нутқ жўяли ҳисобланмайди.
Нутқнинг жўялилиги, айтиш керакки, нутқий мулоқотда
жиддий аҳамиятга эга. Бу сифат ("уместность речи") рус
тилшуноси Б.Н.Головин томонидан жуда яхши белгиланган.3
1 Кайковус. Қобуснома. Тошкент: Мерос, 1992, 22-23-бетлар.
2 Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Ҳикматнома. Тошкент, 1990, 381, 382,
457-бетлар.
3 Головин Б.Н. Основы культуры речи. Москва: Высшая школа, 1988, С. 227.
157
Бу тавсифни ҳам ҳисобга олган ҳолда нутқнинг айни сифа-тини шундай таърифлаш мумкин: жуялилик тил воситала-рини шундай танлаш, уларни шундай алоқалантириш ва бир-бири билан боғлашки, бунинг натижасида нутқ конкрет му-лоқотнинг мақсади ва шароитларига тамомила жавоб бера-диган тарзда таркиб топади. Айни таърифдан келиб чиқилса,
жўяли нутқ ифодаланмоқчи бўлган ахборотнинг мавзуси,
унинг мантиқий ва ҳиссий мазмуни, тингловчи ёки ўқувчи-лар таркибининг ёш, ижгимоий, маданий-маърифий ва бошқа
хусусиятлари, ёзма ёки оғзаки нутқнинг хабар бериш, тар-биявий, эстетик ва шу каби вазифаларига тўла мос келиши
асосида юзага келади.
Қадимги юнрн файласуфи Галикарнаслик Дионисий нутқ-нинг жўялилиги ҳақида гапирар экан, муайян бир мазмун
учун танланган айрим сўзлар ва уларнинг қўшилиши ўрин-ли, бошқалари эса ўринсиз бўлишини таъкидлайди ва бор-лиқнинг ўзи бунга мисол эканлигини айтиб, шундай ёзади:
"...Ахир, биз жахдимиз чиққанда ва хурсанд бўлганимизда,
нолиганимизда ва кўрққанимизда, 'бошимизга бахтсизлигу
мусибат тушганида ва қайғусиз, сокин хаёлларга чўмгани-мизда айнан бир хил сўз ва сўз қўшилишларидан фойдалан-маймиз-ку."1 Албатта, ҳар қандай тилда фикрни айни ҳолат-ларга уйғун, яъни жўяли ифодалаш учун етарли лисоний
воситалар мавжуд.
Нутқ услублари ҳақида ran кетганда, уларнинг ҳар бири
учун хосланган тил воситалари борлиги ҳамиша таъкидла-нади. Масалан, бир услубга хосланган сўз, ибора, синтактик
қурилма ёки нгу каби бирликнинг бошқасига ўтказилиши
ножоиз, ўринсиз ҳисобланади. Бундай ҳолатларни услубий
жўялиликнинг бузилиши тарзида бақолаш мумкин.
Бу ўринда айтиш керакки, жўялилик сифатини ўрганиш-да нутқнинг ёзма ва оғзаки шаклларини фарқлаш лозим, чун-Ки бу нутқ шаклларида жўялилик ўзига хос тарзда намоён
бўлади. Маълумки, ёзма ва оғзаки нутқнинг воқе бўлиш ша-роитлари бир хил эмас, шунга кўра бу икки нутқ шаклининг
1 Античные риторики... С.200.
158
ўзига хосланган бирликлари, грамматик шакллари, синтак­
тик қолиплари бор. Бу ҳолатни ҳисобга олмаслик натижаси-да ҳам нутқнинг жўялилигига путур етиши мумкин.
Ёзма нуткда кўп қўлланадиган, демакки, унга хосланган
юкррида кўрсатиб ўтилганидек, юкррида айтиб ўтилгани-дек, юкррида кўрганимиздек; куйида кўриб ўтамиз, қуйидаги
гуруҳларга бўлинади, мазмуни куйидагичашаклидаги бир қанча
синтактик қурилмалар мавжуд. Албатта, улар фақат ёзма нутқ-да жўяли, лекин бу иборалар оғзаки нутқ таркибига кирар-кан, нутқнинг жўялилиги тамоман бузилади. Ода,ий мантиқ
билан қаралса, ёзма нутқ қоғоз (ёки бошқа материал) га би-тилган бўлади, сатҳ, макон нуқтаи назаридан момийлик касб
этади. Сатҳ, макондагина "юқори" ва "қуйи" тушунчалари
маънога эга. Аммо оғзаки нутқнинг моддийлиги маконга эмас,
балки замонга, вақтга кўрадир, яъни оғзаки нутқ талаффуз
пайтидагина мавжуд. Шундай экан, замонга нисбатан
“юқори" ва “қуйи" тушунчалари маънога эга эмас. Замон
олдин, аввал, илгари" ва "кейин, сўнг" каби тушунчаларни
ўз ичига олади. Кўринадики, ёзма нуткдаги, масалан, Юкррида
таъкидлапганидек, мустакрлликни истамайдиган. хащ йўқ
тарзидаги жўялилик сифатини мужассамлаштирган жумла
оғзаки нуткда Аввал (илгари, олдин) таъкидлапганидек, мус­
такрлликни истамайдиган хащ йўҳ шаклида берилса, нутк,-нинг жўялилиги жойида бўлади.
Баъзан кишиларнинг оғзаки нутқида Юкррида сўзга чиқ-қанларнинг ҳамма яхши тилакларига биз ҳам кўшилиб, юбиляр-ни чин дилдан табриклаймизқабилидаги жумлалар учрайди-ки, юкррида сўз шакли туфайли нутқнинг нафақат жўяли-лиги, балки мантиқийлиги, тўғрилиги, аниқлиги каби си-фатлари ҳам издан чиқади. Бу нутқ жўяли ва бошқа си-фатларга ҳам эга бўлиши учун, масалан, Олдин (олдинроқ,
биздан олдин, бизгача) сўзга чищанларнинг ҳамма яхши ти­
лакларига биз ҳам кўшилиб, юбилярни чин дилдан табрик­
лаймиз шаклида бўлиши лозим эди.
Нутқ тузишда ифодаланмоқчи бўлган ахборотнинг мав-зуси, унинг мантиқий ва ҳиссий-руҳий мазмуни аник, та-саввур қилинмоғи ва ана шуларга уйғун ҳолатда тил восита-159
лари танланмоғи керак. Мавзуга, мантиқий ва ҳиссий маз-мунга мувофиқ бўлмаган ҳар қандай тил бирлиги, синтактик
структура, интонация, ҳатто метафора, метонимия, эпитет,
ўхшатиш каби бадиий тасвир воситалари, мақол, матал, тур-ли иқтибосларнинг нуткда бегоналиги, бежолиги жуда тез
билинади ва бундай нутқни жўяли деб бўлмайди.
Айтайлик, яқин кишисини йўқотган одамнинг ҳиссий-руҳий ҳолати маълум. Шундай одамдан кўнгил сўраш, унга
таъзия билдириш учун тузиладиган нуткда "ўлмоқ" маъно-сини ифодалаш учун айнан ўлмоқ сўзини танлаш ўринли
эмас, бу сўз сўзловчи ва тингловчи мулоқотидаги мантиқий-ахлоқий муносабат руҳига мос эмас. Бу мазмундаги нутқ-нинг жўялилигини таъминлаш мақсадида мазкур сўзнинг
вафот этмоқ, бўлмай долмоҳ, ўтибҳолмоҳ, оламдан ўтмоқ,
оламдан кўз юммоқ, у дунёга кетмоқ, боқий дунёга рихлат
қилмоқкаби “юмшоқроқ" (эвфемистик) муқобиллари қўлла-нади.
Бадиий тасвир воситаси сифатида нутққа олиб кирилади-ган ўхшатиш ҳам фикр мантиғи ва ҳиссий-руҳий ҳолат би­
лан тўлиқ уйғунлик касб этмаса, нутқнинг жўялилиги ҳақида
гапириш қийин. Атоқли рус адиби М.Ю.Лермонтов ўзининг
машҳур “Замонамиз қаҳрамони" романининг дастлабки ва-риантида ошиқ офицер Грушницкийнинг мундиридаги эпо-летлар (махсус погон) ни иккита котлетга ўхшатади. Роман-нинг кейинги таҳририда эса бу ўхшатишдан воз кечади ва
ошиқ Грушницкийнинг эполетларини Амурнинг қанотчала-рига ўхшатади. Таъкидлаш жоизки, биринчи ўхшатиш жуда
ҳам аниқ ва конкрет, чиндан ҳам, эполетлар шаклан котлетга
айнан ўхшайди, аммо ошиқ қаҳрамоннинг ҳиссий-руҳий
ҳолати билан мутлақо боғланмайди; иккинчи ўхшатиш эса
ошиқнинг руҳий ҳолати билан ассоциатив алоқадорликка эга,
яъни Амур — юнон афсоналарида севги худоси демакдир.
Шунинг учун ҳам айни шу кейинги ўхшатиш бежо ёки бе-таъсир эмас, балки беҳад жўяли ва таъсирлидир.
Чўлпон "Кеча ва кундуз" романида, масалан, Раззоқ сўфи-нинг энг мудҳиш, фожиавий руҳий ҳолатини тасвирлар экан,
ўринли, қаҳрамон руҳиятига монанд ўхшатишларни қўллай-160
ди. Мана бир мисол: Пиёладаги чойни ярим крлдириб, кўчага
чиққан вакдшда сўфи ўз-ўзини таниёлмай қолди. Оёк/iapu худ-ди тобут кўтариб бораётган мусулмоннинг оёғидай бир-бирига тегмасиди.
Нуткдаги ҳар қандай қиёслаш ҳам ўз ўрнида бўлиши ло-зим. Ноўрин қўлланган қиёслаш нутқнинг жўялилигига сал-бий таъсир қилади. Масалан мана бу жумладаги қиёслашни
жўяли деб бўлмайди: Киши ҳаётини сақлаб қолиш етти
қаватли иморат қуришдан ҳам мураккаброқ, дейишади
("Ҳуррият", 2006 йил 5 июль). Аввало, ҳеч ким бундай де-майди, халқ орасида бундай маталнамо ибора йўқ, демак,
дейишади сўз шакли жоиз эмас. Бундай қиёслашнинг жўяли
эмаслиги шундаки, киши ҳаётини сакдаб қолиш, албатта,
мураккаб ва шарафли иш, аммо унинг мураккаблигини ай-нан етти қаватли иморат қуриш билан солинггиришнинг би-рон-бир мантиқий асоси ҳам, меъёрга дахлдор маъноси ҳам
иўқ. Нега олти ёки саккиз, ўн, йигирма қаватли иморат қуриш
қиёс эталони сифатида олинмаган? Кўринадики, мазкур
жумлада нутқнинг жўялилик сифати оқсоқ.
Мана бу парчага эътибор берайлик:
— Кечирасиз, ўзингизни таништирмадингиз.
Асли фарғоналикман. Исмим Камола. Ҳозирда иккинчи
оилам билан Тошкентда яшайман.
— Ўз туғилган жойингдан олисда яшашнинг ҳам азобла-ри бор...
— Албатта. Ўзга юртда шох, бўлгунча, ў з юртингда
гадо бўл деганлари ҳак, экан ("Хонадон", 2006 йил 24 август).
Бу нутқий парчадаги Ўзга юртда шоҳ бўлгунча, ўз юртинг­
да гадо бўл мақоли ўз ўрнида қўлланмаган, чунки бу каби
вазиятларга мақолнинг мазмуни мувофиқ келмайди. Таби-ийки, Фарғона ва Тошкент бошқа-бошқа юртлардаги ша-ҳарлар эмас. Нутққа олиб кириладиган мақол-маталдир, тур-ли ҳикматли сўзлардир ёки асарлардан олинган иқтибослар-дир, албатта, нутқ вазияти, руҳияти ва мантиғи билан уйғун
бўлсагина, жўяли нутқ сифатини ола билади.
Ўз нутқининг жўяли бўлишини истаган киши нутқ тузар
экан, бу нутқни тингловчи ёки ўқувчининг ёши, ижтимоий
161
мақоми, маданий-маърифий савияси каби жиҳатларни ҳам
назардан қочирмаслиги зарур. Айниқса, ўқитувчи бу борада
жуда ҳушёр бўлиши, ўз ўқувчилари учун ибрат кўрсатиши
мақсадга мувофиқ. Унинг ҳар бир жумласи ана пгу жиҳат-ларни тўласича ўзида мужассамлаштирган намуна даража-сида тузилиши керак.
Кичкинтойлар нутқини ўстиришга бағишланган қўллан-мада (С.Жўраев, Ҳ.Қодиров) жўялилик сифатидан маҳрум
бўлган анча-мунча жумлаларни кўриш мумкин. Масалан,
боғча болалари учун Соғликда кўришайлик! Омон бўлсак, ал-батта, кўришамиз! каби ибораларни ўрганиш тавсия этил-ган. Ҳолбуки, бу жумлалар боғча ёшидаги бола нутқи учун
мутлақо хос эмас, бола тилида улар жўяли нутқ сифатига
соҳиб бўла олмайди. Улар бола нутқида ҳатго чучмал, кулги-ли эшитилишини исботлаш керак эмас. Бундай жумлалар
катгалар, кексалар нутқидагина мазкур сифатни ола билади.
Ёки яна бир жумлани кўрайлик: Машғулот давомида "яхши"
ва “аъло" баҳолар олган болаларни тарбиячи ўз олдига чақи-риб, миннатдорчилик билдиради. Бу жумлада миннатдор-чилик билдирмоқ ибораси ножўя қўлланган, шунинг учун
нутқни жўяли деб бўлмайди. Боғча боласи ва тарбиячи ўрта-сидаги ёш ва мақом фарқи мазкур иборани қўллашга моне-лик қилади, бундай ўринда жўялилик сифати рағбатлантир-моқ сўзини ишлатишни тақозо этади.
Умуман, нутқнинг жўялилик сифатини таъминлаш учун
нутқ тузувчи нутқий вазиятни, ўзи ифодаламоқчи бўлган
мазмунни, тингловчининг турли хусусиятларини, мулоқот-нинг ижтимоий-маданий, ахлоқий-эстетик жиҳатларини
етарли даражада тасаввур этмоғи лозим.
162
Нутқнинг ифодалилиги
Нутқнинг бу сифати баъзан таъсирчанлик тарзида ҳам
талқин этилади. Аммо таъсирчанлик кенг қамровли тушунча
бўлиб, у яхлит яхши нутққа хосдир. Табиийки, ҳар қандай
нутқнинг асосий мақсадларидан бири тингловчй ёки ўқувчи
онгига таъсир этишдан иборат. Бу мақсадни амалга оши-ришда эса нутқнинг муайян бир сифати эмас, балки барча
коммуникатив сифатлари у ёки бу даражада ищтирок этади.
Зотан, тўғри ёки аник, бўлмаган, бой ёки мантиқий бўлма-ган, соф ёки жўяли бўлмаган нутқнинг таъсирчанлиги ҳақида
гапириб бўлмайди. Лекин айни пайтда нутқнинг таъсирчан-лигини таъминлашда ифодалилик сифатининг алоҳида, ҳатто
ҳал қилувчи ўрин тутишини таъкидламоқ жоиз.
Нутқ тингловчи ёки ўқувчининг қурук, қулоғини эмас,
балки қалб қўрғонини, акд қалъасини забт этмоғи учун, энг
аввало, унинг таркиби ва қурилиши диққатни тортадиган,
қизғин қизиқиш уйғотадиган бўлиши лозим. Бу эса айни
ифодалилик сифатининг моҳиятини тайин этадиган хусу-сиятдир. Бошқача қилиб айтганда, ифодалилик нутқнинг
таркибий тузилиши ва бошқа лисоний хусусиятларига кўра
тингловчи ёки ўқувчи диққатини ўзига жалб қила олишдан
иборат коммуникатив сифатидир.
Нутқнинг турли услублари бу коммуникатив сифатга турли
даражада эҳтиёж сезади. Масалан, расмий иш қоғозларида
ифодалиликка нисбатан камроқ эътибор қилинса, илмий ус-лубда ўрни билан бир қадар бу сифат керак бўлади. Айниқ-са, ижтимоий-гуманитар фанлар муаммолари ёритилар экан,
нутқнинг ифодалилиги айрича аҳамият касб этади. Тил на-зарияси ва поэтика масалалари бўйича фундаментал тадқи-қотлар яратган машҳур рус, кейинчалик америка филологи
P.O.Якобсон (1896-1982) поэтика ва услубшуносликдан узоқ
тилшунос ҳам, лингвистика муаммоларига лоқайд қарайди-ган адабиётшунос ҳам ўзини замонавий олим дейишга ҳақли
163
эмас деб ҳисоблаган. Ўзи эса айни т у ақидага қатъий амал
дилган, шунинг учун ҳам асарларини жуда ҳам қизиқарли,
\иққатни ушлаб турадиган, ифодалиликка бой тарзда ёзган,
/та ифодали нутқ билан баҳслашган ва фикрига қўшилма-:анларни ҳам ишонтириб, ўз томонига оғдирган. Унинг ижо-\ини ўрганган олимлар "унинг назарий ва методологии кон-депциясидаги ички зиддиятлар қисман шунинг учун ҳами-па ҳам тадқиқотчилар эътиборини тортмаган бўлиши мум-шн"лигини таъкидлайдилар.1
Табиийки, ташвиқот характеридаги маъруза ёки даре жа-эаёнидаги баён нутқида ҳам ифодалилик алоҳида заруриятга
шланади. Ўқитувчи даре мавзусини тушунтирар экан, ўз
гутқининг ифодалилигига эътибор бермаса, ифодалиликни
гаъминлайдиган воситалардан фойдаланмаса, нутқи курук,,
нирасиз, жозибасиз бўлади ва натижада бундай нутқ ўқувчи
\иққатини торта олмайди. Мавзу аслида қанчалик қизиқар-ш бўлмасин, мазкур ифодалилик сифатидан маҳрум нутқ
:абаб ўқувчида тайинли қизиқиш уйғонмайди, даре тинг-эовчи учун зерикарли бир юмушга айланади. Ўз-ўзидан
лкувчи бундай дарснинг тезроқ тугашйни кутади, ундан куту-шш умиди билан вақт ўтказади.
Ифодалилик, айниқса, чинакам бадиий нутқнинг бениҳоя
1 арурий сифатларидандир, Зотан, таъкидлаб ўтилганидек,
шнан бадиий нуткда тилнинг эстетик вазифаси биринчи
эланга чиқади, бутун кўлами билан намоён бўлади. Бу вази-{эанинг амалга ошишида эса айнан нутқнинг ифодалилик
:ифати фавқулодда муҳим ўрин тутади.
Тилда ифодалиликни юзага келтиришга хизмат қиладиган
шкониятлар жуда ҳам кўп ва хилма-хил. Бундай имконият
;еч бир истисносиз тилнинг барча сатхдарида мавжуд. Тил-шнг товуш қурилиши, сўз хазинаси, морфологик шакллари,
:интактик бирликлари, интонация, услуб кабиларнинг ҳар
эири нутқ ифодалилигининг битмас-туганмас манбаларидир.
^утқ тузувчи бу манбаларнинг моҳияти, табиати ва уларни
чгумли ишга солиш усулларидан етарли хабардор бўлса, нутқ-1 Будагов Р.А. Портреты языковедов XIX - XX вв. Москва: Наука, 1988, С.
!84-285.
.64
нинг ифодалилик сифатини таъминлашга қийналмайди.
Алоҳида эстетик мақсад билан қўлланган бир товуш, бўғин,
урғу каби фонетик бирликлар нуткда ифодалиликка хизмат
қиладиган воситаларга айланади. Масалан, Қўрқмайман! жум-ласи ва унинг Қўрқ-май-ман! тарзида бўғинлаб айтилган ва-рианти ўртасида ифодалилик жиҳатидан анча-мунча фарқ
бор, албатга, бўишланган жумла сезиларли даражада ифода-ли, демакки, таъсирли. Ёки адабиётшуносликда аллитерация,
ассонанс деб юритиладиган унли ва ундошлар такрори нати-жасида нуткда юзага келадиган ифодалиликни эслайлик. Ҳас-сос сўз устаси Э.Воҳидовнинг ушбу тўртлигидаги д ундоши-нинг такроридан туғилган ифодалилик, дилбар бир ох,анг-дорлик ҳам диққатга, ҳам ҳайратга молик:
Қаро ҳошинг, дуюд цошинг, дшшд ҳайрилма қошинг, қиз,
Қилиб қатлимға қасд, қилич ҳайрар кртил қарошинг, қиз,
Қафасда крлб хушин ҳийнаб, цанот додмодда ҳўймайсен,
Қараб кўигил ҳиёким, қалбни қиздирсин. қуёшинг, ҳиз.
Тилнинг сўз хазинаси нутқий ифодалиликнинг ўзига хос
асосий манбаларидан биридир. Аммо тилнинг луғат бойлиги
ҳақида ran кетар экан, луғавий бирлик ҳисобданмиш фразе-ологик иборалар устида ҳам тўхталмоқ жоиз, чунки сўз би­
лан фразеологик иборалар солиштирилганда, ибораларнинг
ифодалилик нуқтаи назаридан катга имкониятга эга эканли-гини сезмаслик мумкин эмас.
Фразеологик ибораларнинг экспрессивликка, образлилик-ка, алоҳида ифодалиликка эга бўлмаган кўринишлари тилда
айтарли йўқ даражада. Шунинг учун ҳам ўзбек тили фразе-ологияси илмига тамал тошини қўйган Ш.Раҳматуллаев ибо-раларни "нутқимиз кўрки" деб таърифлайди.1 Иборалар маъ-но ҳажми, қамрови жиҳатидан ҳам сўзга нисбатан устун-ликка эга. Бу муносабат билан А.Ҳожиев шундай ёзади: “Фра-зеологизмлар сўзлар каби яхлит бир маъно (белги, ҳаракат
кабиларни) ифодаласа-да, лекин фразеологик маъно кўп
жиҳатдан лексик маънодан фарқ қилади. Шу сабабли фразе-1 Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз кўрки. Тошкент: Фан, 1970.
165
ологизмлар сўзларга синоним бўлган ҳолларда ҳам фразео-логик маъно билан лексик маъно бир-бирига тенг бўлмайди.
Қиёсланг: ўтакетган— уччига чищан, беқиёс(жуда) - ер би­
лан осмонча, албатта— турган ran, ҳеч қачон — икки дунёда
(ҳам), яширин (хуфия) - енг ичида. Келтирилган фразеоло-гизмлар ўз синонимлари бўлмиш сўзларга нисбатан, бирин-чидан, маънони кучли даража билан ифодаласа, иккинчи-дан, улар образлилик оттенкасига эга.
Умуман, фразеологик маънонинг ҳажми лексик маъно-нинг ҳажмига нисбатан кенг, мураккаб бўлади. Кўпгина
фразеологизмлар маъносида сўзнинг маъносида йўқ компо­
нент бўлади. Масалан: ёқасини ушламокбошида ёнғоқ чақ-моқ, ер-кўкка ишонмаслик оддийгина ҳайрон бўлиш, азоб-лаш, ардоқлаш эмас, балки ортиқ даражада ҳайрон бўлиш,
ниҳоят даражада азоблаш, ўта даражада ардокдашдир. Де­
мак, бу фразеологизмлар маъносида "ўта (ортиқ) даражада"
компоненти бор".1
Нутқнинг ифодалилигини таъминлашда фразеологик ибо-ралар яна шунинг учун ҳам бетакрор воситадирки, улар
“ҳаётдаги воқеа-ҳодисаларни кузатиш, жамиятдаги мақбул-номақбул ҳаракат-ҳолатларни баҳолаш, турмуш тажрибала-рини умумлаштириш асосида халқ чиқарган хулосаларнинг
ўзига хос образли ифодаларидир".2 Сўз санъатининг уста-лари тилдаги бу воситадан унумли фойдаланадилар. Маса­
лан, кутмагансўзи етти ухлаб бир тушига кирмаганибора-си билан маънодош, аммо ибора ифодалилик жиҳатидан
сўздан устун. Айни маънода иборани қўллаш нутқнинг ифо­
далилигини таъминлаши табиий: Мингбоши ҳайрон бўлиб
крлди. Бу етти ухлаб бир тушига кирмаган фикр эди. Кўзини
кенг-кенг очиб, меҳмонга қаради (Чўлпон, “Кеча ва кундуз"
романи). Ҳеч қачонсўзи ва туянинг думи ерга теккандаибо-раси ўртасидаги экспрессив фарқ янада сезиларлидир: Ота-бой туянинг думи ерга текканда ош қилиб беради, — деб
пўнғиллади Қўзибой энсаси кртиб(С.Аҳмад, “Тўйбоши" ҳико-1 Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек
адабий тили. I қисм. Тошкент: Ўқитувчи, 1980, 139-бет.
2 Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сирлари. Тошкент: Маънавият, 2002, 39-бет
166
яси). Кўпинча ёзувчи иборанинг таркибини ўзгартириши,
янгилаши, бошқачароқ қилиб тузиши ва шу тарзда ифода­
лиликни янада кучайтириши мумкин. Биргина мисол, Чўлпон
ўз романида кўз-қулоқ бўлиб турмок, иборасини кўз-қулоқ
қилиб бермоцтарзида ўзгартириб қўллаган, бу нутққа алоҳи-да образлилик бахш этган: Маслаҳат натижасида қайнона
билан келин уйда крладиган бўлиб, икки-уч ойдан бери булар-никида яшайдиган қариндошлардан Саврибиби деган кампир
қизларга кўз-цулоц қилиб берилган эди.
Маълумки, фразеологик иборалар маъноси улар таркиби-даги сўзларнинг тўғри маънолари умумлашмасидан иборат
бўлмайди, балки фразеологик маъно мазкур сўзлардан бири
ёки бир нечасини муайян бир образ асосида кўчма маънода
қўллаш орқали юзага келади. Ижодкорлар ибора таркибида-ги сўзларнинг тўғри маъноларини "тирилтириш" ва уларни
фразеологик маъно билан қаршилантириш йўли орқали кул-ги чиқариш, ўзига хос образлиликни яратишга ҳам ҳаракат
қиладилар. Ўткир ўзбекча кулгининг ҳадисини олган С.Аҳ-маднинг "Чучвара" ҳажвиясидан олинган ушбу парчада буни
кўриш мумкин: Мажлисда унга:
Сен бола, чучварани хом санаб юрибсан. Шошма
ҳали, жўжани кузда санаймиз. Бу қанақаси, сирканг сув
кўтармайдиган бўлиб қопти, — дейишди...
Энди менга навбат! Менинг шаънимга жуда кўп ножўя
гапларни айтдинглар. Ҳаммасига жавоб тайёр: чунончи, сир-каси сув кўтармайди, дединглар. Нимага шама қиляпганла-рингни биламан. Узумчилик звеносида ишлаганимда сирка
солганман. У сув кўтарадими, йўқми, ўзим биламан. Иккинчи
масалага ўтайлик: жўжани кузда санаймиз, дединглар. Бун-дан икки йил олдин парранда фермасини учма-уч к,илиб топ-ширганман. Жўжаси ҳам, хўрози ҳам тўппа-тўғри чищан.
Энди учинчи масала: чучварани хом санайди, дейсизлар.
Мана шу ran менга оғир ботди. Қани айтинглар-чи, менинг
чучвара санаётганимни ким кўрипти? Кимнинг уйига кириб,
чучварасига кўл теккизибман? Вообше, мен чучвара емайман...
Сўзнинг ифодалиликни таъминлашдаги имкониятлари ҳам
бениҳоя катга. Тақлидий (ва тасвирий) сўзларни олиб кўрай-167
лик. Маълумки, товушга ёки образга тақлид асосида юзага
келган сўзлар тилдаги энг содда ва қадимий сўзлар ҳисоб-ланади. Тилшуносликда тилнинг пайдо бўлиши борасидаги
талқинларда тақлидий сўзлар масаласига ҳам алоҳида ўрин
берилади. Қатто тил табиатдаги хилма-хил товушларга тақ-лид қилиш натижасида пайдо бўлган деган қараш ҳам мав-жуд. Айтиш жоизки, муайян предметга хос бўлган товушли
ҳаракат, асосан, тақлидий ўзакли феъл билан ифодаланади.
Бундай сўзлар тегишли предметни жуда аниқ, тиниқ тасав-вур қилиш имконини беради, ўша предметнинг товуши ёки
образи қулоқлар остида акс садо бериб туради. Ана шу маъ-нода такдидий сўзларнинг нутқдаги ифодалилик, бадиийлик
қуввати беқиёсдир. Мана Алпомишнинг Барчинни озод
қилишга отланиб, шижоат билан елиб бораётгани тасвир-ланган бадиий нутқ:
Дубулға бошда дунгуллаб,
Карк кубба қалқон қарқиллаб,
Тилла поянак урилган
Узангиларга шарциллаб,
Бедов отлари диркиллаб,
Олтр кушдайин чарқиллаб,
Қўлда найзаси сўлқиллаб,
Юрмоқчи узок, йўлига,
Қарамай ўнгу сўлига,
Етсам деб ёрнинг элига,
Силтаб юради Бойчибор...
Йўл юрар давлатли шункрр.
Сўзларни кўчма маънода қўллаш ҳам нутқ ифодалилиги-ни таъминлаш учун туганмас манбадир. Кўчма маънонинг
деярли барча асосий ҳолатларда эмоционал-экспрессив бўёқ-дорликка эга бўлиши маълум. Мана бу жумлага эътибор
берайлик: Мен ҳар гал Матёкубникига боргашмда унинг хо-насига киришдан аввал ўн-ўн бешта китобнч харид қшшш
учун ажратиб кўйган бўлардим. Лекин уларни силаб-сийпаб,
варақлаб кўриб, яна щйтариб берардим — кармон курғур унча
168
семиз эмас эди (О.Шарафиддинов, "Снайперликдан — ака-демикликка" мақоласи). Иккинчи жумланинг кармон курғур
унча семиз эмас эди қисми алоҳида ифодалиликка эга. Бу
ифодалилик эса семиз сўзининг кўчма маънода қўлланиши
ҳисобига юзага келган (албатта, бунда оғзаки нутққа хос кур-кур сўзининг ҳам иштирокини таъкидлаш мумкин). Айни
қисмдаги фикр бундай қўлланишсиз, яъни КарМонимда пул
кўп эмас эди шаклида ифодаланганда эди, нутқнинг ифода­
лилик сифати бўй кўрсатмаган бўларди.
Нуткда сўзларни кўчма маънода ишлатишнинг хилма-хил
кўринишлари мавжуд бўлиб, улар кўчимлар (ёки троплар)
номи билан умумлаштирилади. Кўчимларнинг асосида икки
нарса ёки тушунчани қиёслаш ётади, яъни икки нарса ёки
тушунча ўртасидаги муайян муносабат (ўхшашлик, умумий-лик, алоқадорлик каби) асосида тасвирийлик, ифодалилик,
аниқликни кучайтириш мақсади билан улардан бирининг
номи иккинчисига кўчирилади. Шунинг учун ҳам кўчимлар
ўзига хос тасвирий воситалар сифатида нутқнинг ифодали-лигини таъминлашда алоҳида ўрин тутади.
Нутқнинг ифодалилигини таъминлашга хизмат қилади-ган ана шундай тасвирий воситалардан бири эпитет бўлиб,
уни сифатлаш ҳам дейишади. Бунинг сабаби щуки, эпитет
нарса ёки тушунчанинг белги-хусусияти, сифатини аниқ,
равшан ва образли ифодалайди, айни пайтда бу ифода экспрес-сив-эмоционалликка эга бўлади. Эпитет тилдаги мавжуд им-кониятга кўра фақат нуткда воқеланади. Масалан, темир
қошиқбирикмасидаги темир сўзи ўз маъносида, бу сўз, ай-тайлик, " Темир хотин" (Ш.Бошбековнинг асари номи) би-рикмасида эса кўчма маънода, яъни эпитетдир, Мазкур эпи­
тет нутқнинг эмоционаллиги, экспрессивлигини, демакки,
ифодалилигини ошириши аниқ. Бардошли хотин, чидамли
хошин, тоқатли хошинкаби ҳолатларда темир хошинбирик­
масидаги маъно умуман ифодаланар, аммо тушунчанинг қам-ровлилиги, ифодалилик, образлилик тамоман йўқолади. Ай­
тиш мумкинки, эпитетлар асосида ҳам қиёс ётади, яъни улар-ни қисқарган ўхшатишлар дейиш мумкин. Бошқача айтган-да, юқоридаги мисолга қайтсак, темир билан хотин чидам-169
дилик белгисига кўра қиёсланган, яъни темирдай чидамли
(бардошли, рюқатли) хотин тарзидаги ўхшатиш конструк-циясини тасаввур қилайлик, қиёс учун асос бўлган "чидам-дилик" белгцси аввало темирга хос, темир сўзи айни белги-нинг эталони сифатида тўғридан-тўтри хотинсўаига сифат-довчи тарзида қўлланган. Кучли экспрессивликка эга ва маз­
кур белгиларни қабариқ ҳамда бошқа икир-чикирлари би-дан ифодалайдиган кўчма маъно воқеланган. Нуткда эпитет-нинг юзага келиши механизми, асосан, шу зайлда бўлади.
Бадиий нуткда эпитетлар ўзига хос бадиият воситаси сифа-гида фаол қўлланади. Бир неча мисол: Ҳолбуки, у ўзини бил-масдан ва ҳеч нарса ўйлаёлмасдан телба щдамлар билан
битта-бипгта босиб илгари юрарди (Чўлпон, “Кеча ва кун-дуз" романи). Лабларимда, пешонамда сезаман муз нафасин
(Зулфия). Олтин Ўзбекистон тупроғи бу кун Бир пари фасл-нинг оғушида мает (А.Орипов, “Ўзбекистонда куз" шеъри).
Қўрғошин хаёллар эзади бағрим, жанда умидларга соламан
ямок, (Фахриёр, "Аёлни эсламок,..." шеъри).
Кўчимларнинг энг кенг тарқалган турларидан яна бири
метафорадир. Бунда нарса ёки тушунчалар ўртасидаги ўхшаш-лик асосида ном кўчади. Масалан, к,озоннинг кулоғи бирик-масидаги кулок, сўзининг маъноси метафорик маъно, чунки
у одамнинг қулоғига ўхшашлиги асосида юзага келган. Ле-кин айни сўзнинг бу маъноси тилда доимий метафорага ай-данган, яъни турғунлашган, мазкур тушунчанинг номига
айланиб, тилнинг луғат бойлигидан жой олиб бўлган. Шунга
кўра бундай метафора нутқнинг ифодалилиги нуқтаи наза-ридан қимматга эга эмас. Метафора қанчалик янги, оҳорли,
тутилмаган бўлса, шунчалик ифодали бўлади. Моҳир сўз ус-талари ўз асарларида сўзларни метафорик маънода кўллаш
орқали ифодали, образли нутқнинг гўзал намуналарини яра-тадилар. Қуйидаги мисолларда буни кўриш мумкин: Зотан,
уларнинг ўзларини унутар даражада бир-бирлари билан бу
хилда ўйнашувлари ўша ғам-ғашлар пуржинасининг бўшали-uiu, сиқинтилар оқимининг тўғонни бузиб олдинга томон
йўл солиши эмасмиди?! (Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи).
Телбанинг ишини ўнглайди худо", йилларнинг оғзида сақич
170
бу наҳл (И.Тўлаков, “Мақол" шеъри). Манглайи тиришар
зинапоянинг, Панжара куйлайди мисоли чилтор, Терлаб кет-ганини кўрсанг ойнанинг... Ҳамма нарса сени кутар интизор
(И.Мирзо, "Изимдан судралиб" шеъри).
Таъкидланганидай, метафора нарса ёки тушунчалар ўрта-сидаги ўхшашлик асосида юзага келади, лекин қиёсланувчи-лардан фақат бирининг, яъни ўхшатиш эталонининг номи-гина лисоний ифодаланади, метафорик кўчма маъно айни
шу сўзда воқеланади. Шунга кўра метафорани яширин ёки
қисқарган ўхшатиш ҳам деб номлашади. Айни пайтда нуткда
тўлиқ (яъни қиёсланувчиларнинг ҳар иккиси ҳам, ўхшатиш
асоси ва ўхшатиш кўрсаткичи ҳам лисоний ифодаланган)
ўхшатишлар ҳам борки, улар ҳам нутқ ифодалилигини таъ-минлашга кўмаклашадиган тасвирий воситалар сирасига ки-ради.
Бадиий нутқнинг ифодалилиги нуқтаи назаридан қарал-ганда, ўхшатишларнинг мусичадек беозор (одам), айиқдай
кўпол (йигит), тошдай қаттиқ (нарса), муздай совук, (сув),
кррдай оппоқ (ранг)каби қўлланиши анъанага кириб қолган,
ҳаммага маълум бўлган турларидан кўра нутқ тузувчининг,
ижодкорнинг ўзи томонидан яратилган, яъни хусусий-му-аллиф ўхшатишлари аҳамиятлирокдир. Тўғри, мазкур анъа-навий ўхшатишлар ҳам нутқнинг ифодалилиги учун маълум
даражада хизмат қилади. Масалан, мусичадек беозор одам
бирикмаси беозор одамбирикмасига нисбатан, айикдай кўпол
йигит бирикмаси кўпол йигит бирикмасига нисбатан, тош­
дай қаттиқ нарса бирикмаси қаттиқ нарса бирикмасига
нисбатан ифодалироқ, экспрессивроқ эканлиги кўриниб ту-рибди. Шунинг учун одатдаги нутқнинг ифодалилигини таъ-минлаш учун улардан ҳам фойдаланиш лозим. Аммо нутқ-нинг, айниқса, бадиий нутқнинг ифодалилигини кучайти-риш учун хусусий-муаллиф ўхшатишлари алоҳида аҳамият-га моликдир. Ижодкорнинг бевосита ўзи яратган, унинг ўткир
кўзи, кўламли тасаввури ва бепоён тахайюли, зийрак куза-тишлари маҳсули сифатида юзага келган ва ўз ўрнида қўллан-ган ўхшатишлар бетакрор образларнинг гўзал ифодачилари-га айланади, ҳаққоний таъсирли тасвир учун хизмат қилади,
171
нуткда кучли поэтик мазмун касб этади. Мана бу парчага
эътибор берайлик:
Мен ипак курти каби
Хаёлимга ўралдим,
Туйғуларнинг гирдоби
Орасида йўкрлдим
(Ойбек, "Шоир билан суҳбат" шеъри).
Парчада мураккаб ҳиссий қолатнинг гўзал ва реал тасви-ри берилган, бу ҳиссий ҳолатнинг асосий ва ажойиб мазму-зи биринчи икки мисрадаги кутилмаган, фавқулодда ўзига
toe ўхшатишда нозик ифодасини топтан. Ипак курти каби
гарзидаги ўхшатиш эталони ниҳоятда оригинал, айни ҳолат
яфодаси учун жуда мос. Маълумки, ипак курти ипак чиқа-эиб ўзини ўзи ўрайди ва пилла ҳосил бўлади, ўзи эса оппоқ
талла ичида пинҳон бўлади. Шоир эса ўз хаёлига ўралади, у
галладай оппоқ хаёллар ичра пинҳон бўлади. Теран ва таранг
гасвир, ҳақиқий ойбекона ўхшатиш. Айтиш мумкинки, маз-сур ўхшатиш ҳиссий ҳолатнинг бениҳоя эмоционал расми-ш чизиш имконини берган. Яна мисоллар: Сўфининг тани
иу топда Арабистон тоғларининг саратондаги тошла-тдай цизцб ёнарди(Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи). Унинг
умор билан куйиб ёнган мияси шошилиш поезднинг ўтхо-шсидай тез ва соат механизмасидай мунтазам ишларди
Чўлпон, Кеча ва кундуз" романи). Шеър тўқийман ўргим-шк каби муҳаббатнинг толаларидан (Фахриёр, "Руқнинг
ўланкаси шеъри). Майдалаб ўрилган сочлардек эгатлар-а таралган сувлар— най кўксидан окрётган ох,англар каби
ирли-сирлц жилдирайдилар (И.Тўлаков, "Пахтазорни соғин-анда шеъри). Кўнглим ҳам бу кеча ойдай яримта (А.Ори-юв, “Баҳор" шеъри).
Сўз усталари баъзан ўхшатиш асосини умумлаштирган
,олда ўхшатиш яратадилар, бунда ўхшатишнинг мазмун
,ажми янада кенгаяди. Бундай ўхшатишларда қиёсланувчи-ар муайян бир белгига кўра эмас, балки барча белгиларига
ўра, яъни умуман ўхшатилади. Масалан, ҳассос адиб Ой-ек Ҳамза номли достонида Шоҳимардон қишлоғининг
72
ўтмишдаги манзарасини тасвирлар экан, шундай ўхшатиш
яратади;
Пастда қишлоқ, тошларга қапишибди зич —
Фақир уйлар ҳалдиргоч инлари каби.
Шоир фақир уйларни қалдирғоч инларига ўхшатади. Ал-батта, қалдирғоч инларининг ўхшатиш эталони сифатида тан-ланиши Ойбекнинг тийрак нигоҳи маҳсулидир. Агар фақир
Уйлар тўлиғича тавсифланадиган бўлса, ҳагго бир-икки са-ҳифа ҳам камлик қиларди ва шунда ҳам бу ўхшатиш эталони
ифодалаганидай ёрқин ва таъсирли тавсиф юзага келмаган
бўларди. Фақир уйлар қалдирғоч инларига бир эмас, балки
бир неча, яъни гуваладан қурилганлик, кичиклик, кўрим-сизлик, осилганлик каби белгилар асосида яхлит ҳолатда ўхша-тилган, мазкур ифода аникдик билан бир қаторда экспрес-сив бўёққа ҳам эга. Мана яна бир ойбекона ўхшатиш;
Мана сувга тушар полвон қиз,
Тўлҳинларни ҳеч писанд қилмай...
Сочлар сувда крра илондай
("Қизлар" шеъри).
Кўчимларнинг яна бир тури бўлмиш метонимия тасви-рий восита сифатида нутқнинг ифодалилигини таъминлаш-га хизмат қилади. Нарса ёки тушунчалар ўртасидаги муайян
алоқадорлик асосида бирининг номи билан иккинчисининг
аталиши метонимиянинг моҳиятидир. Масалан, Дастурхон-га щаранг! жумласидаги дастурхон сўзи метонимик қўллан-ган, яъни дастурхондаги ноз-неъматлар назарда тутилган,
Бадиий нуткдан олинган қуйидаги мисоллардаги метонимия
туфайли юзага келган ифодалиликка эътибор қилинг: Унинг
айтишича, мингбоши етиб боргунча қишлоқнинг щарийб ярми
қирилиб битади (Чўлпон, “Кеча ва кундуз" романи). Қўлтиҳ-да Пастернак ё Пушкин, Ҳисларда учади дилгирлик (Ойбек,
“Бўш куним..." шеъри). Бу ерга термулибпаришон дунё Тўғри-лаб олади кўлда соатин (АОрипов, "Кенглик нуқтаси" шеъри).
173
Нарса ёки тушунчалар ўртасидаги бутун-бўлак муносаба-ти асосида бирининг номини иккинчисига кўчириш тарзи-да талқин этиладиган синекдоха ҳам ифодалилик учун хиз­
мат қилади. Масалан, Бу киши тирноща зор жумласидаги
тирнок, сўзц синекдоха йўли билан "фарзанд" кўчма маъно­
сида қўлланган, яъни нутқда "бўлак"(тирноқ) номи билан
бутун" (фарзанд) номланган. Аммо бу тасвирий восита ўзбек
нутқида у қадар кенг тарқалган эмас. Айрим мисоллар: Шоп
мўйлов ўрнидан туриб кетди: - Нафисамисан? Вой-вой, - деб
юборганини ўзи билмай крлди (С.Аҳмад, "Баҳор қизлари"
ҳикояси). Дўстлар эшиги ҳам тақ-так, ёпилгай, Ғуссали крлб
у ён. rap кўйса қадам (А.Орипов, "Бахтиёр..." шеъри). Шун­
дай ўтиб борар умримиз бекор... Орамизда сарсон бир жуфт
крра кўз (А.Орипов, "Ёндиму ва лекин..." шеъри).
Муболаға ва кичрайтириш ҳам бадиий тасвир воситала-ридан бўлиб, улар ҳам кўчма маънога асосланади. Муболаға-да нарса, белги-хусусият ошириб, бўрттириб ифодаланса,
кичрайтиришда улар ҳаддан ортиқ даражада кичрайтириб
тасвирланади. Ҳар икки тасвирий восита ҳам ифодалиликка
хизмат қилади, тингловчи ёки ўқувчи диққатини дарҳол жалб
этади. Халқ оғзаки ижодиёти, бадиий адабиёт, сўз усталари
нутқида бу тасвирий воситалар анчайин кенг қўлланади.
Қуйидаги парчалардаги муболағага эътибор қилинг: Оҳ урар-ман, оҳ урарман, Оҳларим тутсин сени. Кўз ёшим дарё бўлиб,
Баликуу.ари ютсин сени (Халқ қўшиғи). Совчининг кўплиги-дан остонаси ейилиб кетган дейдилар (Чўлпон, "Кеча ва
кундуз" романи). Иложин топса агар, кетмонинг дастасин
х,ам Ерга цадаб, термулиб, кўкартиргувчи бу халҳ. Жазм
этса кўкка бўяр жах,он харитасин қам, Бугун чўлга чиқиб-ди, нияти топсин барҳак, (А.Орипов, "Қарши қўшиғи" шеъ-РИЬ Ушбу парчаларда эса кичрайтириш қўлланган: Тарик,-дай заминнинг устида беун Яшаб ўтди шундок, буюк бир
юрак (А.Орипов, Номаълум одам" шеъри). Шу замон кўзингиз
олдида бирдан Кичик чумолича крлгуси Фарҳод... Юз йилда
қайтибди бундай фалокат, Юз йил-ку тарихга — қошнинг
ораси (А.Орипов, "Авлодларга мактуб" шеъри).
Нутқнинг ифодалилиги, таъсирчанлигини оширишда ки-ноя ( ирония ҳам деб ҳам юритилади, турли кўринишларга
174
эга) ҳам алоҳида ўрин тутади. Бунда сўз ёки ибора ўз маъ-носига тамомила қарама-қарши бўлган кўчма маънода иш-латилади. Киноя сўзловчининг тасвирланаётган нарса ёки
тушунчага кесатиқли, пичингли, истеҳзоли, умуман, салбий
муносабатини ифодалаш воситаларидан бўлганлиги учун ҳам
сўз ёки иборанинг тўғри маъносига зид, яъни инкор, сал­
бий бўёкди маъно воқеланади. Бундай киноявий маънонинг
воқеланишида нутқ вазияти, контекст ва интонациянинг ҳам
алоҳида роль ўйнашини таъкидламоқ лозим. Масалан, Бугун
жуғрофия ўқитувчиси дарсга келмади. Хомток қиламан деб
сўридан йиқилиб, оёғини синдирипти. Ажойиб "хушхабар"-дан кейин бир зумда синф бўшади-крлди (С.Аҳмад, "Бир ўпич-нинг баҳоси ҳажвияси) парчасида хушхабар сўзи "шумха-бар" тарзидаги киноявий маънода қўлл.анган. Кинояда сўз
ёки иборанинг тилдаги маъноси билан нутқда реаллашган
кўчма маъноси ўртасидаги зидлик кучли таъкид олади ва
шунга кўра бирданига диққатни жалб этади. Қуйидаги ми-солларда ҳам буни кўриш мумкин: Ёзув машинаси бўлмаган
терговчи маҳкамасининг мирзаси бечора прошоколни жуда
зўр диктат ва қафсала билан кўчирган. Ори рост, ерли
халқнинг номларини ёзишда у ҳам чаласавод болаларнинг
ишини цилади, яъни “Акбарали" деган сўзни бир жойда "Ума-рали'\ яна бир жойда “Амир ўғли", яна бир жойда “Қамбар
вали" деб юборади (Чўлпон "Кеча ва кундуз" романи). Эр-тасига элликбоши Крбил бобони бошлаб цайнатаси — Эгам-берди пахтафурушнинг олдига олиб борди. Пахтафуруш чол-нинг ҳолига кўп ачинди ва ерини ҳайдаб олгани битта эмас,
иккита ҳўкиз берди, лекин "кичкинагина" шарти бор. Бу
шарт кузда маълум бўлади (А.Қаҳҳор, "Ўғри" ҳикояси). —
Икромжон акамни қамокда олиб кетишди. Ҳамма нарсани
хатлаб кетишди.
Ҳожар деразадан бош сущи:
— Келиннинг оёғи “кутлуғ” келди-да! Ҳа, щ дами “ё щ и ”
(С.Аҳмад, "Пойқадам" ҳажвияси).
Кўчимларнинг яна бир тури жонлантириш бўлиб, унда
инсонга хос хусусиятлар жонсиз ёки мавҳум нарсаларга
175
нисбатланади, яъни жонсиз нарсалар инсонлар каби ҳара-кат қилади, ўйлайди, гапиради. Бу тасвирий восита ҳам нутк,-нинг ифодалилигини оширишга хизмат қилади. Жонланти-риш кўпроқ халқ оғзаки ижодиёти, бадиий адабиётда куза-тилади. Мисоллар:
Чўлтоц ҳассасини ўкдюлиб Ҳасад
Илҳомнинг бошига туширди чунон:
— Ким кўйибди сенга парвозни, номард,
Бизлар ер юзида юрсак саргардон (А.Орипов, "Шоир ва
илҳом" шеъри). Супурги етган жойидан нарига ўтмасдан
ерга ёнбошлади (Чўлпон, "Кеча ва кундуз" романи).
Нутқнинг ифодалилик сифатини юзага келтирадиган
кўчимлар, тасвирий воситалар жуда ҳам хилма-хил, ранг-барангдир. Табиий, улар фақат юқорида кўриб ўтилганлар
билангина чегараланмайди. Айтиш лозимки, нутқнинг ифо­
далилигини таъминлаш ҳақида ўйланар экан, албатта, маз­
кур тасвирий воситаларнинг меъёрини ҳам унутмаслик ке-рак. Муайян бир матнда бу тасвирий воситаларнинг барча-сини қалаштириб ташлаш, ўринли-ўринсиз уларга мурожа-ат қилавериш нутқнинг ифодалилигига, таъсирчанлигига сал-бий таъсир этиши тайин. Керагидан ортиқ қўлланган тасви­
рий воситалар нутқнинг чучмаллашувига олиб келади.
Тилнинг фақат лексик сатҳигина эмас, балки синтактик
сатҳи ҳам нутқ ифодалилигини таъминлашда бениҳоя кенг
имкониятларга эга. Синтактик қурилмаларнинг ранг-баранг-лиги, синонимикаси ифодалиликни кучайтиришга қанчалик
хизмат қилса, муайян бир синтактик бирликнинг атайин
қилинадиган такрори ҳам бу жиҳатдан шунчалик диққатга
сазовор. Ифодалиликни юзага келтиришда синтактик фигу-ралар, гапдаги сўз тартиби, интонацион воситаларнинг ро-лини ҳам эсдан чикДрмаслик лозим. Ифодали нутқ тузиш
малакасини шакллантиришда тилдаги барча воситалар — лек-сик-семантик, лексик-синтактик, синтактик, интонацион
воситаларнинг имкониятларини тўғри ва тўла тасаввур этиш
муҳимдир.
176
Ўқитувчининг нутқ техникаси
Тўлиқ, мукаммал шаклланган, талаб даражасидаги нутқ
техникаси ўқитувчининг умумий нутқий маданиятининг энг
муҳим узви, таъбир жоиз бўлса, тамалларидандир. Жонли,
товушли нутқ ва унинг барча унсурларини тўғри воқеланти-риш кўникма ва малакаларининг жами нутқ техникаси де-макдир. Бунда овознинг сифати, нутқ жараёнида тўғри на-фас олиш, товуш ва товуш қўшилмаларини аниқ талаффуз
қилиш, аниқ дикция каби бир қатор ҳодисалар назарда ту-тилади. Нутқ техникасидаги бош масала овоз масаласидир.
Асосий қуроли нутқ бўлган ҳар қандай одам учун овоз ҳал
қилувчи ах,амиятга моликдир.
XIII аср Шарқининг улкан адиби Шайх Саъдий Шерозий-нинг машҳур 'Тулистон" асарида шундай бир ҳикоят бор:
“Санжарийя масжидида бир киши рағбат билан азон айтар
эрди, бир овози биланки, эшитганлар андин нафрат этарди-лар. Масжиднинг соҳиби бир амир эрди, одил ва хушхулқ-лик. Хоҳламас эрдики, анинг кўнглини мукаддар айласа, айди:
"Эй жавонмард, бу масжиднинг қадимги муаззинлари бор-ки, ҳар бирининг беш тилло вазифаси бордур. Сенга ўн тил-ло берурмен, токим бўлак маҳаллага кетарсен". Бу сўзға ит-тифоқ айладилар ва муаззин кетди. Бир муддатдин сўнгра
амирнинг ҳузурига қайтиб келди ва айди: "Эй амир, менга
зулму ситам айладингки, ўн тилло билан мени бу маҳалла-дин жўнатдинг. Ул маҳаллаки, мен бордим, менга йигирма
тилло бердиларки, бўлак маҳаллага кетсам қабул этаюрмен".
Амир кулди ва айди: "Асло олмағайсен, зероки эллик тиллоға
ҳам рози бўлурлар".1 Ёқимсиз овоз кишиларни ўзига жалб
қилмайди, чақирмайдигина эмас, балки бундай овоздан бар­
ча қочади, ҳамма вақт ҳар ким ундан қутулмоқ пайидан бўла-ди.
1 Саъдий Шерозий. Гулистон (Мулло Муродхўжа таржимаси). Тошкент: Фан,
2005, 177-179-бетлар.
177
Машҳур рус олими М.В.Ломоносов ўзининг "Нотиқлик
бўйича қисқача қўлланма"сида нотиқ бўлиш учун, аввало,
табиий қобилият зарурлигини, табиий қобилият эса руҳий
ва жисмоний турларга бўлинишини айтади. Олим жисмо-ний қобилият деганда баланд ва ёқимли овоз, узун нафас ва
бақувват кўкрак, шунингдек, соғлом тана ва келишган қоматни
назарда тутади.1
Бугунги кунда сиёсатчиларнинг имижи ("қиёфаси")ни
яратишда бир қанча ташқи омиллар қаторида уларнинг овоз
тембри ҳам муҳим эканлиги алоҳида таъкидланади.2 Уму-ман, сиёсатчими, ўқитувчими, актёрми, журналистми, ким
бўлишидан қатъи назар, унинг оғзаки нутқида барча ком­
муникатив сифатлар мавжуд бўлса-ю овозида у ёки бу нуқ-сон сезилса, бундай нутқ таъсир кучини камида ярмига йўқо-тади. Айтиш мумкинки, бир кишигами, юз кишигами, бо-рингки, минг кишигами, бунинг фарқи йўқ, ўзгага хитобан
айтилган ҳар қандай нуткда овознинг, овоз сифатининг ўрни
фавқулодда муҳимдир.
"Табиий жисмоний қобилият" сифатидаги, айтайлик, хир-қироқ, чийилдоқ, шанғироқ каби овозларнинг ёқимли бўлол-маслиги, яъни тингловчи қулоғини қийнаши тайин. Бундай
ёқимсиз овоздан "либос кийган" фикрнинг каттагина қисми
нутк, идрокининг ўта сезгир ва нозик дарвозаси бўлмиш
қулоқдан ўтолмай ташқарида қолади. Бу, албатта, нутқ эгаси
кўзлаган мақсад — муайян бир ахборотни тингловчига тугал
ва таъсирли тарзда етказиш учун қулай шароит яратмайди,
балки унга монелик қилади. Бу эски ҳақиқатни асло ёддан
чиқармаслик лозим. Табиатан ана шундай "қулоқни қий-найдиган" овозга эга бўлган одам ўз ишининг самарасидан
чинакам ҳузур туюши, Шайх Саъдийнинг “Гулистон"идаги
муаззин ҳолига тушмаслиги учун фаолиятининг асосий қуро-ли нутк, бўлмаган бошқа касбларнинг этагини тутгани маъқул.
Сир эмаски, фаолиятининг асосий қуроли нутқ бўлган
касблар орасида ўқитувчилик биринчи ўринда туради, бу­
нинг устига, ўқитувчилар сони ҳам айни тур касбларнинг
1 Ломоносов М.В. Сочинения. Москва: Современник, 1987, с.238.
2 Абдуллаев Б. "Қиёфалар" жанги ёхуд имижни ким яратади? — "Х,урри-
ят", 2006 йил 6 декабрь.
178
бошқаларида машғул бўлганлар сонидан сезиларли даражада
ортиқдир.
Ўқитувчининг овози, талаффузи, дикцияси, умуман, ти-рик нутқи ҳамиша ўқувчилар, айниқса, кичик синфлардаги
ўқувчилар учун ўзига хос эталон, намуна вазифасини бажа-ради. Ўқитувчининг тирик нутқидаги, катгадир, кичикдир,
ҳар қандай нуқсон ўкувчи назаридан четда қолмайди, дарҳол
унинг диққатини тортади. Бундай нуқсон ўқитувчи нутқида
мунтазам кузатилса, ўқувчи ўқитувчидан ноҳақ бўлса-да,
ранжиган ҳолларида мазкур нуқсон асосида уни сиртдан ка-лака, мазах қилишгача бориши мумкин. Масалан, ўқувчилар
ўзаро ана шундай ўқитувчи ҳақида гаплашганда, уни мазкур
нуқсонли овоз, талаффуз ёки дикция билан эслашадики, бу
умумий тарбия жараёни учун ҳам ижобий ҳолат эмас, ал-батта.
Касбига садоқатли ўқитувчи ўз ўқувчиси кўзи ўнгида
қусурсиз ва қадрли устоз имижини яратиш, уни сақлаш учун
ҳамиша нутқининг фонетик расолиги ҳақида қайғуриши за-рур. Тўғри, туғма хирқироқлик, чийилдоқлик каби овозни
ёқимсиз қиладиган жиҳатлардан тамоман қутулишнинг ило-жи йўқ. Аммо нутқ техникасини етарли даражада билмас-лик оқибатида юзага келадиган нуқсонлардан фонетик би-лимлардан хабардорлик, овозни йўлга қўйиш (русчада "по­
становка голоса"), аниқ талаффуз қилиш, нутқ жараёнида
тўғри нафас олиш бўйича турли машкдар ёрдамида имкон
қадар халос бўлиш мумкин.
Машҳур қадимги юнон нотиғи Демосфеннинг дастлаб ово­
зи паст, талаффузи ёмон, нафаси қисқа бўлганлигидан чи­
ройли ва таъсирли нутқ айта олмаганлиги ҳақида тарихчи-лар ёзганлар. Бу соҳани чуқур ўрганган олим С.Иномхўжаев
таъкидлаганидек,1 кейинроқ Демосфен нутқ техникаси асос-ларини эгаллашга жуда жиддий киришган. У бир ертўла қазиб,
шу ертўлада овозини ривожлантириш, дикция, декламация
бўйича ойлаб машқлар қилади. Талаффузидаги нуқсонлар,
"р" товушини айтолмаслик, баъзи товушларни ноаниқ ай­
тиш кабиларни бартараф этиш мақсадида оғзига майда тош-1 Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. Тошкент: Ўқитувчи, 1982, 86-
87-бетлар.
179
ларни солиб, шеърлар, турли матнларни ўқиш билан шуғул-ланади. Овозини ривожлантириш, овоз аппаратларини чи-ниқтириш учун эса тепаликларга югуриб чиқиб, югуриб ту-шиб, нафасини ушлаб турган ҳолда шеърларни декламация
қилади. Демосфен гапираётганда бир елкасини ҳадеб кўта-равериш одатидан қутулиш учун ертўласининг шифтига учи
ўткир ханжарни осиб қўйиб, елкасини ханжарнинг айни
учига тўғрилаб туриб, машқларини давом эттиради. Ана шун­
дай машаққатли ва мунтазам машқлар туфайли Демосфен
нотикдикнинг чўнг чўққисини забт этган.
Ўқитувчи нутқида кузатиладиган камчиликлардан бири
фонация жараёнида, яъни нутқ ҳосил бўлиш пайтида нафас
олишдаги тартибсизликлар билан боғлиқ. Фонация жараё­
нида нафас олиш ва нафас чиқариш фазалари шундай йўлга
қўйилиши керакки, нафас олиш зўриқишсиз, бир қадар жа-далроқ, нафас чиқариш эса текис, бир меъёрда ва давомли-рок, кечиши лозим. Нафас чиқариш қанчалик давомли, узун
бўлса, пгунчалик яхши. Зотан, товуш, нутқ айни шу нафас
чиқариш жараёнида ҳосил бўлади.
Фонацияда нафас олиш ва нафас чиқариш фазаларининг
кетма-кетлиги, алмашиниш тартибини тўғри тасаввур этмоқ
керак. Бу фазалар билан нутқнинг ҳажмий ва, албатта, маз-муний-эстетик қурилиши ўртасидаги мутаносибликни тўғри
белгиламаслик оқибатида нафаснинг етмай қолиши, шунга
кўра бир нафас билан яхлит айтилиши лозим бўлган нутқ
парчасининг бўлиниб кетиши, мантиқий мазмунни бузади-ган ноўрин паузанинг пайдо бўлиши каби нуқсонлар ўртага
чиқади. Масалан, Қадимий ва бой тилимизнинг софлигини
сақлаш ҳар биримизнинг бурчимиздир жумласи айтиларкан,
масалан, ҳар сўзидан кейин нафас тугаб қолса, иложсиз, на­
фас олиш учун тўхталиш мажбурияти пайдо бўлади, бу эса
жумланинг нотўғри бўлинишига олиб келади. Ёки баъзан
нотўғри тақсимланган нафас жумланинг охирига бориб ет­
май қолса, жумладаги сўнгги сўз "ямланиб" талаффуз қили-нади, сўзловчи худди бўғилиб қолгандай, жуда қийналгандай
туюлади, бу тингловчи учун ҳам сезиларди даражада қийноқ
туғдиради.
Яна бир мисол. Одам ўта ҳаяжонланганида, қаттиқ қўрққа-
нида ёки оғир мусибат ичида бўлганида, умуман, турли ҳис-сий ҳолатларга тушганида сўзларкан, нафас олиш ва нафас
чиқариш фазаларини назорат қила олмай қолади. Бунинг
натижасида нормал фонация учун нафаси тўғри тақсимлан-майди, кўпинча оддий бир сўз учун ҳам нафаси етмай қола-ди. Табиийки, унинг нутқи, сўзлари, товушлари ғайриода-тий бир шаклларда воқеланади. Ўқитувчи бундай ҳолатларни
ҳам ҳисобга олиши мақсадга мувофиқ. У дарс жараёнида ке-раксиз ҳиссиёт ва ҳаяжонларини жиловлаб олиши керак, акс
ҳолда бу ҳолатлар унинг нутқига ўзининг салбий таъсирини
ўтказиши мумкин.
Нутк, техникасини эгаллашда умумий тарзда бўлса-да,
фонетик билимлардан бохабарлик зарур. Маълумки, товуш-нинг физик-акустик хусусиятлари унинг баландлиги, кучи,
тембри (бўёкдорлиги), чўзиқлиги каби сифатлардан таркиб
топади. Ҳар қандай оғзаки нутқнинг яшашини таъминлай-диган интонациянинг просодик унсурлари бўлмиш нутқ ме-лодикаси, нутқ ритми, нутқ темпи (тезлиги), нутқ тембри
каби тушунчалар асосида ҳам мазкур физик-акустик хусу-сиятлар ётади. Масалан, "нуткда овознинг (тоннинг) баланд-паст тарзда тўлқинланиши мелодикани юзага келтиради, ме­
лодика эса гапнинг ифода мақсадига ёки эмоционалликка кўра
турларини белгилашда, синтагмаларни, кириш сўз ёки ки-ритма гапларни ифодалашда муҳим восита саналади. Шуни
алохдда таъкидлаш керакки, тебраниш частотаси нуткда бошқа
акустик воситалар (урғу, тембр, темп кабилар) билан муно-сабатга киришиб, мураккаб товушни ҳосил қилиши ҳам мум­
кин, бундай мураккаб товушлардан эса турли экспрессив-стилистик мақсадларда, айниқса, шеърий мисралардаги то-вуш товланишларини таркиб топтиришда фойлялянилялст11 1
Ўқитувчи ўз нутқида бу фонетик имкониятлар ва қонуният-ларни тўғри ва ўринли намоён эта билиши лозим.
Айрим ўқитувчилар кўпинча дарс жараёнида бошқа жой-лардагига қараганда анчайин баланд овозда гапирадилар. Бу
йўл билан гўёки синфдаги шовқинни "босиб" қўйгандай
’ Жамолхонов Ҳ.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили, l -қисм. Тошкент, 2004, 23-
бет.
181
бўладилар. Аммо бу усулнинг таъсири барибир у қадар катта
бўлмайди, фақат ўқитувчининг овоз аппарата кераксиз зўри-қади, ўзи тез чарчайди. Яна баъзи ўқитувчилар борки, улар
дарсда деярли паст овозда сўзлайдилар. Бунда ҳам ўқитувчи-нинг ўзи қийналади, аммо сезиларли самарага эришмайди,
фақат бундай овоз бўғиқ, туссиз эшитилади ва ўқувчининг
диққатани ушлаб турмайди.
Тажрибали ўқитувчи фақат баланд ёки фақат паст овозда
даре ўтмайди. Товушларнинг баландлиги, кучи, тембри ва
чўзикдигидан иборат акустик сифатларининг турли даража-лари (бу даражаларнинг диапазони жуда кенг)ни баён қилина-ётган ахборотаинг мазмуни ва табиата, айни пайтда синфдаги
ўкувчиларнинг руқи-кайфиятига мувофик, равишда модуля­
ция қилади, яъни алмаштириб туради. Ана шу тарзда моно­
тон, қуруқ, ифодалиликдан маҳрум нутқ шаклидан қутулади
ва нутқнинг оҳангдорлиги, таъсирчанлигига эришади.
Ўқитувчининг нутқ техникаси билан боғлиқ нуқсонлар-дан яна бири нутқ темпи, тезлигини тўғри белгиламаслик
ёки тезлик-секинликнинг мақсадга кўра мўьтадиллигини сақ-лай олмасликдан иборат. Нутқнинг тёмпи, албатта, баён қили-наётган материалнинг моҳиятига, ифодаланаётган фикр
структурасига ўйғун бўлиши мақсадга мувофиқ, акс ҳолда,
яъни ўқитувчи материални фақат жадал темпда баён қилса,
ўкувчи ахборотни ўзиники қилиб олишга, ахборот таркиби-даги муҳим жиҳатларни ўз вақтида илғашга, тўла идрок этиш-га қийналади. Бошқача қилиб айтганда, ўқувчининг идрок
суръата ўқитувчининг нутқи тезлигидан орқада қолади, унга
"етиб юролмайди", Зотан, ўқитувчи нутқидаги меъёридан
ортиқ жадал темп дарс бериш методикаси қоидалари учун
ҳам бегонадир, Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзлапггириш қоби-лиятлари, айни дарс пайтидаги руҳияти, чарчаган ёки чар-чамаганлиги, материални қандай қабул қилаётганлигидан ке-либ чиққан ҳолда нутқ темпини танласа, уни ўрни билан
ўзгартириб турса, ҳам педагогик, ҳам психологик жиҳатдан
тўғри бўлади.
Нутқ техникасида дикция масаласи ҳам алоҳида ўрин ту-тади. Ҳар бир товуш, сўзнинг тўғри ва аниқ талаффуз қили-ниши, нутқ оқимида сўз шакллари ва гапларнинг "чайнал-182
маслиги", айниқса, ўқитувчи нутқи учун жидкий талаблар-дандир. Таассуфки, баъзан ўқитувчилар нутқида ҳам дикция
ноаникдиги билан боғлиқ нуқсонлар кузатилади. Масалан,
баъзан "з" товушини жарангсиз "с" товушига мойил тарзда
талаффуз қилиш учрайди: сиз — сис, эшитдингиз — эшит-дингис каби. Бу ва бу сингари нуқсонлар нутқ товушлари-нинг ҳосил бўлиш ўринларини яхши билмаслик ва артикуля-цион аппарат (товуш ҳосил қилишда иштирок этадиган нутқ
аъзолари)нинг етарли даражада фаол эмаслиги натижасида
пайдо бўлади. Нотўғри ёки ноаниқ талаффуз қилинадиган
товушнинг ҳосил бўлишида инггирок этадиган нутқ аъзола-рининг фаоллигини ошириш йўли билан киши нутқидаги
ана шундай дикцион хатоларни тузатиш мумкин. Бунинг
учун хилма-хил машкдар яхши ёрдам беради. Масалан, турли
тез айтишлар, мақол ва маталлар, турли мазмундаги матн-ларни мунтазам овоз чиқариб такрорлаш ана шундай машқ-ларнинг бир кўринишидир.
Умуман, ўқитувчи ўзининг нутқ техникасини такомил-лаштириш борасида доимий қайғуриши, фонетика, фоноло-гияга оид билимлардан умумий тарзда бўлса-да, хабардор
бўлиши, керак бўлганда, ўз нутқидаги нуқсонларни барта-раф этишга ёрдам берадиган машкдардан муттасил фойдала-ниб бориши мақсадга мувофиқ. Чунки тугал нутқ техника-сисиз ўқитувчининг, ҳар бир нутқ тузувчининг оғзаки нутқи
маданиятини асло расо деб бўлмайди.
183
Адабиётлар:
1. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиётининг пойде-вори. Тошкент: "Шарқ", 1997. 64 б.
2. Миллий истикдол ғояси: асосий тушунча ва тамойил-лар. Тошкент: "Ўзбекистон", 2000. 80 б.
3. Она тили — давлат тили. Тошкент: "Адолат", 2004. 80 б.
4. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Тошкент:
“Ўқитувчи", 1992. 160 б.
5. Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 1-қисм. Тошкент: “Наврўз", 1997. 95 б.
6. Бегматов Э. Ўзбек адабий тилининг мустакдллик даври
ривожига дойр / / “Ўзбек тили ва адабиёти", 2006, N4, 3 — 9-бетлар.
7. Жамолхонов Ҳ.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тош­
кент: “Талқин", 2005. 272 б.
8. Жумахўжа Н.А. Истикдол ва она тилимиз. Тошкент:
■‘Шарқ", 1998. 160 б.
9. Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сйрлари. Тошкент; “Маъ-навият", 2002. 80 б.
10. Кайковус. Қобуснома. Тўлдирилган 2-нашри. Тошкент:
“Истикдол", 1994. 173 б.
11. Маҳмудов Н. Маърифат манзиллари. Тошкент: “Маъ-навият", 1999. 64 б.
12. Навоий Алишер. Асарлар. 15 томлик. 14-том. Тошкент:
Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1967. 272 б.
13. Рустамий А. Адиблар одобидан адаблар. Тошкент: “Маъ-навият", 2003. 112 б.
14. Таълим жараёнида нутқ маданиятини шакллантириш
масалалари (Ўзбек тили 5-доимий анжумани тезислари). Тош­
кент: “Шарқ”, 1999. 256 б.
15. Фитрат А. Танланган асарлар. IV жилд. Тошкент: “Маъ-навият", 2006. 336.
16. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутк, маданияти
ва услубият асослари. Тошкент: “Ўқитувчи", 1992. 160 б.
184
Мундарижа
Кириш ....................................................................................... 3
"Ўқитувчи нутқи маданияти" курсининг мундарижаси,
мақсади ва вазифалари ......................................................... 18
Нутқ маданияти ва бошқа фанлар..................................... 34
Маданий нутқнинг асосий коммуникатив сифатлари... 42
Нутқнинг тўғрилиги.................................................................. 42
Нутқнинг аникдиги.................................................................... 89
Нутқнинг мантиқийлиги......................................................... 116
Нутқнинг софлиги......................................................................131
Нутқнинг бойлиги......................................................................147
Нутқнинг жўялилиги................................................................ 157
Нутқнинг ифодалилиги............................................................ 163
Ўқитувчининг нутқ техникаси..............................................177
Адабиётлар.................................................................. 184
74р
М37
Маҳмудов Низомиддин.
Ўқитувчи нутқи маданияти: талабалар
учундарслик/ Н.Маҳмудов; Масъул му-ҳаррир А.Умаров; Ўзбекистон Республикаси
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги.
— Тошкент: Алишер Навоий номидаги
Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти,
2009. - 188 бет. - Б.ц
ББК 74 р
81.2Узб-5
№ 693-2007/1135
Низомидцин МАҲМУДОВ
Уқитувчи нутқи маданияти
Бакалавриатнинг “Ўқитувчилар тайёрлаш ва педагогика фани ”
билим соҳаси талабалари учун дарслик
Муҳаррир Шукур Қурбон
Бадиий ва техник муҳаррир Рустам Исакулов
Мусаҳҳиҳ Зулфия Жалилова
Муҳаматжон Турдиев
Босишга 23.03.2009 йилда рухсат этидци.
Бичими 64 х 84 1/32. Босма табоғи 11,75 Адади 3000 нусха
Баҳоси келишилган нархда. Буюртма № 124
Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон
Миллий кутубхонаси нашриёти
Алишер Навоий номидаги
Ўзбекистон Миллий кутубхонаси босмахонаси.
Тошкент, Истиқлол кўчаси, 31 уй.
1
i
Пизомиддип Мамадалиевич
МАҲМУДОН 1951 и и. к) a т у/ш га п .
Ф и л о л о г и я ф а и л а р и д о к т о р а ,
п р о ф е с с о р , Ии зом и и н о м и д а г и
Т о ш к е н т д а в л а т п е д а г о г и к а
университета узбек тилшуиослиги
кафедраси мудири. Т и лш унослик,
ада б и ет ш уп о сли к, м а ьна ви ят ва
м а /,р и ф а т м а е а л а л а р и б ў й и ч а
и зла ни ш ла р олиб боради. Нашр
чтил, он уч юзга яқин аеарларининг
рқдан ортит алоҳида кипипш рдир. Пир қатор илмий
м а р и АҚ111, Т ур ки я, О ш р байж оп ка б и хо риж ий
шлакатларда босилгаи.
"Суз эстетикаси" ( 1 ‘>81), "Узбек тилидаги содда
зларда семантик-сиитактик асимметрия" (1984), "Тапда
рма ва ма зм ун” (1984), "Умок талиба иш юритиш" (1990),
збек тилини урганамич. 1’агмли лугат " (1991), "Тил ва
•даният " (1992), "Ўзбек тилипипг мазмупий синт аксиси"
992), "Туркча-ўзбекча, узоекча-туркчи луга т " (Тошкент,
93; Анқара, 1998), "Узбек тилипипг пазарий грамматикаси.
ттаксис" (1995), "Ўзимич ва сузимиз" (1997), "Тил" (1998),
1аърифат м а нзи лла р и " ( /ООО), "Комиллик ка ли т и .
аышвиятдан узбекча-русча-ипгшзча луча т ” (1999, 2006)
'би китоблар, шуниигдек, ўрта мактабларнипг V-1X
нфлари учун "Она тили" дарсликлари муаллифидир.
!бекистон Ёзувчилар уюшмаси а» шеи.
i l
^ ^ ^ 0 ‘ZBEKISTON
ISBN 978-9943-06-070-8
789943 060708
9789943060708

м
Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус


таълим вазирлиги
Низомиддин Махмудов
Укдгувчи нут к,и маданияти
Бакалавриатнинг "Уцитувчилар тайёрлаш ва
педагогика фани”билим со^аси талабалари учун дарслик
Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий
кугубхонаси нашриёти
Тошкент - 2007
www.ziyouz.com kutubxonasi
Дарсликда нущ маданшггининг назарий асослари, амалий масалалари ёритилган,
бунда бевосита Уцитувчининг нутрий фаолиятига алощда ypFy берилган. Нутц
маданиетининг бошкэ фанлар билан билан алок^си курсатилган. Нуп^шнг туррилиги,
анивдиги, мантицийлиги, софлиги, бойлиги, ж?ялилиги, ифодалилиги каби асосий
коммуникатив сифатлари батафсил таърифланган, жуда кУплаб фактик мисоллар
тахлили асосида тсгишли тавсиялар умумлаштирилган. У^итувчининг нутк
тсхникасидаги норасолик окибатида юзага келадиган ну^сонларга \ам эътибор
^аратилган, уларни бартараф этиш буйича амалий масла\атлар берилган.
В учебнике освещены теоретические основы и практические вопросы культуры
узбекской речи, особое внимание уделено при этом речевой деятельности педагога.
Показана связь культуры речи с другими науками. Определены и обстоятельно
рассмотрены такие основные коммуникативные качества речи, как правильность,
точность, логичность, чистота, богатство, уместность и выразительность, и на основе
анализа большого количества фактических материалов обобщены соответствующие
рекомендации. Установлены частые погрешности в речи учителя, связанные с
недостаточным развитием техники речи, и даны практические советы по
предотвращению их.
In the text - book were enlighted theoritical grounds & practical questions of Uzbek
Speech Culture, it was attracted an especially attention to the Teachers Speech activity. It
was considered the Connection o f Speech Culture with other Sciences Also were deter­
mined & detailed considered such main communicative Speech Qualities, as Preciousness, Clearness, Richness, Value & importance & Expressiveness on the Ground of Analyse
A great deal of Fact materials were general conclused with necessary Recommendations.
Frequently mistakes were determined in the Teacher’s Speech, connected with unsufficient
Development of Speech Technique & were given practical advices on Abolishing them.
Масъул мухаррир: Абдусалом Умаров
Такризчилар: Боцижон Т^хлиев, филология фанлари доктори, профессор
Неъмат Махкамов, филология фанлари номзоди
Китоб Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг 2007
йил 28 майдаги 113-буйрушга асосан бакалавриатнинг "У^итувчилар тайёрлаш ва
педагогика фани" билим со\аси талабалари учун дарслик сифатида маъкулланган ва
нашрга рухсат берилган.
ISBN 978-9943-06-070-8
© Алишер Навоий номидаги Узбеки стон
Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007 й.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ушбу китобни менинг фан йулини
танлаганимдан фахрланиб ят аган
защаткаш онам Ьибисора Мирзаацмад
цизининг нурли хотирасига багиш —
лайман
Кириш
Инсоннинг маънавий камолотга эришувида, жамиятнинг
маданий — м аъ р и ф и й р и во ж и д а о н а тилин инг у р н и
фавцулодда муз^имдир. Тил миллий маънавият, маърифат ва
маданиятнинг энг холис ва хира тортмас кузгусидир. ^адиси
шарифларда "Кишининг зебу зийнати, гузаллиги унинг
тилидадир" дейилади. Р^адим — цадим замонлардан бери з^ар
бир миллат, э;ар бир цавм уз тилига буюк зурмат билан
^арайди. Бу тилнинг соз^ир оз^англари огушида эримоцдан
адоцсиз з^узур туяди. Бу тилга тимсол топмасликдан таскин
топади. Бу нодир бойликни дунёларга бермасликка з^озир
туради. Чунки тил миллат деган бирликнинг тамал тоши, у
бой берилса, миллат з^ам бой берилади. У зб еки сто н
Президента И.Каримовнинг цуйидаги сузларида улкан маъно
бор: "Жамики эзгу фазилатлар инсон цалбига, аввало, она
алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади...
Она тили — бу миллатнинг руз^идир. Уз тилини йуцотган з^ар
цандай миллат узлигидан жудо булиши муцаррар." Демакки,
миллатнинг борлиги ва бирлигининг бош белгиси тилдир.
Бош ма^сади Ватан р авн ац и , ю рт тинчлиги, х алц
фаровонлиги булмиш миллий гоямизнинг курашчанлигини
таъминлашда мукаммал маънавият ва маърифат з$ал цилувчи
омил булиб, она тилига мунтазам муз^аббат, давлат тилига
барцарор эз^тиром ана шу омилни шакллантиради, унга куч
беради, кулам бахш этади. Шунинг учун з^ам миллий гоя
таргибида "миллатнинг улмас руз^и булган она тилига
муз^аббат"1 тарбияси муз^им урин тутади.
1 Миллий исти 19 лол рояси: асосий туш унча ва тамойиллар. Тошкент:
Узбекистан, 2000, 49 —бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мамлакатимизда маънавият жаб^асида олиб борилаёттан
бени^оя кенг ^амровли исло^отларда тил муаммолари,
хусусан, она тилига, давлат тилига эътибор масалаларига
алоз^ида д и ц ^ а т ц и ли наётганлиги б еж и з эмас.
Республикамизнинг "Давлат тили ^ацида"ги, "Таълим
туррисда'’ги ^онунлари, "Кадрлар тайёрлаш буйича миллий
дастур" ва бош^а жуда куплаб з^ужжатларда бу йуналишдаги
ишларнинг асосий жиз^атлари курсатиб берилган. Давлатимиз
раз^бари 1997 йилнинг июнида Тошкентда булиб утган
"Кадрлар тай ёр лаш буйича миллий дастурни тузиш"
комиссиясининг йигилишида 3çap бир фуцаро учун "уз давлат
тилини билиш, уни урганиш юксак маънавият, Ватани ва
халцига садо^ат белгиси" эканлигини асосли равишда
таъкидлаганлар.
Жамиятимизнинг з^ар бир аъзоси, 3çap цандай мутахассис,
замон билан з^ам^адам 3çap цандай кадр, энг аввало, уз она
тилининг садо^атли co 3 çh6h булмоги лозим. Она тилига
чинакам соз^иб булмоцнинг бош шарти эса унинг туганмас
имкониятларини тугал эгалламо^, яъни фикрни муста^ил,
равон, гузал ва лунда ифода эта олмовдан иборат нутрий
маданият малакаларини шакллантирмовдир. Зотан, нутц
маданияти тилдан бемалол ва ма^садга ута мувофиц тарзда
фойдалана олишни таъминлайдиган куникма, малака ва
билимларнинг жами демакдир.
Давлатимиз раз^барининг "Уз фикрини мутлацо мустацил,
она тилида равон, гузал ва лунда ифода эта олмайдиган
мутахйссисни, авваламбор, раз^бар курсисида утирганларни
бугун тушуниш з^ам, 01 $лаш з$ам ^ийин "1 деган сузларини
з^амиша ёдд,а тутмоц керак.
XI аср Ш ар ц и н и н г улкан пандномачиси Кайковус
"Кобуснома"да шундай бир ибратли з^икоятни келтиради: Бир
кеча халифа Хорун ар —Рашид туш куради, тушида унинг
барча тишлари тукилиб кетган эмиш. Халифа тонгда муаббир
(тушни таъбир 1 $илувчи)дан тушининг маъносини сурайди.
1 Баркамол авлод — Узбекистан таравдиётининг пойдевори. Тошкент Шарц,
1997, 9 - б ет.
4
www.ziyouz.com kutubxonasi
Муаббир шундай дейди: "Эй амиралмуъминин, сенинг
олдингда барча яцинларинг, ^ариндош — урурларинг улади.
Сендан бош$а $еч ким цолмайди". Бу сузни эшитган Хорун
ар —Рашид: "Менинг юзимга бундай цайрули сузни айтдинг.
Менинг барча цариндошларим улса, сунгра мен ^андай ишга
ярайману цандай яшайман?" — дейди дарразаб булиб ва уни
юз таёц билан жазолашни буюради. Кейин бопща муаббирни
ча^ириб, ундан тушининг таъбирини сурайди. Муаббир
бундай дейди: "Эй амиралмуъминин, сенинг умринг барча
цариндошларинг умридан узоц булади". Шунда Хорун ар —
Рашид дейди: "Барча а^лнинг йули бирдир ва икковининг
таъбирининг негизи бир ерга бориб тацалади, аммо бу ибора
билан у иборанинг орасида фарц багоят купдир". Сунг
муаббирга юз тилло беришни буюради1. Демакки, тилда бир
ф и кр н и бир $анча ш аклу ш ам ойилларда иф о д алаш
имкониятлари мавжуд, айнан цайси шаклни танлаш, муайян
фикр ва муло^от вазияти учун энг уйгун ифодани топа билиш
нущ эгасининг тилга соз^иблик даражаси, майорату малакаси,
маърифату маънавиятига богли^. Муло^от вазиятини
етарлича баз^оламасдан туриб, фикр ифодаси учун танланган
лисоний либос, з^ар цанча тутри ва гузал булмасин, мацсад
нишонига етиб бора олмайди. Бундай ифода з^атто бошга бало
келтириши з^ам мумкин.
Гузал ва нафис нущ сезгиси з^амда унга азалий изслосу
эътицод анъанасининг ибтидоси, айницса, кузена Шареда жуда
цадим замонларга бориб тацалади. Донишманд ТТТдрк баррида
(Фрот ва Дажла дарёлари оралирида яш аган ^адимги
шумерларда) бундан беш минг йиллар бурун барпо булган
энг "кекса" муассасалардан булмиш илк мактабларнинг2 бош
вазифаларидан бири з$ам болани турри, аниц гапириш ва
ёзишга ургатишдан иборат булганлиги3, айни вазифанинг
бизнинг кунларимизга цадар з^ам уша моз^иятини йу^отмай
келаётганлиги з;ар цандай жамият з^аётида тил ва нутц
н у ф у зи н и н г нечорли муз^ташам у р и н т у ти ш и н и н г
шаз^одатидир.
1 ^обуснома. Тошкент; Мерос, 1992, 33 — 34 —бетлар.
1 К р ам ер С.Н . И стория начинается в Ш у м ер е. М о сква: Н аука, 1991.
3 К ьер а Э. О ни писали на глине. М осква: Н ау ка, 1984. С. 8 7 - 9 3 .
www.ziyouz.com kutubxonasi
Шуни з^ам таъкидламоз лозимки, "цивилизация дунёнинг
турли минтазаларида турлича юз бериб, муайян зудудлар
азолиси дунёзараши ва турмуш тарзига чузур урнашган.
Цивилизация, жумладан, Юнонисгонда нафосат, ^индистонда
дин, Оврупода моддий—техника тараззиёти, Туронда эса
ахлоз шаклида вужудга келган... Кадимий Туронда ахлозза
катта эътибор билан зарашган. Юксак инсоний фазилат,
инсонни миллатидан затъи назар, барча мавжудотларнинг
сарвари сифатида задрлаш, маънавий камолот ва етуклик,
ад о лат, и н со ф , д и ё н а т ва имон каби х у су си ятлар
тирикликнинг бош мазмуни сифатида тушунилган’4.
Бизнинг юртимизда ахлоз серзамров, магзи туз ва зиёси
йуз тушунча сифатида азалдан жамиятдаги мувозанат ва
осойишталикнинг асосий омили б^либ келган. Маънили ва
бежирим гапира билиш, нутз занжиридаги мазбул ва
номазбул залзаларни илгай олиш, сузнинг о р за—унгини, уз
муносиб урнини фарзлай билиш, нутзий фазму фаросат,
нозик нутз одоби каби фазилатлар Туронда инсон умумий
ахлозининг, маънавий расолигининг таянч устунларидан
саналган. >уатго айтиш мумкинки, чин суз сезгиси инсон
комиллигини тайин этувчи фазилатларнинг бошида турган.
Азизиддин Насафий "Комил инсон" номли китобида ёзади:
"Билгилки, комил инсон зуйидаги турт нарсага мукаммал
шаклда эга булган инсондир. Уларнинг биринчиси — яхши
суз, иккинчиси — эзгу фаолият, учинчиси — гузал ахлоз,
туртинчиси — илм".2
"Кобуснома"да Кайковус фарзандига шундай угит беради;
"Эй фарзанд, сузнинг юзин ва ор^асин билрил ва уларга риоя
З илрил, зар на суз десанг, юзи била дегил, то сухангуй
булгайсан. Агар суз айтиб, сузнинг нечук эканин билмасанг,
Зушга ухшарсанки, унга тути дерлар, ул доим сузлар, аммо
сузнинг маъносин билмас. Сухангуй шул киши булгайки, ул
Зар сузни деса, халзза маъзул булгай ва халз зам зар суз
деса, унга маъзул булгай. Бундай кишилар озиллар заторига
киррай, йуз эрса, ул инсон суратида мавжуд булрон бир
Зайвондур".2
1 Ж ^ р а е в Н . А гар о го * сен... Тош кент: Ёэувчи, 1998, 106 — 107 — бетлар.
а ^ а а д у л И. Н аво и й н и англаш м аш аед ати . - У зб ек тили ва адабиёти, 2005, N1, 5 - б е т .
1 ^о б у с н о м а, 34 —бет.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi
Олам аз^лини з^айрат барморини тишлашга мажбур ^илган
Абу Наср Форобий, Абу Райз^он Беруний, Ибн Сино, Махмуд
Замахшарий каби у\ут алломаларимиз нутцнинг инсон
^аётидаги урни з^ацида куплаб фикрларни баён 1 $илганлар.
Масалан, "Абу Наср Форобий "Фозил одамлар шазфи" асарида
инсон фозиллигининг муз^им белгиларидан бири сифатида
Зувваи нотиса (нутц цуввати)ни ажратади. Унинг фикрича,
инсон дунёга келиши билан узини бо^адиган ^увватга эга
буладр. Бу газолантируБчи ^увват саналади. Ундан сунг инсон
^з такомили йулида турли ^увватларни цулга киритади.
Масалан, мутохаййила ^уввати (хаёл цилиш, умумлашган
образлар яратиш), ацл цуввати ва бош^алар. Инсоннинг
оламни билиш жараёнида нотиса цувватининг хизмати катта
эканлигини таъкидлайди".1
Нафа^ат Шарц, балки бутун дунё тиб илмида узига
муносиб тахт яратган улут бобомиз Ибн Сино инсон
з^айвондан ацли ва тили билан фарц цилишини, шунинг учун
инсоннинг энг баркамоли — о^ил ва сузга чечани эканлигини
айтади.2
Туркий суз хазинасига тилло санди^ ясаган бобомиз
Махмуд Кошрарийнинг "Девону луротит турк" асарида
"Одобнинг боши тилдир" деган мацол бор. Улур аллома Юсуф
Хос )^ожибнинг "Кутадру билиг" достонида "тил ардами"(тил
одоби) з^а^ида бир цанча гузал з^икматлар мавжуд:
"Сузингга эфпиёт бул, бошинг кетмасин,
Тилингга э%тиёт бул, тишинг синмасин."
"Билиб сузласа, суз донолик саналади,
Нодоннинг сузи уз бошини ейди."
"Акр. курки суздир ва тил курки суз,
Киши курки юздир, бу юз курки куз."
"Тугилган улади, кур, ном—нишонсиз к,олади,
Сузингни эзгу сузла, узинг абад улмайсан."3
1 Нурмонов А., М ахмудов Н. Узбек тилшунослиги тар и х и . 1 — д о ем . Тош кент: Камолот - К ато р то л,
2000, 8 - б е т .
2 Рустамнй Алийбег. А диблар одобидан оддблар. Т о ш кен т: М аъ н авн я т, 2003, 1 2 - б е т .
’ Ю су ф Хос Х ожиб. Кутадгу билиг. Т о ш к ен т Ф ан. 1972, 8 6 — 8 9 — бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
УлуБ бобокалонимиз Амир Темур нутрий ифоданинг
ани1 ушги ва ростлигини юксак ^адрлаган, бош^алардан з^ам
шуни талаб цилган. "Тарихчи Низомиддин Шомийнинг
гувозушк беришича, Амир Темур уни милодий 1401 йилнинг
11 августида з^узурига чациртиради. Уз э^аёти ва фаолияти
звдида ёзилган нарсаларни саралаб, бобма — боб тартиб бериб,
китоб цилишни буюради. "Лекин игу шарт биланки, — дейди
Амир Темур, — такаллуфу безак бериш, лоф уриш, муболара
цилиш булмасин, мацсад нималигини у^иган одам яхши
тушунсин". Банда (Низомиддин) ер упиб, арз ^илдим:
"...Олимлар мацбул суз з^а^ида шундай деганлар: "Яхши суз
улдирким, авом халц унинг маъносини англагай, хос кишилар
эса унга айб цуймагай... Байт:
Гар истеъдод булмаса, цен ким айтолмас
Хосга мацбулу омма тушунгудек сузни.
Амир Создебцирон "Мен ана ушандоц сузни хоз^лайман"
дедилар.
Амир Темур араб олими Ибн Халдунга У рта Ер денгизининг
ж ан у б и й ц и р р о ги д аги ер лар з^а^ида ёзи б бериш ни
топширганда з^ам "Шундай ёзгинки, мен уциганда уша
жойларни уз кузим билан кургандай булай" деб тайинлаган..."1
Чинакам маънодаги суз мулкининг султони Алишер
Навоийнинг суз ва уткир нутц, тил ва жамият борасидаги
фикрлари алоз^ида диццатга моликдир. Суз даз^осига даз^о
сузчи сифатида адо^сиз эз^тиром ва инжа сезги билан
муносабатда булган адиб уз асарларининг аксариятида,
хусусан, муз^ташам "Хамса"сининг барча достонлари
(алоз^ида — алоз^ида бо блар )д а, "Маз^буб ул —цулуб",
"Муз^окамат ул —лугатайн", "Назм ул—жавоз^ир" ва бошца
куплаб а с а р л а р и д а су зн и н г буюк ^у др ати ва нут^
маэ^оратининг хосиятига оид бетакрор фикрларни баён
^илган.
"Муз^окамат у л —луратайн’'да айтилишича, суз гуёки бир
дурдир, дурнинг доимий макони денгиз туби булса, сузнинг
1 К а р - Кодиров П. Ти л в а эл. Т о ш к е н г Р.Рулом номидаги А д аб и ёт ва сан ъ ат наш риёти, 2005,
7 3 —74 —бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
мунтазам макони кунгилдир. Дур раввос тарафидан денгиз
тубидан чицарилиб, жилвалантирилса ва унинг циймати
жав^арига кура ба^оланса, суз соз^иби ихтисос томонидан
кунгилдан таищарига олиб чицилади ва нотицнинг ^иймати
суз цуллаш маз^оратига, уни жилвалантириш цобилиятига
цараб белгиланади. Бошцача айтганда, денгиз ту б и д а
^аракатсиз имконият тарзида турган ^имматба^о дурлар
гаввос томонидан з^аракатга келтирилади, кунгил тубида
имконият тарзида турган сеэфли сузлар эса сузловчи
томонидан нутрий жараёнга олиб кирилади ва уз жилвасини
намоён этади. Алишер Навоий бу фикрларини давом эттириб
ёзади: "Суз дуррининг тафовути мундин дога бероятро^ ва
мартабаси мундин з$ам бени^оятровдур. Андоцки, шарафидин
улган баданга руз$и пок етар, касифидин з^аётлиц TaHFa зазд и
з^алок хосияти зуз^ур этар.
К и т ъ а: Суз гав^аредурки, рутбасининг
Шарцидадур сцли нутк, ожиз.
Андинки эрур хасис му%лик,
Кургузгуча дурур М а сщ муъжиз.
(Мазмуни: "Суз шундай гавз^ардирки, м ар таб аси н и
ани 19 лашдан нутц эгалари ожиздир: мартабаси — ёмон
сузнинг з^алок цилувчилигидан тортиб, яхши суз билан
Исонинг муъжиза курсатишига (одам тирилтиришига) цадар
боради")"1
"Инсонни суз айлади жудо з^айвондин" деган роясининг
далолати сифатида Алишер Навоий нутц одоби, су зга
соз;иблик, сузнинг орца—унгини ва унинг нутвдаги ^ аМда
муло^отдаги уз урнини билиш каби фазилатларни инсон
ахло^ининг тамалларидан б и р и деб з^исоблаган, буни
жамиятга англатиш борасида з;ам амалий, з^ам назар и й
фикрларни илгари сурган. Маълумки, тил тилсимининг
цудратини теран тасаввур этиш ва бу цудратни тугал ишга
солиш учун мунтазам майорат ва малака талаб ^иладиган
нарса тилнинг уз мо^иятида мавжуд. Тил моз^иятан битмас —
туганмас, чексиз - ч е г а р а с и з ифода имкониятларининг
1 А лиш ер Н аво и й. Асарлар. 15томлнк. 1 4 — то м . Т о ш кен т: F.FyA O M номидаги б а д и и й а д а б и ё т
наш р и ёти , 1967, 1 0 5 — 106 — бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
жамидир. Алишер Навоий бетакрор истеъдоди цуввати билан
бу кудратни занжирбанд цила олган аллома сифатида айни
имкониятларни ичдан кура ва курсата билган. Шунинг учун
з^ам у тилдаги мавжуд ифода имкониятларидан нуп$ вазияти
ва мацсадига энг мувофигини танлаш осон эмаслигини,
сузловчи бу борадаги маз^оратини оширишга з$ар вацт эътибор
билан ^арамори шартлигини таъкидлаган.
Арабларда пайрамбаримиз Мухаммад (с.а.в) замонидан
бошлабоц тилга эътибор, нутц ма^оратини эгаллашга даъват
кучайган. Халифа Абдумалик нстнушк санъатини етарли
даражада билмаган, араб тили гузаллигини намойиш эта
олмаган киши з^окимиятни бошцариши мумкин эмаслигини
таъкидлаган. Шунинг учун угли Валидни з^ам бир неча марта
классик араб тилида тугри гапира олмаганлиги туфайли
койиган. Шундай цилиб, жамиятда ва фанда катга нуфузга
эга булиш учун з;ар бир шахе уз ти ли н и н г бой
имкониятларини тула эгаллаши ва уни амалий цуллай олиши
шарт цилиб цуйилган.1
Шоз$ ва шоир бобомиз Заз^иридд,ин Мухаммад Бобур
нутцнинг сома, равон ва аниц булишига, нутрий малаканинг
ю^ори булиши лозимлигига алоз^ида эътибор берган. Унинг
хоз$ назмий булсин, хо^ насрий булсин, барча асарларида
нафис нутцнинг нодир намуналарини куриб, э^узурланиш
мумкин. Суз ва саркардалик илмининг беназир билимдони
булган Бобур уз фарзандларининг з^ам адиб ва арбоб
сифатидаги камолини кузлаб, уларнинг нутц санъатини
эгаллашини, ута саводли иншога эга булишини энг жиллий
вазифа деб з^исоблаган. Бобур угли ^умоюнга ёзган мактубида
айни шу вазифани яна бир бор эслатади: "Хатингни худ
ташвиш била уцуса буладур, вале асру мурла^тур (жуда
чалкашдир). Насри муаммо з$еч киши курган эмас. Имлонг
ёмон эмас. Агарчи хейли рост эмас, илтифотни"то"(з£арфи)
била битибсен, цулунжни"ё"(з{арфи) била битибсен. Хатингни
худ з$ар тавр цилиб у^уса буладур, вале бу мутлац алфозингдин
(чалкаш сузларингдан) ма^суд тамом мафз^ум булмайдур
1 Н у р м о н о в А., М ахмудов Н. К ^р сатн лг ан а сар , 2 9 - б е т .
10
www.ziyouz.com kutubxonasi
(тушунилмайди). Ролибо хат битирда к о ^ и л л и р и н г (бушлигинг)
з^ам ушбу жи^аттиндир. Такаллуф (з^ашамат, безак) 1 $илай
дейсен, ул жи^аггин иурла^ буладур. Бундин нари бетакаллуф
ва равшан ва пок алфоз била бити: э^ам сенга ташвиш озроц
булур ва з;ам у^угувчира."1
Маълумки, узбек тилидаги "нутц" ва "ноти^” сузларининг
асоси келиб чициши нуцтаи назаридан бирдир. Нутц
устасининг, нутрий маданиятни мукаммал эгаллаган шахснинг
номи "нотиц1' булиб, Шарада н у п д а усталик анъанаси санъат
даражасига кугарилган, "ноти 1 у\лк санъати" деб юритилган.
Албатга, нотицлик санъати энг цадимги санъат турларидан
бири сифатида дунёнинг турли улкаларида турли даражада
ривож топди. "Куплаб илмларнинг бешиги булган ^адимги
Юнонистон (Греция) нотитушк санъати со^асида э$ам жа^он
маданияти тарихининг энг ёрцин са^ифаларини яратди. Шуни
айтиш кифояки, жа^он ижтимоий тара^^иётининг з^еч бир
даврида, ^еч бир бос^ичида нотицлик санъати цадимги
Юнонистондаги каби к а тт а м ав^е ва п р о ф е с с и о н а л
баркамолликка эришганича йуц."2 ^адимги юнон ва Рим
нотицлик санъати мактаби Перикл (э.о. 500 — 429 йиллар),
Демосфен (тахминан э.о. 384 — 322 йиллар), Цицерон (э.о.
106 — 43 йиллар) (унинг "Тарихда ё яхши з^арбий саркарда, ё
яхши НОТИ 19 булиш керак" деган гапи маш^ур) каби ноти!ушк
санъатининг куплаб назариётчи ва амалиётчиларини етказиб
берган. Шуни з$ам таъ ки д лаш жоизки, Ю нон истонда
цивилизация Турондагидан фарцли уларо^, ю^орида айтиб
утилганидай, нафосат шаклида юзага келганлиги, айни пайтда
уша давр юнон демократии тартиботида нут^ца айрича
эътибор берилганлиги боис юнон ва Рим ноти!$лик санъати
Турон ноти^лик санъати (ахлоеда асосланган)дан муайян
жи^атлари билан фарц цилиши табиий. Масалан, шарц
ноти^лик санъатида ко м и л нутц си ф атлар и сирасида
жамиятдаги мавжуд одобга уйгунлик бош уринни эгаллайди.
"...Профессионал нотшушк санъати Афинада ва Римда,
Урта Осиёда ва Хиндистонда з^ам узининг узоц тарихига эга.
1 З азр фи ддн н Мухаммад Бобур. Б о б у р н о м а. Т о ш кен т: Юлдузча, 1969, 321 —б ет.
1 И н о м х ^ж аев С. Н о т и м и к санъати а с о с л а р и . То ш кен т; Уцитувчи, 1982, 5 5 —б ет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу с а н ъ ат н и махсус у ц и ти ш ан ъ ан алар и нотицлик
санъатининг сарчашмалари билан туташ булмаса—да, з$ар
з^олда жуда цадимийдир. Шуниси аницки, Юнон, Урта Осиё
ва 5^инд тупрогида ноти^лик санъати асосларини ургатувчи
му ставил мактаблар, профессионал устодлар мавжуд булган.'4
У збек — сузнинг бебаз^о ва муцаддаслигига з^амма
замонларда имон келтирган, э^еч цачон уз сузидан тонмаган,
лафзига мункир келмаган, сузни уз фарзанди каби о$ ювиб,
oís тараган халц. Шунинг учун з$ам узбек аждодлар з^икматига
амал цилиб, уйнаб гапирса з^ам, уйлаб гапиради. ^амиша
1 $опиб эмас, топиб гапиришнинг пайидан булади. Сузга
ошуфталик, нут^нинг латифлигидан, ундаги с^зларнинг
фавцулодда уйрунлигидан завцланиш, гузал ва таъсирли нутц
тузишга айрича з^авас, бундай санъат соз^ибига з^айрат билан
цараш узбекларнинг азалий урфларидандир. Айтилмоцчи
булган фикрга мутлацо мос либос кийдира билиш, суз билан
тингловчининг фа^ат цулорини эмас, балки цалбини х;ам забт
эта олиш Шарцда, хусусан, узбекларда тарбияланганликнинг,
маърифатлиликнинг, зиёлиликнинг ^абари^ белгиларидан
бири з^исобланган. Шунинг учун з$ам бизнинг минг йиллик
маданиятимиз ва маънавиятимиз тарихида нотицлик санъати,
воизлик санъати, нутц одоби узинингтеран илдизларига эга.
Айницса, нотиз$лик санъатининг энг оммавий турларидан
бири булмиш воизлик, яъни ваъз айтиш санъати ислом
маданиятида жуда катта ижтимоий —сиёсий ва маърифий
нуфузга эга булган. Ваъз, асосан, диний, панд —насиз^ат,
з^аётий мазмундаги нутц булиб, маърифий —таррибий
ма^садларни кузда тутган. Шарцнинг жуда куп атоцли
алломалари ваъз ва воиз тушунчаларини изоз^лаб берганлар,
во и зн и н г ботиний ва зоз^ирий дунёси ^андай булиши
кераклигига алоз^ида тузсталганлар. Алишер Навоий "Маз^буб
у л —цулуб" асарининг "Насиэ^ат аз^ли ва воизлар зикрида"
деган фаслида мана бундай фикрларни билдирган: "Воиз з$ац
сузни таргаб цилиши, пайрамбар сузидан четга чицмаслиги
керак, энг аввал унинг узи }$ац ва пайрамбар йулига кириши,
сунгра эса насвдат билан элни з^ам шу йулга солиши лозим.
1 И н о м х ^ ж а е в С. Курсатилган ьсар, 1 2 2 —123 — бетлар.
12
www.ziyouz.com kutubxonasi
Узи юрмаган йулга элни бошламоц — мусофирни йулдан
адаиггириб, биёбонга ташламоц ва сазфода уни йу^отмовдир.
Узи мастнинг элни зу ш ёр ли кка чацириши — уйцучи
кишининг одамларни бедорликка даъват этганига ухшаш бир
нарсадир.'4
XII асрда Ба^овумин Валад, XIII асрда Жалолидаин Румий,
XV асрда 5£усайн Воиз Кошифий, Муъиниддин Воиз, Воиз
Хоравий, Зайниддин Восифий, кейинро^ Воиз Мухаммад
Рафиъ, Воиз ^азвиний, Мулло Калон Воиз Самар^андий, Ь^ози
Уший каби воизлик санъатани пухта эгаллаган суз усталари
етишиб чивдилар.2
Ма^оратли воиз ва воизлик санъатининг улкан билимдони
Хусайн Воиз Кошифий турли фан со^аларига оид асарлар
билан бир цаторда "Футувватномайи Султоний", "Ахлоци
Му^синий" каби бир цатор китоблар з^ам яраттанки, уларда
азслоц, нуп$ одоби ва воизлик санъатининг узига хос сиру
синоатлари батафсил баён цилинган. Унинг бу асарлари уз
давридаё^ мадрасаларда дарслик сифатида цулланилган.
Воизликнинг бир ^анча куринишлари з^ам мавжуд булган:
дабирлик, хотиблик, музаккирлик каби. Давлат аз^амиятига
молик ёзишмаларни уциб берадиган воизнинг фаолияти
дабирлик, жума намозлари, байрам ва тантана кунларида
одоб —ахло!$, ислом ц о и д алар и г а оид м а с а л а ла р н и
шар^лайдиган воизнинг фаолияти хатиблик, тарихий воцеа —
^одисаларни оммага сузлаб бериш билан машгул воизнинг
амали эса музаккирлик деб номланган.
Кошифий нутвда сузнинг урни, уни танлашда воизнинг
диди, назокати, тингловчининг умумий савиясини з^исобга
олиш зарурияти, рост нутцнинг хосияти, воизнинг сурати ва
си й р ати каби м асалалар га алоз^ида эъ ти б о р б е р и ш
лозимлигини таъкидлаган. Жуда катта истеъдоди ва цамровли
билими билан шоэ^ ^усайн Бойцаронинг эътибори, Алишер
Навоийнинг эътирофига сазовор булиб, давлат воизи
сифатида ном цозонган Кошифий ваъз, уни тайёрлаш ва
айтишда зарур буладиган сифатлар нинг з;еч б и р и н и ,
каттасини з^ам, кичигини э^ам назардан со^ит ^илмаган. У
нут^ни таъсирчан ва жозибадор, ани^ ва равон, мацсадли ва
' А лиш ер Н аво н й . М едб уб у л—^улуб (И .М ах су м о в н аср и й б аёни ). Т о ш к е н т Г Т у ло м
номидаги А дабиёт ва сан ъ ат наш риёти, 1983, 31 - б ет.
1 М ахмудов Р. "Дегонимнк улус*а марруб эт..." Т о ш к е н т У зб еки стан , 1992, 81 - 8 4 - б е т л а р .
www.ziyouz.com kutubxonasi
ж у яли були ш и д а о во зн и н г б алан д — пастлиги,
товланишларининг а^амияти з^ак;ида гапирган. Ваъзхоннинг
узини тутиши, ташци ^иёфаси, сузлаш тарзи, мимикаси, бош,
юз, ^ул, умуман, тана ^аракатларининг нечорлик му^имлигига
дшдеат цилган.
Шарада воизлик санъати кузланган мацсадга кура хилма —
хил куринишларда ривож топган, ваъзлар мавзусига кура
з^ам, тингловчи омманинг мацоми ва савиясига кура з$ам узига
хосликларга эга булган. Айтайлик, амалдор ва зодагонларга
айтилган ваъз билан аскарларга ёки авомга царатилган
ваъзлар, табиийки, бир — биридан фар^ 1 $илган. Албатга, Шарц
алломалари воизнинг шахсиятига з;ам фавцулодда жиддий
м у н о саб атд а б у лган лар ки , бу з^олат з^ам бизда
цивилизациянинг, айтиб утилганидай, ахло^ шаклида юзага
келганлиги билан борливдир. Воизлик санъати "катта
ноти!ушк истеъдодини ва маз^оратини талаб этган. Хар кимга
з$ам воизлик мартабаси ишонилмаган, з;ар ким з$ам халц
минбарида воизлик ма^омига муяссар булолмаган. Воизлар
булганки, ваъзхонликни касб даражасига кутарганлар, умрбод
шурулланиб, бу санъат соз^асида китоблар ёзганлар, уз
н у тц лар и билан х а л ^ 1 $а руз^ий мададкор булганлар,
йулбошчилик цилганлар, подшолар з^узурида маънавий
з^омийлик м ацомини тутганлар, уларни турри йулга
бош^арганлар. Бундай воизлар пири комил булганлар.
Воизлар булганки, маънавий комил булмаганликларидан,
халцнинг дилидаги гапни топиб гапиролмаганлар, минбарни
тепиб, муштлаб, пирлик ва нутц одобига нолойиц з^аракатлар
^илиб, омманинг назаридан ^олганлар, минбарни тез тарк
этганлар ".1 Бу уринда Алишер Навоийнинг сохта, одобсиз,
билимсиз, з^ийлагар, узини узгача курсатишга интилган
воизларга нисбатан цазфу разаби ифодаланган "Эй воиз"
газалини эслаш уринлидир. Навоий разалда сохта воизнинг
башарасини шундай курсатади:
"Кеча ичмак маю кундуз демак: "Ичманг ани",
Куз тут уз цолинга тафзщини бот, эй воиз.
Узгача булмоцу узгача узин курсатмоц,
Куз тут уз %олинга тафзщини бот, эй воиз."
1 Ж у м а х ^ ж а Н. А. И стицлол ва о н а т и л и м и з. Тош кент: Шар*, 1998, 53 - 5 4 - б е т л а р .
14
www.ziyouz.com kutubxonasi
Алломаларимиз воизлик санъати, нутц одоби, нутц
зарофати звдида ёзарканлар, воизнинг, нотицнинг шахсияти
ва маънавияти, эл—улус уртасидаги обру—эътибори борасида
з^ам, албатта, фикр айтадилар. Чунки Шарада ваъзнинг вазни
ва нуфузи фа^ат нущнинг расолиги билангина эмас, балки
ваъ зх о н н и н г маънавий ^ и ё ф а с и , шахе с и ф а т и д а г и
комиллигига кура з$ам баз^оланган.
)^ар ^андай ваъзнинг, нуп^нинг бош ма^сади муайян бир
фикрни бошцаларга етказиш, шу фикрни "юцтириш", унга
ишонтиришдан иборатлиги табиий. Шундай экан, узи
ишонмаган нарсага узгаларни ишонтиришга уриниш, энг
ками, узининг з^ам, ^згаларнинг з^ам вацтини иероф ^илиш
ёки масхарабозликдан, узини шарманда цилишдан бошца бир
иш эмас. Масалан, неча минг йиллардирки, уцитувчининг
олий вазифаси ёш авлод шуурига икки йуналишдаги
би ли м лар н и , яъни у зи у ^ и т ад и ган ф ан д аги и лми й
з^а^ицатларни ва айни пайтда жамиятда царор топган
маънавий цадриятларни олиб киришдир. Табиийки, ут^итувчи
учун маданий ва paco нуп$ малакасига монанд тузилган нуп$
энг бирламчи 1 $ур°л< бу ^уролни з^еч нарса билан алмаштириб
булмайди. Аммо шуни з^ам унутмаслик лозимки, у^итувчи
нечоглик сузга чечан, нутрий ма^орати юксак булмасин, агар
у^увчига англатиши лозим булган муайян фикрни, айтайлик,
Амир Темурнинг жаз^он тарихидаги муз^ташам урни ёки
Отабек характеридаги гузал фазилатларни теран идрок этиб,
унга ишонмаса ва бу ишонч з$ам сузда, з^ам бутун циёфатда
намоён булмаса, у^итувчининг гапига бола улацолса
ишонмайди. Кайси фан булишидан цатъи назар, физика,
математика ёки химия буладими, тарих, она тили ёки адабиёт
буладими, барибир, бу фанлардаги илмий з ^ и ц а т ла р н и
у^итувчи нафацат чу^ур билиши, балки уларга тамоман
ишониши лозим, акс з^олда бу з^ацицатлар у^увчи онгидан
муцим жой ололмайди. Бу — масаланинг, албатта, бир томони,
Ж амиятдаги миллий ва у м у минсо ни й ц ад р и ятлар н и
у^увчилар онгига сингдириш масаласига келганда эса
уцитувчининг маънавий дунёси, бу ^адриятларга садоцати
ва ишончи мутлацо з^ал цилувчи роль уйнади. Агар у^итувчи
^албида ана шу ишонч тирик ва собит булмаса, дили билан
www.ziyouz.com kutubxonasi
тили тамоман бир булмаса, унинг у^увчи билан мулоцоти
бир пуллик ^имматга эга эмас. Ишонмаслан з^еч ^ачон
иш о нтир иб булмаслиги эски з^аци^ат. У^итувчи узи
^адрламаган ^адриятни, узи эъзозламаган эътицодни, узи
^илмаган эзгу амаллар истагини у^увчи шуурида барцарор
1 $ила олмайди. Аксинча, бундай у^итувчи сохтакорлиги
туфайли ана шундай гузал тушунчалардан уцувчининг
ихлосини к>айтариши мумкин.
Карийб уч минг йилдан бери яшаб келаётган муз^ташам
ёзма ёдгорлигимиз "Авесто"да цобилиятсиз, ёмон у^итувчи
^а^ида мана бундай дейилган: "Ростини айтсам, ёмон устод
^аётни рамгин ^илади, жо^илларни улур санаб, буюк аёлу
эркакларни Яздон неъматларига етишишдан мазфум этади.
Бундай устодлар уз нодуруст таълими билан хал^ни энг яхши
юмушлардан бездирадилар, нотурри пандлар билан халцни
тирикчилик йулидан уриб, ёмон йулга бошлайдилар... )^аёт
чирогини сундирадилар. Жоз^илларни буюк билиб, энг
муътэбар аёлу эркакларни Тангри йулидан ^айтарадилар. Уз
нодонликлари билан халцни энг яхши хислатлардан юз
угиртирадилар, жа^он хал1 $лари з^аётини ёлгон сузлар билан
п ар и ш о н ^иладилар". Китобнинг бош^а бир урнида
Зардуштнинг мана бу тарздаги илтижоси з^ам бор: "Ношуд,
ёмон муаллим у^увчи ^албида хирадмандликни йу^отар экан,
эй Яздон, ёмон устодг\ан узинг асра!"
Шунинг учун з^ам ^адимдан Шарвда ноти1 ушк, воизликнинг
бевосита асоси тил, нуп$ булса, яна бир асоси нуп$ эгасининг
азсло^и, маънавий — маърифий камолоти деб царалган.
Тарихимизда гузал нуп$, нущ одоби, она тилининг ^удрати
каби масалалар з^амиша алломаларимиз ди^^ат марказида
булиб келган. XX аср бошларига келиб, Маз^мудхужа
Без^будий (1 8 1 5 -1 9 1 9 ), Абдулла Авлоний (1878-1934),
Абдурауф Фитрат (1886—1938), Ашурали Зоз^ирий (1885 —
1937) каби бир цатор маърифат даргалари она тилимиз
му^офазаси ва ривожи, софлиги ва нафосати, нафис нуп$
сезгиси з^а^ида жидкий ^арашларни илгари сурганлар.
Н у т 1 $ м ад ан и яти ж а м и я т маданий — м аъ р и ф и й
т ар а^ и ёти н и н г, миллат маънавий камолотининг муз^им
белгисиди р . ^ а ^ и ^ и й маънодаги маданий нуп$ шахе
умуммаданий савиясининг фавцулодда му^им унсурларидан
16
www.ziyouz.com kutubxonasi
биридир. Шунинг учун з^ам мамлакатимизда маънавий —
маърифий исло^отлар давлат сиёсатининг устивор йуналиши
деб эътироф этилган бугунги кунда нутц маданияти
масалалари, у^итувчиларнинг нутрий маданият ма^орати,
фар зандлар им изнинг маданий н у т 1 $ куникмалари ва
малакаларини ошириш, таълим ж ар аён и н и н г б ар ч а
бос^ичларида маданий нутц муаммоларини етарли даражада
назарда тутиш jçap цачонгидан з^ам долзарбдир.
Миллий з^амият, умуминсоний ^адрият ва миллий узлик
идрокииинг бар^арорлиги, миллий онг ва тафаккур, миллий
Fypyp ва ифтихор, Ватанга теран муз^аббат ва истиадолга
адоцсиз садо^ат каби маънавий камолотнинг узагини тайин
этувчи тушунчаларни она тилидан айро з^олда тасаввур з^ам
этиб булмайди. Шунинг учун з^ам аллома аждодларимиз тилни
ан а шу м у ъ таб ар ту ш у н ч алар н и и н со н ш у у р и га
муз^рламо^нинг энг таъсирчан воситаси деб билганлар. Бу
воситадан унумли ва уринли фойдаланмоц учун, аввало,
инсонда тил туйгуси тарбияси тутал булиши, яъни она
тилининг моз$иятини фацат ацл билангина эмас, балки ички
миссий сезги билан з^ам идрок этиш устуворлашиши лозим.
Айни пайтда тилдай сезфли дунёнинг чексиз —чегарасиз
ифода имкониятларини тасаввур этиш ва нутвда улардан
мацсадга энг мувофицларини саралаб фойдалана билиш
малакаларини таркиб топтириш ва мунтазамлаштириш
бениз^оя муз^им масаладир. Она тилини билиш, она тилида
собитликнинг узиё^ таъкидланган муътабар тушунчалар учун
пойдор пойдевор эканлиги табиий. Она тилида гузал ва равон
нутц туза билиш, бежирим ва бетакрор, рангин ва зангин
нутцдан з^узурланиш ва шундай маданий нут^ б и лан
бошцаларга таъсир этиш, ёш авлод цалбининг цулфини очиб,
мазкур тушунчаларни уларнинг узиники 1 ^илдириш, айницса,
у^итувчи учун биринчи даражали талаблардандир.
kulubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
"Уцитувчи нутци маданияти" курсининг
мундарижаси, мацсади ва вазифалари
Дунёда турли —туман касблар, бири —биридан турфа
^у н ар лар б о р . У ларнинг з^ар б и р и д а узига хос иш
цуролларидан фойдаланилади. Масалан, дездеоннинг асосий
цуроли кетмон, дурадгорники — теша (арра, ранда ва ш.к.),
жаррозршки — thf, тикувчиники — игна ва з;.к.о. Дездеон
кетмони билан та^ир ерда бетакрор 6 of барпо цилади,
гузаллик яратади ёки тажриба — ма^орати етарли булмаса,
ернинг умрига зомин булади. Кетмон уткир булмаса,
дездеоннинг узи кетмон уриш з^адисини олмаган булса, олтин
тупроцнинг з$ам, хомтама дездеоннинг з^ам з^олига маймунлар
йиглаши аниц. Фаолиятининг асосий цуроли тил булган
касблар з^ам борки, уларнинг бошида у^итувчилик туради.
Кайси фан мутахассиси булишидан цатъи назар, уцитувчи
тилдан моз^ирона фойдаланиш з^адисини олмаган, демакки,
чинакам маданий нутц малакасини эгалламаган булса,
дарсдаги нутци утмас, ночор ва рангсиз булса, унинг билими
цанчалик чу^ур ва тугал булмасин, ^ирц беш дацицалик
фурсат унинг узи учун з^ам, уцувчи шурлик учун з$ам бениз^оя
ofhp азоб. Она тилида пухта, лунда ва ширадор нуп$ туза
олиш малакаси ва маз^орати математика уцитувчиси учун з^ам,
она тили у^итувчиси учун з^ам бирдай зарурий фазилатдир.
Уцитувчи гузал, узни з;ам, сузни з^ам цийнамайдиган, равон
ва оз^орли ифодаларга бой нут^и билан у^увчиларни маз^лиё
этиб, материални баён i^hamofh лозим. Бошцача ^илиб
айтганда, уцитувчининг paco маданий нутци у^увчида з$авас
ва з^айрат уйротиши, унга намуна булиши, айни пайтда бу
нутц материални уцувчи томонидан осон узлаштирилиши
учун энг 1 $улай восита вазифасини бажариши керак.
Нутрий маданият тарбияси билан мактабдаги, з$еч бир
истисносиз, барча у!$ув фанлари билвосита ёки бевосита
шугулланиши зарур. Математика буладими, физика ёки тарих
буладими, у^итувчи уз нутрий маз^орати билан ибрат
курсатиши, з^атто тегишли фан соз^асининг тугал тилини
www.ziyouz.com kutubxonasi
намойиш этиши ва игу йул билан у^увчидаги суз сезгисига
куч бериши ма^садга мувофиц.
Таълим амалиётида кургазмалилик азалдан энг музрш омил
сифатида цулланиб келинади, шунинг учун у^итувчи жуда
куп ва^тини турли кургазмали цуроллар тайёрлаш га
сарфлайди. Аммо унутмаслик керакки, нутрий маданиятни
ургатиш, чиройли суз завцини устириш , умуман, ти л
эстетикаси тарбиясида асосий, жонли кургазмали ^урол
у^итувчининг узидир,
Нущ маданияти звдида ran кетар экан, аввало, тил ва нутц
тушунчаларининг мо^иятини фар 1 ^лаб олиш лозим.
Тил ва нущ бир — бири билан чамбарчас борлиц, аммо айни
пайтда бир —биридан ф а р ^ л а н и ш и кер ак б у лган
з^одисалардир. Тилсиз нущнинг, нутцсиз тилнинг мажуд
булиши мумкин эмас. Узбек адабий тилининг асосчиси улуг
Алишер Навоий "Маз^буб ул —цулуб" асарида с^зн и н г
шарафли сифатлари з^а^ида сузлаш асносида тил ва нутц
муносабати хусусида цуйидаги назарий фикрни баён ^илади:
"Тил мунча шараф била нущнинг олати (^уроли) дур ва з^ам
нущдурки, агар нописанд зоз^ир булса, тилнинг офатидур ."1
Демакки, тил нущ учун ^урол, бу цуролдан фойдаланиб нутц
тузилади, нописандлик, эътиборсизлик цилинса, нущ мацбул
булмайди ва бу тилнинг офати булади. Тил ва нущнинг бир —
бири билан борлицлиги, бири икинчисига з^амиша таъсир
этишини тил цонуниятларини теран билган бобомиз Навоий
аниц сезган.
Европа тилш унослигида т и л ва нут^ни ф а р ц л а ш
зар у р иятин и асослаш, тил ва нутц ту ш у н ч алр и н и н г
моз^иятини белгилаш, бу икки з^одисага хос хусусиятларни
илмий —назарий жиз^атдан тадциц этиш, аввало, машз^ур
швейцар тилшуноси Фердинанд де Соссюр номи билан
борливдир. Унингча, "тил туш унчаси нутрий ф ао ли ят
тушунчаси билан тенг эмас; тил — нутрий фаолиятнинг
муайян бир, албатта, энг му^им цисми", тил сузловчининг
фаолияти эмас, у тайёр ма^сулот, ижтимоий з^одиса, нутц
' Алиш ер Н аво и й. А сарлар. 15 томлик, 13—том. Т о ш к е н т F.FyAOM номидаги б ад и и й а д а б и ё т
наш риёти, 1966, 60 —бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
эса индивидуал фаолият, суаловчининг уз фикрини ифодалаш
мацсадида т и л белги лар и д ан ф о й д алан ган э^олда
реаллаштирган комбинацияси ма^сулидир. Тил шу цадар
мутлацо узига хос нарсаки, сузлаш цобилиятини йу^отган
одам зам тилни са^лайди, яъни у эшитадиган тил белгиларини
бемалол туш унаверади .1 Унинг онгида тил яхлитлигича
ту р авер ад и , ш у ти лд а у йлайвер ади, ф ац ат нутрии
реаллаиггириш учун нутц органларининг тегишли з^аракати
йуцолган булади, холос. Ф.Соссюрнинг ^уйидаги фикрлари
з;ам ало^ида дивдатга сазовор: "...нутрий фаолиятни урганиш
икки цисмга булинади; улардан бирининг, асосийсининг
урганиш предмета тилдир, яъни моз^иятан ижтимоий ва
индивидга богли^ булмаган нарсадир; бу соф психик фан;
бошцасининг, иккинчи даражалисининг урганиш предмета
нутрий фаолиятнинг индивидуал томонлари, яъни нутц
(фонация — т о ву ш чицариш билан бирга); бу фан
психофизикдир.
Шубз^асизки, бу икки предмет (объект) бир — бири билан
чамбарчас борли^ ва бири иккинчисини тацозо этади: тил
нуп$ тушунарли ва шу асосда фойдали булиши учун зарур;
нут^ уз навбатида тилнинг шаклланиши учун зарур; тарихан
нутц факта ^амиша тилдан олдиндир. Агар тушунчанинг сузли
(фонетик) образ билан ассоциацияси олдиндан нущ актида
во 1 $е булмаган булса, бундай ассоциация цандай ^илиб
мумкин була олади? Бошца томондан Караганда, фацат
бошцаларни эшитиб, биз уз она тилимизни урганамиз;
саноцсиз тажрибалар натижасидагина тил бизнинг онгимизда
сацланиб цолади. Низ^оят, тилнинг тарацциёти айнан нущ
э^одисалари билан борлиц: бизнинг тил куникмаларимиз
боцщаларни эшитганда олинган таассуротларга борлиц
з^олатда узгаради. Шундай цилиб, тил ва кущ уртасида бири —
бирига борлщлик ^фтага чицади: тил бир пайтнинг узида
нут!$нинг э^ам цуроли, з$ам маз^сулидир. Аммо буларнинг
барчаси тил ва нуп$нинг мутлацо фар1 $ли нарсалар булишига
монелик цилмайди."2 Куринадики, тил туганмас имконият,
* С о с с ю р д е ф . Труды по я з ы к о з н а н и ю . М осква: Прогресс, 1977. С.47, 52-53.
* С о с с ю р д е Ф. Кфрсатнлган а с а р , 57 —бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
нут$ эса айни шу имкониятнинг реал воцеланишидир. "Ф. де
Соссюр тил — нущ дихотомиясини шахмат уйини цоидалари
мисолида тушунтириб беришга з^аракат цилган эди. ^ацицатан
з^ам, шахмат тахтасидаги 64 катак тенг э^олатда икки хил
рангда икки гуру^га уттиз иккитадан ажратилиб, царама —
царши цуйилади, з$ар икки гуруедаги доналар вазифа ва
циймат жиз^атидан бир — бирига тенг, доналарнинг узига хос
жойлашиш тартиби ва юриш цоидалари бир хил. Шахмат
уйини ц о и д а л а р и уйинчилар учун мажбурий, аввалдан маълум
булиб, улар доимо уйинчилар хотирасида са*>ланади. Хар икки
уйинчи бир хил имкониятга эга булиб, шахмат уйини
цоидаларига бир хил буйсунса з^ам, уйинчиларнинг узлари
имкониятлардан фойдаланиш ма^оратига кура бири кучли,
бири кучсиз мавцеда булади. Руайси шахматчи имкониятларни
уз мацсади йулига изчиллик билан буйсундира олса, у шу
имкониятлардан фойдалана олмаган ра^ибини енгади."1 Уста
шахматчи мавжуд имкониятларни цанчалик майорат билан
ишга солса, зийрак нутцтузувчи з^ам тилдаги без^исоб ифода
имкониятларидан уз ма1 $садига энг ма^булларини танлайди.
Киёснинг мозршти шуки, шахмат доналари ва бу доналарнинг
з^аракати ^оидалари тил, бу доналар ва мавжуд цоидалардан
фойдаланиб тузилган конкрет шахмат комбинацияси нутвдир.
Тилшуносликда купинча "тил маданияти" ва "нут^
маданияти" тушунчалари фар^ланади, аммо баъзан ^ар
иккиси урнида биргина ё "тил маданияти", ё "нуп$ маданияти"
терминлари цулланади. )^амонки, тил ва нутц з;одисаларини
фар1 ^лаш зарур экан, улар чиндан з^ам алоз^ида — алоз^ида
з^одисалар экан, албатта, тил маданияти ва нутк; маданиятини
з^ам ф ар ^лаш м а^сад га м у в о ф и ^ . Тил ва н у т^
тушунчаларининг моз^иятидан келиб чи^адиган булсак, тил
маланияти тилнинг "маданийлашганлик”, адабийлашганлик,
нормалашганлик даражасини, лутат таркиби, грамматик,
семантик, стилистик жщатлардан ривожланганлик, бойлик
д ар аж аси н и , п о тен ц и ал и ф о д а и м к о н и я т л а р и н и н г
куламдорлигини ифода этади.2 Нутк маланияти эса тилдан
' Н еъмато в X , . , Бо эо р о в О. Тил ва нутц. Т о ш к ен т У ^итувни, 1993, 9 —бет.
*Яна $ар.: Бегматов Э. Н у тк маданияти туш унчаси эо д и д а. — У з б ек ти ли ва адабиёти, 1975, N 5 ,
50 — 5 8 —бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
бемалол, мацсадга ута мувофиц ва таъсирчан бир тарзда
фойдалана олишни таъминлайдиган куникма, малака ва
билимларнинг жами демакдир. Бошцача айтганда, нутц
маданияти тилда потенциал мавжуд булган хилма—хил ифода
шаклларидан фикр учун энг уйгунларини танлай билиш ва
шу асосда paco нуп$ туза олиш ма^оратидир.
Тилнинг и ж ти м о и й з^одиса эканлиги энг цадимги
даврлардан бери маълум, у кишилар уртасидаги узаро ало^а
эз^таёжига кура юзага келган. Табиийки, тилнинг энг биринчи,
балки бош вазифаси унинг кишилар уртасидаги алоца
воситаси булишидир. Шуни з^ам ало^ида айтмоц жоизки,
табиат ва жамиятда инсон тилидай мураккаб, серцирра,
серцатлам, сервазифа, шакл ва мазмун таносиби таранг
^одиса камдан — кам топилади.
Тилни маданият кузгуси деб здесоблаган атоьуш олмон олими
Вильгельм фон Гумбольдтнинг ушбу гаплари тил з^одисасининг
моз^иятини янада теранроц англашга имкон беради: "Тилларнинг
хилма—хиллиги асло муайян бир нарсани турлича товушлар
билан ифодалаш эмас, балки бу нарсани куришнинг фарцлилиги
натижасидир."1 ^ацицатан з^ам, з^ар бир миллатнинг узига хос
куриш тарзи бор, узига хос идрок интизоми бор, умуман, узига
хос тафаккур тамойили бор. Ана шунга кура "миллий онг",
"миллий тафаккур", "миллий туйгу" деган тушунчалар миллат
боцийлигининг бетакрор устунлари сифатида яшаб келади,
Америка этнолингвистикасининг асосчиларидан бири
Бенжамин Ли Уорфнинг "Агар Ньютон инглизча гапирмаганида,
инглизча уйламаганида эди, унинг коинот з^ацидаги буюк
кашфиёти бир цадар боци$ачароц буларди" деган сузларида
улкан з а^ щ ат мавжуд.
Миллий сезги ва миллий руз^нинг шаклланишида она тили
з^ал цилувчи аз^амиятга эга. Инглиз журналисти Говард
Брабиннинг "Она тили ва мия. Япон олимининг раройиб
кашфиёти"номли ма^оласида2 баён цилинишича, Токио
университетининг тиббиёт профессори Таданобу Цунода 1981
йилда ЮНЕСКОнинг Афинада утган симпозиумида узининг
’ Гумбольдт В. Я зык и ф и л о с о ф и я культуры. М осква: П р о гр есс, 1985, С. 349.
’ Брлбнн Г. Родной я з ы к и м о зг. - К у р ьер Ю НЕСКО. 1982, N3, С. 10-13.
www.ziyouz.com kutubxonasi
15 йиллик тажриба—тадаицотлари ^ацида ахборот берган.
Профессор Цунода уз экспериментига япониялик ва рарблик
(француз, инглиз, немис ва з^.к.) кишиларни жалб $илади.
Олим уларга инсон овози, з$айвонлар, з$ашаротлар товуши,
турли физик товушлар, япон ва рарб муси^а асбоблари
товушларини эшиттиради ва тегишли аппаратлардан
фойдалнган з^олда уларнинг мияларидаги марказларнинг
реакциясини цайд этиб боради. Маълум буладики, япон ва
рарблик кишиларнинг бош мня ярим шарларидаги марказлар
вазифаларининг та^симланишида фарц мавжуд экан. Япон
кишиси миясидаги муайян бир марказ билан цабул циладиган
товушни рарб кишиси бошца бир марказ ор^али ^абул цилар
экан. Тадцицотчи бу фарц этногенетика билан борлиц ёки
боглиц эмаслигини ан и ^лаш м ац сад и д а 20 та япон
эмигрантининг болалари иштирокида экспериментини яна
давом эттиради. Натижа шуни курсатадики, бу фарц генетик
эмас, балки она тили му^ити билан ало^адор экан. Ана
шуларга асосланиб, профессор Цунода ^уйидагича хулоса
чи^аради: "Мен инсоннинг уз атрофидаги товушларни цабул
цилиши, сезиши, узлаштириши ва тушунишини она тили
дифференциация цилади деб з^исоблайман. Она тили миядаги
эмоционал механизмнинг ривожланиши билан узвий боглщ.
Болаликдан эгалланган она тили з^ар бир этник гуруз^нинг
узига хос, бетакрор маданияти ва руз^ий оламининг
шаклланиши билан чамбарчас борлиадир деб уйлайман."
Тил фикр ифодалаш, дунёни билиш, билим—тажрибаларни
туплаш, са1 $лаш ва кейинги авлодларга етказиш, миллий —
руз^ий м у н о саб атлар н и акс э тт и р и ш , гу заллик
категорияларини воцелантириш каби бир цанча вазифаларни
бажаради. Тилни фа^ат ва фацат кишилар уртасидаги ало^а
воситаси сифатида талцин этиш инсоннинг табиий тилини,
бу бениз^оя мураккаб ва муз^ташам з^одисани, энг ками,
жунлапггиришдан, аниц бир миллий циёфа ёки миллий —
руз^ий заминдан мосуво булган сунъий тилга (масалан,
эсперанто каби) тенглапггиришдан, йул з^аракатини тартибга
солиш ма^садида яр ати лг ан ш ар т ли "тил"га
бараварлапггиришдан бошца нарса эмас.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1887 йилда полыпалик шифокор Людвиг Заменгоф
томонидан яратилган эсперанто тили бошца сунъий тиллар
орасида энг кенг тарцалганидир. Бундай сунъий тиллар
муайян амалий ва экспериментал мацсадлар учун бирор
даражада а^амиятли булса—да, у ёки бу халцнинг маданияти
ва тарихи заминида бунёд булмаганлиги учун з$ар бир
халцнинг бутун руз;ий дунёси, маданияти ва тарихи билан
бевосита богланган табиий тилларнинг урнини асло боса
олмайди. Сунъий тилларда бир тушунча фацат бир суз билан
ифодаланади, грамматик цоидалар ^атъий, ифодалар бир
маъноли, вариантдорлик йу^, бир маъноли моделлар з^укмрон,
демакки, ифода танлаш имконияти мавжуд эмас. Шунинг
учун э$ам сунъий тилларда тил (нутц) маданияти муаммосига
з^еч бир эз^тиёж йу1 $. Табиий тилларда (айни^са, ривожланган
тилларда) эса ана шундай ифода танлаш имкониятларининг
чексиз — чегарасизлиги тилнинг узига хос тамалидаги
Зацвдатдир.
Агар табиий тил з$ам сунъий тиллар каби фацат ало^а
воситасигина булганда эди, у жуда жун, содда ва шунчаки
бир н ар сага айланган буларди. )$олбуки, одамлар тил
воситасида туйгу ва кечинмалари, цувонч ва ^айгулари,
^айрат ва з^айронликлари, ^албдаги з$узурлари каби хилма —
хил сезгиларини з^ам ифодалайдиларки, булар з^амиша з^ам
соф коммуникатив мацсадларни кузда тутмайди. Демакки,
тил бемисл бой, сезфу синоатга, ру^у ру^ониятга, курку
комилликка лиммо —лим бир хилцатдир. Албатта, тилнинг
санаб утилган вазифалари унинг бош вазифаси (алоца
воситаси булиши) билан бир цаторда, унинг асосида во^е
булади.
Атоцли тилшунос А Рустамий тилнинг вазифалари з^ацида
гапирар экан, шундай хусусларга алоз^ида ypFy беради: Тил
туфайли жамият аъзоларининг з^ар бирида з^осил булган
тажриба — билимлар оммалашади ва улар купчилик томонидан
ривожлантирилади. Тил туфайли билим авлоддан авлодга
орзаки ёки ёзма тарзда ^олдирилади, натижада янги авлод
утган авлоднинг изланишларини янгидан бошлаб утирмайди,
www.ziyouz.com kutubxonasi
уни давом эттиради. Тил туфайли биз сезги узвлари билан
билиб булмайдиган нарсаларни з^ам урганамиз ...1
Тилнинг муз^им вазифаларидан яна бири унинг гузалликни
ифодалаши, яъни эстетик вазифасидир. Тилдаги бадиий
имкониятларнинг чексизлиги, бу имкониятлар з^ам моддий
ва з^ам маънавий оламларни цамраб олишини таъкидлаб, А.
Рустамий шундай ёзади: "...Тилнинг узидан з^ам гузаллик
модй,аси сифатида, зсусусан, цаламу суз аз^ли ва умуман халц
фойдаланади. Чунки тил етук з$одисалардан булиб, унда
гузаллик учун зарур булган з^амма сифатлар мавжуадир.
Биринчидан, тил табиат ва инсондаги мавжуд гузалликни акс
этгириш воситаси булса, иккинчидан, тилнинг узи гузалликни
вужудга келтиради. Шоир ва ёзувчилар замда одадй халц
орасидаги минглаб чечанлар тилнинг м азкур з$ар икки
жиз^атининг б и р и д ан ёки з^ар и к к и с и д а н бир дек
фойдаланадилар ва шу билан уцувчи ёки тингловчига роз^ат
багашлайдилар... Биз тилга гузаллик жавз^ари сифатида назар
соладиган булсак, унинг кишини з^айратга соладиган даражада
етуклиги бор. Кайси бир тилни олманг, ундаги товушлар
юзга етмайди. Масалан, з^озирги узбек адабий тилида уттиз
битта товуш бор... Мана шу кадар озгина товушдан узбек
тили тарихида миллиондан ортиц суз ясалган ва бу суз
ясалиши керак булган тавдирда чексиз давом этиши мумкин.
Бу чексиз имконият дунёдаги з^амма тилларга хос. Тилнинг
мана шу етуклиги унинг узининг гузаллигини ва ундан
фойдаланувчининг, яъни сузловчининг ёки ёзувчининг
ма^оратини таъминлайди".2
Минг йиллик маданиятимиз тарихида халцимиз бадиий
да^осининг маз^сули булмиш нафис суз санъати дурдоналари
без^исоб. Уларнинг алла^анчаси туркий тафаккур теранлиги
ва тахайюл бепоёнлигининг муз^ташам обидалари улароц
жаз^он бадиияти ганжинасининг турида цур тукиб турибди.
Тилимиз инжа ифода имкониятларига бениз^оя бой ва
шунга кура бе^иёс даражада бетакрордир. Мумтоз ва бугунги
адабий асарларни у^ирканмиз, халц огзаки ижоди намуналари
' Рустамий А. Аднблар одобидал ад аб лар . Тош кент: М аъ н ави ят, 2003, 1 6 - б е т .
* Рустамий А. КурсатиАган асар, 17, 2 0 —бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
билан танишарканмиз ёки турли суз уйинларини, уткир ва
нозик аскияларни тингларканмиз, оддий одам нущида топиб
айтилган суз ёки иборанинг гуво^и буларканмиз, тилимизнинг
ту р ф а то влан и ш лар и д ан , н аф о сати д ан астойдил
лаззатланамиз, бе^ад зав1 $ланамиз, Бу уринда яна шуни з^ам
айтиш жоизки, у ёки бу тилни гузал ёки "хунук" (гузал эмас)
дейиш мантицан тутри булмайди. Алоз^ида олинган тил
чиройли з^ам, хунук з^ам булолмаслиги табиий. Бу муносабат
билан тани 1 $ли рус тилшуноси Р.А.Будаговнинг цуйидаги
фикрлари диццатга сазовор: "Аслида тиллар, аввало, куп
ривожланган ва кам ривожланган, жуда бой ва бироз бой,
к,длим ёзув анъанасига суянган ва бундай анъанага мутлацо
эга эмас булиши мумкин. Буларнинг барчаси у ёки бу тилнинг
потенциал эстетик имкониятларида турлича акс этади.
Иккиничидан, тиллар, айницса, адабий тиллар узича чиройли
з^ам, х у н у к з^ам булмаса —да, ало^а (коммуникация)
жараёнида, хусусан, агар бу тиллардан фа^ат нимани
гапираётганига эмас, балки цандай гапираётганига з^ам бефарк
булмаган одамлар фойдаланаётган булса, ^ушимча эстетик
вазифани олиш цобилиятига эга."1 Табиийки, узбек адабий
тили ана шундай асрлар оша ривожу сайцал топган, без^ад
1 $адим ё з у в а н ъ ан аси га соз^иб, минг йиллик ёзм а
ёдгорликларида яшаб келаётган жуда бой тилдир. Шунинг
учун з^ам тилимиз гузал нутц тузиш учун потенциал
имкониятлари тутанмас тенгсиз хазинадир.
Т и лн и н г э с т е т и к в ази ф аси , албатта, н у т^н и н г
таъсирчанлиги, ифодалилиги, гузаллигини таъминлашда
фавцулодда муз$им аз^амиятга моликдир. Аммо, айтиб
утилганидай, бу вазифа коммуникатив вазифа билан бирга
во$е булади.
Тил эстетикасини урганишга булган цизициш утган
аср нинг б о ш лар и д а бир ц ато р чет эл филологлари,
файласуфлари, ёзувчиларида пайдо булган. Тил эстетикаси
муаммосини биринчилардан булиб урганган олим сифатида
купинча итальян файласуфи ва сиёсий арбоби Бенедетто
Кроче (1886 — 1952) тилга олинади ва унинг 1902 йилда эълон
1 Будагов Р.А. П и с а т ел и о я зы к е и я зы к писателя. М осква; МГУ, 1984, С.260.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi
цилинган "Эстетика ифодалаш з^ацидаги фан сифатида ва
умумий тилшунослик сифатида" номли китобидаги 1 асосий
ф и кр га эъ ти б о р ц ар ати лад и . У н а з а р и й жиэ;атдан
тилшуносликни эстетика билан айнан тенглаштиради, яъни
гуёки тилнинг асосий вазифаси кишиларнинг мулоцотини
таъминлаш эмас, балки эстетик омил асосидаги узликни
ифодалашдан иборат.
Б.Кроченинг рояларини немис филологи Карл Фосслер
(1872—1949) давом эттиради. Унингча, тил — ало^ида
индивидуумларнинг ижоди, шунинг учун одам з$ар бир суз
ва э^ар бир гапга бетакрор мазмун юклайди. Дантенинг
"Илоэрш комедияси"даги цаздеамон му^аббат (атоге) сузини
бир неча марта кетма—кет такрорларкан, унингча, бу сузни
китобхон з;ар сафар янги маъноли янги с^з сифатида цабул
^илади. Фосслернинг ^аноатича, "суз ва гапнинг эстетик буёга
бетакрордир ва ана игу эстетик буё^ тилда етакчи вазифани
бажаради".2 Албатта, ана шу эстетик буё^, демакки, тилнинг
эстетик вазифаси реаллашар экан, нутц ёки матн тузишдан
кузланган мацсадга осонлик билан эриш иш имконияти
ортади. Зотан, уцувчи ёки тингловчи ёзувчи ёки сузловчининг
гапига ишониши, бу ran эса ишонтириши, таъсир кучига
эга булиши лозим.
Дунё филология илмида тилнинг эстетик вазифасига
^андай мацом, мавце берилишидан, унинг бирламчими,
иккиламчими эканлигидан $атъи назар, бу вазифа бор ва у
тилнинг энг зарурий жиз$атларидан бир сифатида яшайди.
Табиийки, буни инкор этиб булмайди.
Купинча тилнинг эстетик вазифаси фа^ат бадиий адабиёт
тилигагина нисбат берган з^олда талцин этилади. Эстетика
фацат бадиий асар тилигагина хос, ундан ташцарида тил
эстетикаси звдида гапириш мумкин эмас деб ^араш унчалик
тугри эмас. Айни м асалалар н и ч у ^ у р тад ц и $ этган
Р.А .Будаговнинг ф и кр и ч а, " э стет и к ли к " ту ш у н часи
"чиройлилик", "гузаллик", "нафосат" тушунчаларига Караганда
жуда анча кенг ва ранг — баранг, шундай экан, тилга ва нущ^а
1 Кр о ч е Б. Э стетика как н ау ка о в ы р аж е н и и и как о б щ ая л и н г в и с т и к а. М о сква, 1920.
1 К®Р-: Будагов Р.А. Кррсатилгая а с а р , 2 5 4 - б е т .
www.ziyouz.com kutubxonasi
нисбатан "эстетиклик"ни сузловчи ёки ёзувчининг фа^ат
нимани гапираётгани ва нима зацида ёзаётганигагина эмас,
балки ^андай гапираётгани ва ^андай ёзаётганига з^ам онгли
муносабат сифатида тушунмоц мацсадга мувофицдир.
Таницли тилш унос яна шуни з^ам таъкидлайдики, бу
м у н о саб атн и н г д ар аж аси ту р ли ч а булиши мумкин.
Ривожланган адабий тил узида гуёки биринчи даражали
потенциал эстетик вазифаларни мужассам этса, бадиий
адабиёт тили иккинчи, олий даражадаги эстетик вазифаларни
намоён этади. Шунинг учун адабий тилда эстетика йут$ деган
нут^таи назар мутла^о асоссиздир. Айтиш мумкинки, "эстетик
вазифасидан айрилган адабий тил узининг улкан ифода
имкониятларидан тенг ярмига айрилади. У ^ашшо^, туссиз
ва рариб булиб цолади".1 Бошцача цилиб айтганда, нутцнинг
том маънодаги сифати, таъсир этиш, "юциш ёки ю^тириш"
салоз^ияти худди шу эстетик вазифа билан чамбарчас
борливдир. Шунинг учун з^ам цайси услубдаги нущ булишидан
^атьи назар, албатга, унда тилнинг эстетик вазифаси иштирок
этади. XX асрнинг улкан назариятчи физиги, Нобель
м у ко ф о ти соз^иби Луи де Б ройль $ацли рави ш д а
таъкидлаганидек, "математик формулалар услуби" билан эга
булинган билимларни мустаз^камлаш мумкин, лекин адабий
тилнинг б ар ч а воситалари ёрдамисиз бу билимларни
р и во ж лан ти р и б булмайди. Бу ^анчалик райритабиий
куринмасин, "одатдаги адабий тил цатъий формулалар тилига
нисбатан у зи н и н г бир царашдаги ноани^лиги билан
аншфовдир ".2 Бадиий адабиёт услубини з^ам, илмий ёки бопща
услубларни з^ам тил эстетикасисиз тасаввур этиб булмайди.
Фикрни цандай ифодалашга эътибор бор жойда, албатга, тил
эстетикаси уртага чицади, лекин, айтайлик, бадиий адабиётда
у бор буйи билан намоён булса, бопдеа бир услубда иккинчи
планда булиши мумкин.
Тил ва нутцни фарь^лар эканмиз, албатга, тил эстетикаси
ва нутц эстетикасининг моз^иятини з$ам турри тушунишимиз
керак. Тил имконият булганлиги учун з^ам тил эстетикаси
1 Будагов Р Л . К У р сати лган асар , 2 5 9 - б е т .
1 Будагов Р.А. К а к м ы го во р и м к пиш ем. М о сква: МГУ. 1988. С. 32
28
www.ziyouz.com kutubxonasi
деганда, тилдаги воситалар ва ифода имкониятлари назарда
тутилади. Нут^ эстетикаси деганда эса ана игу воситалар ва
ифода имкониятларидан фойдаланиш, уларнинг муайян
нутрий матндаги р еали зац и яси англанади. Масалан,
тилимиздаги купдан — куп хилма—хил турдаги синонимлар
ёки бошца танлаш мумкин б^лган в о си талар (тил
эстетикаси)дан унумли ва уринли фойдаланган з^олда нутц
тузамизки, унда нутрий эстетик вазифа ишга тушади.
Эстетик вазифа тилнинг асосий коммуникатив вазифасини
Кулайлаштиради, унинг имкониятларини бойитади. Тил ва
нутц айни шу эстетик вазифаси билан ифодалилик, таъсир
Кувватини намоён этади.
Айтиш лозимки, нут^ маданиятини коммуникатив вазифа
билан бир цаторда эстетик вазифасиз тасаввур этиб булмайди.
Куринадики, маданий нут$ тузиш мацсади уртага куйилар
экан, замиша тил ва нутц эстетикаси эътиборда булиши шарт.
Тил (нутк) эстетикасини нутк маданиятидан асло ажратиб
булмайди.
Нут^нинг маданийлигини, демакки, таъсир цувватини
таъмин этадиган тугрилик, ан и ц ли к, мантицийлик,
ифодалилик, бойлик, софлик, жуялилик каби бир цатор
коммуникатив сифатлар мавжуд (улар э^ацида кейинро^
батафсил тухталинади). Ана шу коммуникатив сифатларнинг
барчасини узида м у жассамлаш тир ган нут^ маданий
з^исобланади. Тилшуносликда "нуп$ маданияти" термини,
асосан, икки хил маънода кулланади, яъни: 1 ) тилдан бемалол,
мацсадга ва нутрий вазиятга мувофиц тарзда фойдалана олиш,
нутцда ко м м у н и кати в с и ф а т л а р н и н г б ар ч аси н и
мужассамлапггира билишни таъминлайдиган куникма, малака
ва билимларнинг жами; 2) тилшуносликнинг тилдан мацсадга
ва нутц вазиятига мувофиц тарзда фойдаланиш, нутвда
коммуникатив сифатларни мужассамлаиггириш коидаларини
илмий асосда урганиш ва белгилаш билан шутулланувчи
булими.
Нутцнинг коммуникатив сифатлари нафацат ало^ани
таъминлаш, балки тингловчи ёки у^увчига нутрий таъсирни
www.ziyouz.com kutubxonasi
ку ч а й ти р и ш г а х и зм ат килади. Шунинг учун з^ам
коммуникатив ва эстетик таъсир мацсадида тузилган
нутц(матн)ни "Нутц маданияти" курсининг предмета дейиш
мумкин.
Нут^нинг тутрилиги, яъни унинг адабий тал меъёрлари
(талаффуз, суз ясалиши, лексик, морфологик, синтактик,
услубий меъёрлар)га цатъий мослиги маданий нут^нинг
асосий, марказий сифатидир. Аммо з^ар цандай турри нуп$
маданий булавермайди, у мазкур боища коммуникатив
сифатларга з^ам эга булгандагина чин маънодаги маданий нущ
мацомини олиши мумкин. Бу уринда йирик рус тилшуноси
С.И.Ожеговнинг цуйидаги фикри ди^^атга сазовор: "Юксак
нут^ маданияти — бу уз фикрларини тил воситалари ор^али
тугри, ани 1 $ ва таъсирчан цилиб ифодалай олишдир. Турри
нуп$ деб з^озирги адабий тил меъёрларига риоя ^илиб тузилган
нутзда айтилади. Тил меъёрлари — бу ижтимоий — нутрий
амалиёт (бадиий адабиёт, у^имишли кишилар нутци, сазана
нут^и, радио ва ш.к.)да умум томонидан ^абул цилинган
талаффуз, грамматика ва суз цуллаш цоидаларидир. Аммо
юксак нутц маданияти фацатгина тил меъёрларига амал
цилишдангина иборат эмас. У айни пайтда уз фикрини
ифодалашнинг нафацат ани^ воситасини, балки энг оммабоп
(яъни энг таъсирчан) ва жуяли (яъни айни вазият учун энг
мувофиц ва, демакки, услуб ну^таи назаридан урнига тушган)
воситаларини з;ам топа олиш майоратный з$ам уз ичига олади."1
Нут^нинг тутрилиги унинг марказий сифати булса —да,
нутрий маданиятни мазкур сифатнинг бир узи билан
таъминлаш асло мумкин эмас. Шубз^асизки, з^ар цандай турри
нутц з^ам аниц ёки жуяли, соф ёки бой булмайди, умуман,
етарли таъсирчанлик ^увватига соз^иб була олмайди. Шунинг
учун з^ам нуп$ маданияти муаммоларини тадциц этиш билан
шурулланган бир цатор тилшунослар нутц маданиятининг
икки б о с^и ч и н и ф ар ^лаш мацсадга мувофицлигини
таъкидлайдилар. Масалан, Л.И.Скворцов умумий "нутц
маданияти" тушунчасини адабий тилни эгаллаш ва ундан
1 О ж ег о в С.И . Л екси ко ло г и я . Л екси ко г р аф и я. Культура р ечи. М осква: Высшая ш кола, 1974. С.
287-288.
30
www.ziyouz.com kutubxonasi
фойдаланишнинг икки бос^ичини ифодаловчи "нутцнинг
туррилиги" ва "нущ маданияти" тарзида икки цисмга ажратиш
лозимлигини таъкидларкан, уларга шундай изоз^ беради:
"Биринчи, зуйи босцич нущнинг туррилигидир. Туррилик
^ацида биз адабий нуп$ ва унинг меъёрларини эгаллаш
жараёнида гапирамиз. Вариантларни нут^нинг туррилиги
сат^идаги ба^олаш: турри — нотурри, русча ифода — русча
ифода эмас ва ш.к... Нутцнинг туррилиги мо^иятан мактаб
таълимининг предметидир. Урта мактаб дастури умумий
тарзда турри нущ (купроц грамматика со^асида) малакасини
шакллантиришни кузда тутади.
Адабий тилни эгаллашнинг иккинчи, юцори босцичи
^а^иций маънодаги нутц маданиятидир. Нут^ маданияти
э^ацида адабий тилга со^иблик шароитида, туррилик (яъни
адабий меъёрларни билиш) шароитида гапириш мумкин.
Вариантларни нущ маданияти сат^идаги ба^олаш бохщача:
яхширо^ - ёмонро^, аницро^, жуялиро ^..."1 Табиийки, нуп$
маданиятининг биринчи босцичисиз иккинчи босцичи з^ам
мавжуд була олмайди, туррилик сифатига эга булмаган нун$,
яъни нотурри нутвда бош^а бирон коммуникатив сифат
булиши мантивдан ташцаридир.
Нут^нинг туррилиги унинг адабий тил меъёрларига тула
мослиги сифатида тал^ин этилар экан, бу меъёрларнинг икки
хилини фар^лаш уринлидир. Тилшуноеликда адабий тил
м еъ ёр лар и н и н г кучли ва ку ч еи з т и п ла р и аж р ати б
курсатилади.3 Н ущ маданиятининг биринчи босцичида, яъни
турри нуп$ тузиш малакасини шакллантиришда асосий
диццат —эътибор адабий тилнинг ку ч еи з меъёрларига
царатилиши мацеадга мувофи^, чунки ну щ амалиётида кучли
меъёрлар деярли бузилмайди, кучеиз меъёрлар эса нущ
тузувчининг иккиланишига ва демак, нуп$ туррилигининг
бузилишига купро^ йул очади. Масалан, эга ва кесимнинг
шахе ва сонда мослашуви кучли синтактик меъёр булиб, у
болаликданоц киши онгидан муста^кам урин олган. Шунинг
учун бу меъёрни ^уллашда бирон киши адашиб, Мен келдинг
1 Скво р ц о в Л И . Т ео р ети ч ески е о сно вы культуры р ечи. М о сква: Н ау ка. 1980. С.95-96.
* Головин Б.Н. О сно вы культуры р еч и . М осква: Высш ая ш ко ла. 1988. С.12.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ш аклида ж у м л а ту зм ай д и . Каратцич ва тушум
келишикларининг цулланиши билан боглиц меъёрлар эса
кучсиз меъёрларга мисол була олади. Шунинг учун бу
меъёрлар чут^ур ургатилмаса, одам адашиб, —нангурнида
— ни цушимчасини ишлатиб, мени дустимтарзида нотугри
бирикма тузиши мумкин.
Адабий ти л меъёрлари, нутцнинг сифатлари, нутц
мад ан и яти м асалалар и ^зб ек, рус ва умуман, дунё
тилшунослигида з^ам амалий, з^ам назарий жщатдан етмиш —
саксон й и лд ан бер и фаол урганиб келинади .1 Узбек
ти лш у н о сли ги д а С.Иброз^имов, Ш .Ш оабдура^монов,
Р.Абдура^монов, Р.Кунгуров, Э.Бегматов, М.Содицова,
Ё.Тожиев, Б.Уринбоев, М.Асомиддинова, Т.^удратов,
С.Каримов, Т-Курбонов, АБобоева, Б.Умурцулов, А.Ахмедов,
К.Самадов, С.Иномхужаев, Л.Хужаева ва бошца куплаб
олимлар нутц маданияти масалаларини тадциц этишга уз
з^иссаларини цушганлар. Улар яратган асарларда узбек нут^и
маданиятининг назарий масалалари билан бир цаторда
бевосита амалиёт билан дахлдор, мавжуд камчилик ва
нуцсонларни бартараф этишга дойр таклиф ва тавсиялар з^ам
ишлаб чицилган.
Айтиб утилганидай, у^итувчининг бирламчи ва асосий
куроли нутцдир. Аммо з^еч кимга сир эмаски, купгина
уцитувчиларнинг, айницса, ёш у^итувчиларнинг нут^ида
маданийлик жиз^атидан анча —мунча ну^сонлар кузга
ташланади. ХаР 1 $андай таълимнинг асосий ва етакчи шакли
дарсдир, ш у н и н г учун з^ам педагогика фани унинг
самарадорлигини оширишнинг йулларини тинимсиз излайди,
хилма —хил методлар, усуллар, воситалар ишлаб чицади.
К у н и м и зд а э^ам таъ ли м га ян ги д ан —янги педагогик
технологиялар, замонавий техник воситалар мунтазам ва
жадал жорий этилмовда. Аммо даре дейиладиган мураккаб
ж а р аён н и н г мукаммаллиги з^амда натижадорлигини
таъминлашда у^итувчининг педагогик маз^орати ва шахеий
фазилатлари кузгуси булмиш унинг сузи фавцуло/уда муз^им
роль уйнайди, Уцитувчининг майората фацат уцитишнинг
хилма —х и л м ето д лар и н и у р и н ли ва тугри цуллай
олишидангина иборат эмас, балки у^увчи билан муло^отидаги
1 Б атаф еи л м аъ лу м о т у ч у н нар.: Бегматов Э., М ам ато в А. А дабий норма наэарияси. Тош кент:
Н авр^з, 1997.
www.ziyouz.com kutubxonasi
асосий цуроли — тилдан усталик билан фойдалана билиши
билан з^ам белгиланади. Таъсирчан нутци билан уцувчи
д и ^ а т и н и бутун даре давомида ту ти б ту р а олмаса,
у^итувчининг педагогик ма^орати зэдида гап з$ам булиши
мумкин эмас. Дарснинг мазмуни ва самарадорлиги у^итувчи
нут^ининг таъсирчанлиги, умуман, маданий булиши билан
бевосита ало^адордир. Агар уцувчи уцитувчи нутцида
ноизчиллик, ту сси зли к, ^аш ш оцлик, м антицси злик,
ноаницлик, услубий рализлик, грамматик янглишлик каби
нуцеонлардан лоацал бирортасини сезса, унинг диедати
булинади, баён цилинаётган материалга булган ^изи^иши
сусаяди. Колаверса, материал бундай нуно^ нуп$ билан баён
цилинганда, табиийки, у^увчи уни ^абул ^илишда зурланади,
дарсдан кузланган самарага эришиш мушкуллашади. Нуп$
техникаси билан 6 орлш$ камчиликлар (айрим товушларни
талаффуз ^илолмаслик ёки янглиш талаф ф у з цилиш,
овознинг орти^ча баландлиги ёки пастлиги, овоз тембридаги
сифатсизлик, "шангиллаган" ёки "з^ирцираган" булиши,
жумлада сузлараро пауза бера олмаслик, нут^ жараёнида
чугри нафас ола билмаслик ва ш.к.) з$ам даре самарадорлигига
олдинги курсатилган ну^сонлардан кам салбий таъсир
^илмайди. У^итувчи нутц маданиятини нафа^ат узи пухта
эгаллаган булмоги, балки у ^ у в ч и л а р и н и з^ам унга
одатлантирмори керак.
У^итувчи нут^и маданияти" курсининг асосий вазифалари
талабаларни нут$ маданиятининг узак тушунчалари билан
таништириш, булажак у^итувчиларда тил воситалари ва
ифода имкониятларидан коммуникатив ва эстетик мацеад
з^амда нуп* вазиятига ута мувофиц тарзда фойдалана олиш
малакаларини, нут^нинг барча коммуникатив сифатлари
моз^ияти билан ошно этган з^олда бундай сифатларга эга нут^
тузиш маз^оратини шакллантириш, огзаки маданий нут^нинг
муз^им узви булмиш нущ техникасини яхшилаш билан борлиц
куникмаларни юзага келтиришдан иборат.
Нозик тил сезгиси, тилимизнинг бениз^оя бой анъаналари
ва ифода имкониятларидан хабардорлиги, тамоман ту^ ва
таъсирчан нутци билан у^увчи цулогини эмас, балки ^албу
шуурини забт этиб, унинг а^лий ва маънавий дунёсини
кенгайтириш га бел боглаган у ^и ту вч и — бугуннинг
у^итувчисидир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутцмаданияти ва бошца фанлар
Тил з^ам ОБзаки, зам ёзма нутз шаклида реаллашади,
яшайди, нутз маданияти бу зар икки шаклни зам назарда
тутади. Тилнинг бу икки шакли барча тасвирий тилшунослик
фанларида урганилади, шундай экан, нутз маданияти бу
фанлар билан бевосита муносабатдадир. Туррирори, нутз
маданияти фонетика, орфоэпия, орфография, лексикология,
лексикография, морфология, синтаксис, семантика, услубият
каби барча тасвирий тилшунослик фанларига асосланган
Золда иш куради. Нутздаги коммуникатив сифатларнинг
юзага келиш механизмларини урганиш ва базолашда айни
шу фанларда анизланган маълумотларга суянилади.
Нутз маданиятининг биринчи босцичи зисобланмиш
нутзнинг тугрилиги коммуникатив сифати унинг адабий тил
меъёрларига мувофизлиги билан белгиланади. Адабий тил
меъёрларининг тавсифий тилшунослик фанларига оидлигини
инобатга олсак, зозирги узбек адабий тилининг, айтайлик,
норматив грамматикаси нутз маданиятининг асосий замини
экан ли ги а ё н булади. Тилш унос Б.Н .Головин
таъкидлаганидек, "нутз маданияти фан ва узув предмета
сифатида тил зазида норматив грамматакада баён зилинган
маълумотларга суянса—да, тал материалига ёндопгув нузтаи
назаридан ундан ф ар з зилади: тилнинг грамматик фактлари
нутз маданиятини, энг аввало, меъёрларга тобелиги — амал
Зилинганлиги, иккиланилганлиги ва бузилганлиги билан
з и з и з ти р а д и . Грамматик шакл ва категорияларнинг
грамматик табиати эмас, балки айнан меъёрлашиш жизати
нутз маданияти учун азамиятлидир."’ Узбек тилидаги мавжуд
гр ам м ати к ш акл ва катего р и ялар н и н г адабий
меъёрлашганларини нутз мазсадига мувофиз танлаш асосида
турри нутз тузиш нутз маданияти учун асосий жизатдир.
Н утз маданияти фонетика ва орфоэпия билан зам
чамбарчас боглиз. О рфоэпия товушларнинг талаффуз
хусусиятларини урганади, адабий талаффуз меъёрларини
1 Головин Б.Н . К ^ р са т и л г ан асар , 307 —бет.
34
www.ziyouz.com kutubxonasi
белгилаб беради. Нутцнинг тутрилигини ба^олашда бу
меъёрлар ^ам асос экан, уз —узидан нуп$ маданиятининг
орфоэпия билан боглшушги англашилади. Фонетика тилнинг
бутун товуш системаси, унинг цонуниятлари, урту,интонация,
о^анг, нут^нинг товуш дурилишига дахлдор бонткд куплаб
масалаларни урганади. Нущ огзаки ва ёзма шаклда мавжуд
булса—да, аслида ёзма шакл ^ам "ички" огзаки нуп$ шаклида
тузилади ва идрок этилади. Табиийки, ёзма нутада огзаки
нутндаги жуда куплаб фонетик — интонацион хусусиятлар акс
этмайди (албатта, пунктуация уларнинг барини асло ифодалай
олмайди). Маш^ур инглиз ёзувчиси Бернард Шоунинг
"Нутада %а дейишнинг эллик усули ва йу% дейишнинг беш
юз усули бор, аммо буни ёзишнинг эса фа^ат битта усули
мавжуд, холос" деган гапини тилшунослар куп эслашади.
Ато^ли узбек адиби Асцад Мухтор ^ам "Калам сузнинг
соясини чизади ’ деганида ёзма нут^ имкониятининг анчайин
чегараланганлигини таъкидлаган. Огзаки нуп$ цурилишидаги
овознинг тембр сифатлари, тон, урру, пауза, умуман, просодик
во си талар , нут^ м ело ди каси (оз;анги) каб и лар ^ам
коммуникатив, з^ам эстетик ифода учун керакли унсурлардир.
Олмон тилш у н о си Карл Ф о с с л е р то м о ш аб и н лар н и
гайриоддий тарзда бени^оя мутаассир эта олган бир актёр
^а^ида *икоя ^илган, бу санъаткор итальян тилидаги бирдан
юзгача булган сонларни кетма —кет шундай просодия билан
талаффуз 1 $илганки, унинг чи^иш и тазарру ^илаётган
^отилнинг нут^идай эшитилган: "^еч ким сонлар ^а^ида
уйламас, ф ацат шурлик ж и н о ятч и га титраб — ^а^ш аб
^амдардлик билдирардилар. Ургу итальянча сонларга айрича
маъно берган эди," деб таъкидлаган К.Фосслер.2
Албатга, мазкур унсурларнинг ^ар бирини ёзувда тула
курсатишнинг иложи йуц. О ^ан г жумлада си н такти к
(грамматик) вазифа бажариши, коммуникатив ифода учун
хизмат *>илиши (масалан, Бсщор келди. Бсщор келди? Бсщор
келди!каби), эстетик — эмоционал вазифа бажариши, ифодага
' М ухтор А. Уйну ^очганда... (Тундд\нклар). Т о ш к е н т М аъ н ави ят, 1997, 7 - б е т .
И ^тибос ш у китобдан олинди: Комлев Н.Г. К о м п о н ен ты со д ер ж ательн о й стр у кту р ы с л о в а
М осква: МГУ, 1969. С. 113.
www.ziyouz.com kutubxonasi
эмоционаллик, таъсирчанлик бахш этиши мумкин (масалан,
жумла Бор —м ай —м ал! тарзида бутинлаб айтилганда,
^атъийлик, Базаб ифодаланади). Бу каби з^олатлар нут^
маданияти учун бениз^оя аз^амиятли, уларнинг моз^ияти,
табиати ва цонуниятларини фонетика урганади; бундай
фонетик —интонацион воситалардан нущнинг тугрилиги ва
таъсирчанлигини таъминлашни кузлаб фойдаланиш эса нутц
м ад ан и яти н и н г вако лати га киради, бу уринда нут^
маданиятининг фонетика билан ало^адорлиги намоён булади.
Тилнинг лугат бойлигини етарли даражада билмасдан туриб
маданий нутц тузиш мумкин эмас. Сузларнинг семантик
стр у кту р аси , ундаги т а р а ^ и ё т , лекси к системадаги
сузларнинг бир —бирига муносабати каби масалалардан
бохабар булмасдан туриб, тилнинг без$ад бой суз хазинасидан
конкрет нутц учун энг кераклисини танлаш мушкул. Бу
хазинанинг з^аётини эса лексикология урганади. Нут$
м ад ан и яти с у з л а р н и н у т^ учун тан лаш д а айни шу
лексикологиянинг маълумотларига таянади.
Лексикографиянинг нутц маданияти билан боглшушги з^ам
исбот талаб этмайди. Зотан, сузлар ва уларнинг маъно
тавсифи луБатларда жамланган булиб, керакли сузни танлаш,
маъносини тугри тасаввур этиш, урнини адаиггирмаслик,
демакки, маданий н у щ тузишда энг яхши ва яцин ёрдамчи
айнан хилма—хил лугатлардир.
Н ущ маданияти ва услубият уртасидаги муносабат зэдида
ran кеттанда, бу икки соз$анинг урганиш объектини бир деб
цараб, уларнинг бирини иккинчиси ичига киритиб юбориш
мумкин деган фикрдаги тадцицотчилар з^ам бор. >^а^ицатан
з$ам, нущ маданияти ва услубият бир —бири билан жуда зич
богли^, бири и ккинчи сига суянади, аммо уз урганиш
объектига эга булган алоз^ида—алоз^ида соз^алардир. Узбек
тилшунослигида бу масалалар тадцици билан жиддий
шутулланган олимлар цуйидагича таъкидлайдилар: "Нутц
маданияти соз^асининг текшириш объекта нутцнинг ало^авий
сифатлари йигиндиси ва тизимини, уларни таъминловчи
шарт—шароитлар, шу сифатларнингтакомиллапгуви, ривожи
www.ziyouz.com kutubxonasi
ёки ^оло^лашиши, пасайиши кабиларни уз ичига олса,
услубият со^асининг объекти тил ва нутц услубларини
урганишдир. Модомики, услубият нут^ услубларини з^ам
урганар экан, худди шу^олатда нуп$ маданияти билан унинг
муносабати вужудга келади. Чунки нут^ маданияти ^а^идаги
таълимот у з —узидан тил услубларини батафсил акс эттириш,
з^ар бир услубнинг узига хос томонларга эга эканлиги,
имкониятларининг ёритилишига эз^тиёж сезади. Чунки
нут^нинг ало^авий сифатлари, одатда, з$ар бир услуб
доирасида узгариши, бири бир услубда яхширо^ намоён
булгани ^олда, иккинчиси боннца бир услубда сустроц намоён
булади... Услубият билан нутц маданияти б и р - б и р и н и
тамомила инкор этмайди, аксинча, бир —бирини тулдиради,
алоз^ида - ало^ида со^а булишларига царамай, бир - бири учун
хизмат ^илади."1
Нуп$ маданияти мантш$ фани билан з$ам муста^кам ало^ага
эга. Табиийки, мантилий булмаган нутк, з^еч бир з^олатда
маданий була олмайди. Тилимиздаги нутц ва мант иц
сузларининг узаги айнан бир эканлиги бежиз эмас. Айрим
сузлар ва язслит жумлаларнинг узаро алоцасидаги ани^лик
ва мантицлиликни таъминлашда манти^ ^ о идалар и га суяниб
иш курилади. Бобомиз Ф о р о б и й мантиц и лм и н и н г
аз^амиятини мана бундай тарзда таъриф этган: "Грамматика
одамлар нутцини туррилагани каби — у шунинг учун з$ам
вужудга келгандир — мантиц илми з$ам хато келиб чи^иши
мумкин булган жойда тафаккурни тугри йулдан олиб бориш
учун а^лни тукрилаб туради. Грамматиканинг тилга ва тил
ифодаларига булган муносабати мантиц илмининг ацл ва
а^лий тушунчаларга булган муносабати кабидир. Грамматика
з^ар доим тил ифодаларида хатолар келиб чициши мумкин
булганда тилнинг улчови булганидек, манги^ з^ам з$ар доим
а^лий тушунчаларда хато келиб чи^иши мумкин булганда
а!^л улчовидир." Манти^ илмисиз з^а^и^ий ижодий тафаккур,
гузал ва ани^ нут^ тузиш маз^ол. Икки маълум фикрдан
учинчи бир янги фикрни мустацил з^олатда келтириб чи^ариш
ва уни маромига етказиб нутвда ифодалай олиш учун мантиц
^оидаларидан бохабарлик зарур.
' КУнгуров Р., Бегматов Э., Т о ж и ев Ё. Н у т* мад ани яти в а у сл у б и я т асо слар и. То ш кен т;
У^итувчи, 1992, 1 3 6 - 1 3 7 - б е т л а р .
www.ziyouz.com kutubxonasi
Иущ маданиятини педагогикадан з^ам айро з^олда тасаввур
этиб булмайди. Зотан, нутц маданиятига соз^иблик малакалари
таълим ва тарбия жараёнларида шакллантирилади. Дунё
тилшунослигида тилдан тутри ва майорат билан фойдаланиш
цоидаларини ургатиш, яъни маданий нуп$ тузиш йулларини
курсатиш билан шутулланадиган соз^а тил дидактикаси ёки
лингводидактика номи билан з^ам юритиладики, бунда нутц
маданияти ва педагогиканинг бир цисми булган дидактика
у р таси д аги зи ч ало ^а я^цол намоён булади.
Ю.В.Рождественский рус ва боища тилшуносликларда
"умумий ли н гво д и д акти ка нутц маданияти номини
олган"лигини таъкидлайди .1
Нутц м ад ан и яти айни пайтда у з моэ^иятига кура
психология, эстетика, этика, социология, маданиятшунослик,
адабиётшунослик ва бошца бир цатор ижтимоий — гуманитар
фанлар билан з$ам узвий богливдир.
Инсон жамиятнинг ичида яшайди, фаолият курсатади,
бошк,алар билан мулоцот ^илади. Бу мулоцот, албатга, нутц
ор^али амалга ошади ва жамият аъзосининг нутци айни
жамият томонидан баз^оланади. Жамият аъзосининг нгут^и
шу жамиятда ^арор топган миллий руз^ият, нафосат, ахлоц,
ижтимоий муносабат, маданият, тарбия, урф —одат, идрок
тамаллари ва ^оидаларига асло зид келмаслиги лозим. Бу
тамаллар ва цоидалар эса мазкур нолингвистик ижтимоий
фанлар томонидан турли нуцтаи назарлардан урганилади.
Тугри ва таъсирчан нутц тузишда айни цоидалар з^исобга
олинмас экан, уларга амал цилинмас экан, мацсадга эришиб
булмайди.
Нутц маданиятидаги бош масала, айтиб утилганидай,
тилдан мацсадга мувофиц фойдаланишдир, демак, тилни
цуллашнинг реал ижтимоий жараёнларини таз^лил цилиш бу
соз^анинг муз^им йуналишларидан биридир. Бу уринда нуп$
м ад ан и яти н и н г со ц и о ло ги я билан ту гр идан — тутри
ало^адорлиги ани^ куринади. Р.А.Будагов шундай ёзади: "Тил
маданияти — бу нафацат филологик, балки социологик
муаммо з^амдир: у бугунги дунёдаги коммуникациянинг
1 Р о ж дественски й Ю.В. Л е кц и и по о б щ ем у языкознанию . М о сква: Высш ая школа, 1990. С.319.
38
www.ziyouz.com kutubxonasi
бени^оя хилма хил куринишлари билан бевосита ёки
билвосита богливдир."1 Тилнинг ижтимоий моз^ияти, унинг
жамият ^аётидаги урни, инсон нутрий фаолиятининг узига
хосликларини урганган баъзи тад^и^отчилар бу муаммолар
социологияга дахлдор деган фикрга э^ам келганлар. Масалан,
инглиз олими Б.М алино вский у з и н и н г "З ам о н ави й
лингвистика дилеммаси" номли дастурий мацоласида "тил
инсон ахло^ининг шаклларидан бири, эз^тимолки, энг
муз^имидир" деган тезисни илгари суради ва унингча, нутрий
фаолият буйича барча тад^и^отлар социологияни кузда
тутиш и ло зи м, ли н гви сти ка э с а умумий м ад ан и ят
назариясининг цисми булиб цолиши керак .2
Тил ва жамият уртасидаги без^ад муста^кам ало^адорликни
бутун кулами билан англаш, тилшунослик ва социологиянинг
кесишадиган куплаб ну^таларини идрок этиш натижасида
дунё тилш унослигида со ц и о ли н гви сти ка йуналиш и,
тутрироги, фани юзага келди. Тил структуралари билан
социал структуралар уртасидаги доимий мутаносибликлар,
лисоний шакллар билан социал вазифалар орасидаги узаро
алоцадорликларни ани!$лашни асосий ма^сад ^илиб олган
со цио лингвистика р иво ж лан иб бормоцда. АКШдаги
Ланкастер университета тилшунослик кафедраси уцитувчиси
Роджер Т.Белл социолингвистиканинг ма^садлари, методлари
ва муаммоларининг таз^лилига багишланган китобида бу
соз^анинг бош вазиф аси тилни ^уллаш н азар и яси н и
яратишдан иборат булиши лозимлигини айтади. У шундай
ёзади: ...Тилни ^уллаш нафа^ат грамматик тугри, балки
коммуникатив куникмаларнинг кенг диапазони томонидан
^Уллаб — ^увватланадиган, и ж ти м о и й ма^бул б у лган
жумлалар ва ёзувлардан иборат..."3 Унинг таъкидлашича, тил
воситаларини танлаш ва бундаги моз^ирлик асосида тингловчи
ва у^увчига к^рсатилган таъсирнинг сабабларига булган
^изи^иш риторика, ноти]$лик санъатини социолингвистика
билан я^инлаштиради, аммо ...бу икки фан у р таси д а
муаммога ёндашув борасида кескин фар*; кузатилади.4
1 Будагов P.A. К ак мы го во р им н пишем. М о сква: МГУ, 1988. С.78.
1 Э Т " с Й - м Л С ° Временная со« иолингвистика. Т е о р и я , п р о б лем ы , методы. М о сква: Н а у к а .
™ ш е н и ? КГ980^СС 97ИОЛИНГВИСТИКа ЦеЛИ' меТ0АЫ и пР ° б л ем ы . М о сква: М еж д у н а р о д н ы е
4 Белл Ро дж ер Т. КУрсатилган асар, 4 3 - б е т .
www.ziyouz.com kutubxonasi
Социолингвистикада коммуникация мазмуни ва бу
мазмунни узатиш каналларига алоз^ида эътибор берилади.
Одатда коммуникатив вазиятнинг уч асосий унсури мавжуд
булади, яъни сузловчи, тингловчи ва мавзу ёки ахборот.
Сузловчи муайян ахборотни тингловчига етказиш учун,
албатта, восита — теги шли канални танлайди. Табиийки,
асосий канал тилнинг узидир. Аммо ахборотни тула
етказишда умумий вазият ва мацсадга мувофиц бопща
каналлар ^ам ишга туширилади. Бу уринда паралингвистик
ва экстралингвистик воситалар назарда тутилади. Чиндан з^ам,
турли жестлар, юз ифодаси, бошни цимирлатиш, гавда
з^аракатлари, макон яцинлиги, овоз табиати, кийимлар,
сузловчи ва тингловчининг ижтимоий ёки боиш$а мацоми каби
хилма —хил омиллар коммуникация жараёнида ало^ида
цимматга эга. Узатилмо^чи булган ахборотнинг мазмуни,
ма^сади ва табиатига уйгун тарзда коммуникация канали
танланади. Умуман, "асосий тадцицот методи лисоний ва
и ж ти мо и й з^одисаларни ко р р еляц и ялаш (узаро
алоцалантириш)дан иборат булган социолингвистика"2даги
бу муаммолар буйича цулга киритилган хулосалар нутц
маданияти учун з^ам фойдалидир.
Тил, хусусан, узбек тили ифода вариацияларига жуда з^ам
бой, яъни муайян бир тушунча ёки фикрни х и лма-хил
шаклларда ифодалаш имкониятлари мавжуд. Уларни соф
лисоний вариациялар (масалан, юз, бет, че%ра, афт, башара,
турцкаби ёки чой ичмоц, чойдан ичмоц, чойни ичмо^ каби
ёки Биз истибдоддан цутулдик, Биз мустацилликка зришдик,
Бошимизга эрк кути кундикаби) ва ижтимоий вариациялар
(масалан, Кел, Келинг(ёш ёки мацомдаги фарвда кура) каби)
тарзида фдркддттт мумкин. Маданий нутц тузишда вариацилар
ва улардан керагини танлаш д и ^ а т марказида булиши лозим.
Маданий нутц учун фа^ат грамматик тутрилик эмас, балки
танланган ифода вариантининг ижтимоий мацбуллиги,
^финлилиги з^ам му^имдир. Айтиш жоизки, нутц маданий
булиши учун грамматик ва, умуман, лисоний ^оидаларнинг
узигина етарли эмас, бу борада тилнинг цулланиши билан
боглиц ижтимоий цоидалар з^ам >>ал ^илувчи роль уйнаиди.
1 А бдуллаев Ю., Буш уй А. Я зы к и о б щ ество . Т аш к ен т Фан. 2002. С. 153.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi
Куринадики, нуп$ маданияти барча тавсифий тилшунослик
фанлари билан бир ^аторда куплаб ижтимоий —гуманитар
фанлар билан ^ам алоцадордир. Нутц маданияти муаммолари
урганилар экан, бу фанларда цулга киритилган асосий илмий
хулосалардан з;ам умумий тарзда булса—да, хабардорлик
лозим булади. Зотан, инсон ва унинг тили, хусусан, нутрий
фаолият, яъни нущни тузиш ва уни тугри тушуниш бенш$оя
мураккаб ва куп циррали жараён булиб, мазкур фанлар бу
жараён сирларини урганишга турли ну^таи назарлардан
туриб ёндашган.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Маданий нутцнинг асосий коммуникатив сифатлари
Нут^нинг маданийлигини таъмин этадиган туррилик,
аницлик, мантицийлик, ифодалилик, бойлик, софлик,
жуялилик каби бир цатор коммуникатив сифатлар мавжуд
Ана шу коммуникатив сифатларнинг барчасини узида
мужассамлаштирган нуп$ маданий ^исобланади. )^ар цандай
нутцнинг асосий мацсади муайян ахборотни тингловчи
(у^увчи)га етказиш, шу йул билан унга таъсир ^илишдан
ибо р ат булиб, м азку р сифатларнинг жами нут^нинг
таъсирчанлигини юзага келтиради.
Нутцнинг туррилиги
Н у т^н и н г ту р р и ли ги нутц м ад ан и яти э^ацидаги
таълимотнинг марказий масаласидир. Маданий нуп$нинг
бошца барча коммуникатив сифатлари айни шу туррилик
мавжуд булгандагина юзага кела олади. Зотан, турри булмаган
нутцнинг аниц ёки мантицийлиги, ифодалилиги ёки бойлиги
^а^ида гапириш мумкин эмас. Айтиш жоизки, нут^нинг
туррилиги бош ^а б ар ч а коммуникатив сифатларнинг
пойдевори вазифасини бажаради. Шунинг учун ^ам нутцнинг
туррилиги нуп$ маданиятининг биринчи бос^ичи булиб,
м актаб она тили таъ ли м и н и н г асо сий ма^сади з;ам
у ^у вч и лар д а ай н а н турри нут^ ту зи ш куникма ва
малакаларини шакллантиришга царатилган.
Туррилик сифати нуп$ таркиби ва цурилишининг амалдаги
адабий тил меъёрларига тула мослиги асосида юзага келади.
Адабий тил меъёрларига амал цилинмасдан тузилган нуп$
турри нутц була олмайди.
Узбек адабий тилининг шаклланиши ва тараодиёти жуда
цадим замонларга бориб та^алади.1 Бизнинг минг йиллик
умумхал^ тилимиз бор, адабий тилимиз ана шу умумхал^
тилимиз баррида ривож топган. Табиийки, умумхалц тили —
табиий ва тарихий т а р а ^ и ё т жараёнлари ичидаги, аммо
1 С о д иц о в К. Тур ки й ё зм а ё д го р ли к лар тили: адабий тилнинг ю зага келиш и ва такомили.
Т о ш кен т, 2006, 34 - 88 - бетлар.
42
www.ziyouz.com kutubxonasi
"андаваланмаган", "рандаланмаган" тил. У уз гузаллигини
цандай б^лса, шундайлигича асрлар оша асраган, атайлаб
пардозланмаган, меъёр деган цатьий цоидалар занжиридан
озод, муайян з^удудга мансуб го^ без^ад нозик, гоз^ида
мундайроц узигахосликларни, яъни шутил доирасидаги барча
шеваларни ^ам к;амраган тилдир. Адабий тил эса ана шу хал^
тилининг, таъбир жоиз булса, тарбияли, куркли ва комил
ягона ”фарзанди"дир, Узбек адабий тили узбек халц тили
заминида тар ки б топган, у халц т и ли н и н г тегишли
^онуниятлар асосида меъёрлаштирилган, сай^алланган, оро
берилган шаклидир. Узбек адабий тилининг шаклланиш асоси
з;ам, бойиш ва озицланиш манбаси з^ам айни шу халц тилидир.
Бугунги узбек адабий тилимизнинг бойлиги ва фавцулодад
ифода имконларига эгалиги аслида халц тилимизнинг
расолиги ва равонлиги билан изо^ланади.
Адабий тилнинг тирик тиргаги адабий меъёрлардир, чунки
уларсиз адабий тил тушунчаси мо^иятини йуцотади. Бу
меъёрлар кишилар нутрий ахлоцининг боцщарувчиси,
созловчиси сифатида хизмат ^илади. Айни меъёрлар бу
тилдан фойдланувчиларнинг бар ч аси учун мажбурий
булганлигидан сузловчи ва тингловчи уртасидаги ахборот
алмашув жараёнида тил белгиларининг тугри, адекват, бир
хил англанишини таъминлайди (албатта, бунда бошца
воситалар з^ам иштирок этади). Шундай экан, адабий тил
меъёрлари масаласи нутц маданияти ^а^идаги таълимотда
ало^ида а^амиятга моликдир.
Адабий м еъ ёр ти л у н су р л ар и д ан ти л си стем аси
^онуниятларига уйгун, жамият тарацциётининг муайян
даврида бар^арорлашган ижтимоий — нутрий амалиёт ва
анъанага мувофи^ з^олда фойдаланиш цоидаларидир. Адабий
меъёрнинг шаклланиши ва ривожланишида жамиятдаги
нутрий амалиёт ва, айницса, ато!уш ёзувчилар — суз усталари
з^ал ^илувчи роль у йнайди. Х удди шу ам али ётд а
барцарорлашган суз (ёки бошца лисоний бирлик) цуллаш
доимий цоида шаклини олади. Кизига шундаки, адабий тил
меъёри нутрий амалиётдан олинади ва яна шу амалиётни
www.ziyouz.com kutubxonasi
бошцаришга хизмат цилади. Тил меъёрлари миллий тил
бирлиги, бутунлигининг бош омилларидан з^исобланади. Айни
шу меъёрлар куп шевали узбек миллий тили эгаларининг
нутрий мулоцотини бирлаштиради.
Адабий меъёрлар анчайин барцарор ^одисадир, акс з^олда
нутрий ало^а ^ийинлашиши табиий. Айтайлик, бугун бу шакл
меъёр, эртага бош^а шакл меъёр булса, кишиларнинг бир —
бирларини англашлари мушкуллашади. Масалан, муайян суз
мавжуд бир нарсага нисбат бериб ясалган ва бу суз адабий
меъёрга кирган, аммо вацтлар утиши билан бу нарса урнини
бошца нарса эгаллайди. Буни отлапмоцсузи мисолида куриш
мумкин. Истеъдодли ёзувчи Ориф Фармонов "Тадаи^отлар
ва кашфиётлар" ^ажвиясида айни з^олатни жуда чиройли
тавсифлаб кулги чицарган: "...Тара^иёт шунчалик тезлашиб
кетдики, сал бушашсанг, ё модадан ореада цоласан, ё
автобусдан. Э^атто суз тугалиш суръати з$ам бу тараодиёт
олдида жуда имиллаяпти. Масалан, цадимда Йулга отланди
деган ran бор эди. >£озир отлар урнини техника эгаллаб олди.
Лекин Йулга отландигапи з^амон тилимизда. Йулга отланган
одам эса ялпайиб машинада утирган булади. Демак, Йулга
машиналандидеган ran тугалиши керак эди—да."1 Отланмоц
тилимизда барцарор лексик меъёр сифатида яшамовда, унинг
дастлабки маъноси, яъни "отга минмо^" бугун хиралашган.
Айни пайтда таъкидлаш жоизки, адабий меъёрларни
мутла^о узгармас, даврлар утиши билан з$еч бир узгаришга
учрамайди деб булмайди. Меъёрларни тамоман ^о д а^о лган
нарса деб тушуниш тугри эмас. Адабий тил меъёрлари айни
пайтда динамик з^одиса з^амдир. Тил узининг ижтимоий
табиатига мувофи^ жамият ривожи билан баб —баравар
такомиллашиб борар экан, тилнинг меъёрлари з^ам узгариб,
янада мукаммаллашиб боради. Масалан, утган асрнинг 30 —
йилларида буйру^ майлининг иккинчи шахе куплик шакли
сифатида — (и)нгиз шаклини $уллаш адабий тил меъёри эди,
лекин аср озшрига келиб, унинг урнида — (и)нгшакли меъёрга
айланди. Киёсланг: К,уйидаги мацолани уцингиз. У ни гапларга
1 Ф арм онов О. Учар т а р е л к а . То ш кент, 1987, 59 —бет.
44
www.ziyouz.com kutubxonasi
ажратингиз. Сунгра кучириб ёзиб, гапларнинг охирига нуцта
куйингиз (А.Йулдошев. Узбек тили грамматикаси. Тошкент,
1934, 5 —бет). Мацолларни кучиринг. Келаси замон феълларияи
топиб, тагига чизинг. Туртинчи мацолнинг мазмунини
тущунтириб берияг(АРуломов ва бо1 Щ. Узбек тили дарслиги.
5 —6 — синфларучун. Тошкент: У^итувчи, 1982, 158 —бет).Ёки
адабий тил меъёри ^исобланган келодир, ишлайдир феъл
шакллари урнини бугун келади, ишлайдишакллари эгаллаган.
Узбек адабий тили меъёрларининг халц шеваларига кура
асосларини з$ам тутри тасаввур этмоц лозим. "Узбек тилининг
ла^жалари орасида, одатда, ^орлу^ —чигил лазркаси з^амда
унга ^арашли булган айрим шева ва диалектлар узбек адабий
тилининг таянч шева ва диалектлари деб ^исобланади. Бунда
уларнинг талаффуз норма (меъёр)ларини белгилашдаги роли,
купгина терминларнинг уларда илгаридан шаклланганлиги,
бу шева вакилларининг куп жи^атдан миллий маданият ва
лекси к анъаналаримизни бош цариш да у з л а р и г а хос
хизматлари борлиги асосга олинган... Баъзи олимлар узбек
адабий тилининг нормаларини белгилашда Тошкент шевасини
фонетик жщатдан, Андижон, Фаррона шеваларини эса
морфологик жи^атдан таянч шева деб ^исоблайдилар.
Тошкент шеваси пойтахт ша^ар шеваси сифатида лексик
томондан з^ам узининг купгина элементларини адабий тилга
киритган ва киритмовда. Лекин аслида А.К.Боровков цайд
цилиб утганидек, узбек тилининг бирорта шевасини э$ам
адабий тилга замма жи^атдан асос булган деб айтиб булмайди.
Чунки узбек тилининг ^амма диалект ва шевалари адабий
тил тара^циётига маълум бир ^исса цушган, иккинчи
томондан, уларнинг ^ар б ир ида жуда к^п у з и г а хос
хусусиятлар мавжуд. Масалан, Андижон, Фаррона шевалари
у з б ек адабий тилига эн г куп тар ц алган г р а м м а ти к
формалардан бирини — ^озирги замон феълининг — яп
аффикси билан ясалувчи формасини берган. Бундан ташцари,
Андижон ва Фаррона шевалари узбек адабий тилининг асосий
т алаф ф у з базаси си ф а т и д а ^ам х и зм ат ^ и лад и . Бу
ш еваларнинг адабий ти ли м и зга у злар ининг ф о н ети к
www.ziyouz.com kutubxonasi
хусусиятлари билан з^ам максимал даражада я^инлашуви шу
б и лан изоз$ланади. Бу шевалар у збек адабий тилига
узларининг лексик бойлиги, стилистик имкониятлари з^амда
боцща тил воситалари билан з^ам з^исса ^ушган.
Шуниси характерлики, бир ^арашда узбек адабий тилидан
бирмунча узоцроц тургандек куринган ^ипчо^ шевалари з^ам
узбек адабий тилига жуда куп лексик бойлиги, стилистик
имкониятлари з^амда боцща грамматик воситалари билан
з^исса цушган. Масалан, узбек адабий тилидаги ^арат^ич
келишигининг тули^ формаси ципчо^ шеваларидан ^абул
^илинган. Адабий тилимиздаги з^озирги замон феълининг
— ётир аффикси воситасида ясалувчи формаси э^ам ^ипчо^
ва угуз диалектларига хос формадир ва з^.к...
Демак, узбек адабий тилининг ривожланишида барча
диалект ва шевалар манба булиб хизмат ^илган. Лекин бунда
^орлут^ — чигил лазркасига о ид диалект ва шевалар етакчи
манба ролини уйнаган."1
Ало^ида таъкидлаш керакки, адабий талаффуз меъёри
тарбияси 1 $анча эрта бошланса, шунча яхши, чунки шевага
хос талаффуз куникмаси жуда муста^кам булади. Айтайлик,
бола ёруг дунёга келган сониядан бошлабоц унинг цулоки
одатда у ёки бу шевадаги нут^ таъсири остида ^олади.
Истаймизми — йу^ми, тили з;ам шу шевада чи^ади. Таассуфки,
оилада то боланинг тили ^отгунча уни адабий талаффуз томон
тортишга уриниб з^ам курилмайди. Кейинчалик уни адабий
талаффузга ургатиш учун куп куч сарфланади, аммо натижа
з^амиша з^ам кунгилдагидек булавермайди. 5 ^атто тил ва
адабиёт у^итувчиси булиб етишган, айтайлик, хоразмликнинг
о товушини ("а" ёки унга я^ин тарзда талаффуз ^илади),
бухороликнинг "у" товушини (асосан, тил олди "у" тарзида
т а л а ф ф у з ^илади) с о ф адабийч а талаф ф у з ^илиши
мушкулотга айланади. Ана шу туфайли "Боланинг тили роса
чи^иб олаверсин, унинг нутрий маданияти з^а^ида ^айгуриш
^очмас, мактаб з^аммасини ургатади" цабилида мулоз^аза
^илиш а^лнинг иши эмас. Уз фарзандининг рушно дили,
1 Ш о абдурлз^м онов Ш., А скар о ва М., >^ожиев А. ва бош*. ^о зи р ги у зб ек ад аб ий тили I кием
Т о ш к е н т ? * и ту вч и , 1980, 2 1 - 2 2 - б е т л а р .
46
www.ziyouz.com kutubxonasi
бурро тили ва расо сузи билан илонни инидан чицарадиган
булиб камолга етишини астойдил истайдиган >>ар бир киши
буни унутмаслиги керак.
Адабий тил меъёрларини тартибга солиш, муста^камлаш,
узгариш ва тараадиёт тамойилларини белгилаш мацсадида
давлат, илмий —адабий жамоатчилик, умуман, жамият тил
меъёрларига оцилона таъсир этиб боради. Зеро, адабий
меъёрнинг мо^ияти тилдаги у ёки бу цулланишнинг шу тил
жамоаси томонидан мацбул курилиши, нуфузли адиблар
асарларида кенг ёйилиши, жамият з^аётининг айни даврида
нутрий урфга киришидан иборат. Жамиятдаги муайян кагга —
кичик узгаришлар тилда акс этар экан, адабий меъёрларда
з^ам узгаришлар юзага келади. Бу з^олатларда ма$бул вариант
— адабий меъёр юзасидан тегишли давлат идоралари,
жамоатчилик комиссиялари, тилшунослар, ёзувчилар ва
бош$а кишилар томонидан тавсиялар ишлаб чицилади.
Масалан, ана шундай тавсиялар асосида утган асрнинг 90 —
йилларида бир муддат истеъмолга кирган илмго%, билимгоц,
т<цсилго% каби сузлар адабий меъёрдан чицарилиб, унинг
урнига институт сузи меъёрлаштирилди.
Адабий тил меъёрларининг муста^камланишида, жамият
аъзоларининг унга доимий амал ^илишларини таргаб этишда
мактаб, лицей — коллежлар, олий мактаб, бадиий адабиёт,
телевидение, радио, газета ва журналларнинг ало^ида урни
бор.
Адабий тил меъёрларини англаш ва англатишда уларга
систем ёндашув фавцулодда муз^им а^амиятга эга. Тилшунос
Л .И .С кво р ц о в шундай ёзади: "А дабий м еъ ёр лар н и
тавсифлашга систем ёндашув, бизнингча, синтагматика ва
парадигматика тушунчаларини киритиш орцали юзага
чицади... Меъёрлар парадигматикаси суз (суз бирикмаси,
конструкция) ни мавжуд маъноси ёки маъно нозиклигига,
услубий, ситуатив ва ш.к. вази ф ага мувофиц танлаш,
синонимик ёки яцин маъноли, шунингдек, замон, ижтимоий —
касбий ёки бош^а жи^атдан борланган (архаик, з^удудий,
жаргон ва бошца воситалар) вариантни тугри цуллашни уз
www.ziyouz.com kutubxonasi
ичига олади. Адабий меъёрлар синтагматикаси кенг
маънодаги "бирикувчанлик" имкониятлари(мослашув,
предлогли ёки предлогсиз боидарув, грамматик вариантни
танлаш ва ш.к.)ни белгилайди ."1 Куринадики, меъёрлар
синтагматикаси деганда купроц грамматик меъёрлар
системаси назарда тутилади.
У збек ад аб и й тилида, асосан, цуйидаги м еъёрлар
фар^ланади: 1 )лексик (суз $уллаш) меъёрлар; 2)талаффуз
(о р ф о эп и к) м еъ ёр лар и ; 3)су з ясалиш и м еъ ёр лар и ;
4)морфологик меъёрлар; 5)синтактик меъёрлар; 6)услубий
меъёрлар. Табиийки, адабий тилнинг ёзма шаклида имло
(орфографик) ва тиниш белгилари (пунктуацион) меъёрлари
з^ам мавжуд булади. Бу меъёрлар мутахассислар томонидан
тил цонуниятлари, шунингдек, тарихий анъаналарга суянган
^олда ани^ ^оидалар шаклида тайёрланади ва тегишли давлат
органи тарафидан тасдицланади. Бу ^оидалар айни пайтда
имло лугатларида уз аксини топади.
Маданий нутц малакасини пухта эгалламо^, муайян
нут^нинг тугрилик сифатини холис ба^олай билмо^ учун
адабий меъёрларнинг мазкур типлари, уларнинг асосий
цоидалари ва бу цоидаларнинг бузилиши натижасида юзага
келиши мумкин булган нутрий хатоларни етарли даражада
тасаввур ^илмо^ мацсадга мувофиедир. Айницса, адабий тил
меъёрларининг кучсиз типлари, агар етарли даражада
эгалланмаган булса, нутода бузилишга мойил булади.
Узбек тили дунёдаги ^адимий ва ривожланган тиллардан
бири си ф атида бениз^оя бой лексик хазинага эга. Бу
хазинадаги сузларнинг баъзилари энг цадимги даврлардан
бери яшаб келаётган булса, баъзилари нисбатан кейинро^
пайдо булган, яна айримларининг маъноси мивдори ортган,
бош^аларида эса бу мивдор камайган. Жамиятнинг мпллий
ва маънавий з^аётида юз берган тарихий узгаришлар тилнинг
энг аввало лугат бойлигида уз аксини топади. Шунинг учун
з^ам лексик меъёрлар бош^а меъёрларга Караганда анчайин
’ С кво р ц о в Л И . Т е о р е т и ч е с к и е о сн о в ы культуры речи. М о сква: Н аука, 1980. С. 88.
48
www.ziyouz.com kutubxonasi
э^аракатчан б^лади. Бунинг устига лексик меъёрларни
белгилаш з$ам сезиларли даражада мураккаб ва цийин жараён,
чунки, масалан, фонетик ёки морфологик бирликлар саноади
булгани з^олда, лексик системани ташкил этадиган бирликлар
— сузлар жуда куп, бир неча ун минглар, юз минглар билан
улчанади. Шунга кура з^ам лексик системани осонликча
унификация цилиш мумкин эмас. Бунинг устига тилда янги —
янги сузлар пайдо булади, айрим сузлар истеъмолдан чи^иб
кетади, турли тиллардан сузлар кириб келади. Сузнинг
мацбуллиги, унинг у ёки б у м аъ н о д а ^у ллан и ш и
тутрилигининг баз;оланишида ку п р о ^ тил эгаларининг
дунёцараши, мафкураси, маданий —маърифий савияси,
адабий анъаналардан бохабарлиги асосий роль уйнайди.
Шунинг учун баъзан муайян су зн и н г адабий ти лд а
^улланишининг ма^буллиги ёки нома^буллиги устида узо?>
ва жиддий ба^слашилади. Ана шу баз^с —мунозаралар,
илмий — ижтимоий изланишлар натижасида тегишли тухтамга
келинади.
Айтиш лозимки, лексик меъёр лугатларда, хусусан, изошли
лугатларда уз аксини топади, зотан, изошли луратларга
биринчи навбатда адабий тил лексикаси киради. Тутри, адабий
меъёрдан ташк;аридаги сузларнинг маълум цисми з^ам изоз^ли
луратдан у р и н олади, аммо у лар " э с к ." ( э с к и р г а н ) ,
"с.т."(сузлашувтили), "диал."(диалектал), "фольк."(фольклор),
"тар."(тарихий) каби изо^лар билан берилади. "Узбек
тилининг изоз^ли лурати" (2 томли. Москва, 1981)да "Мазкур
лурат з$озирги узбек адабий тилининг норматив луратидир.
Шунга кура лутатга, хусусан, з$озирги замон узбек тилида
кенг истеъмолда булган суз ва фразеологик и боралар
киритилган" деб таъкидланган. Айтиш жоизки, бугун мазкур
луратдаги анчагина сузлар з^озирги адабий ти ли м и з
меъёрларидан чивди, бир цанча сузлар меъёрга кирди.
Шунинг учун янги 5 жилдли "Узбек тилининг изоз^ли лурати"
тайёрланди, унинг дастлабки икки жилди нашрдан чивди
(Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат
илмий нашриёти, 2006).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Тилнинг лексик меъёрларини белгилашда уз ва бошца
тиллардан узлашган сузларга муносабат масаласи уртага
чицади. Дунё мамлакатларининг купчилигида вацти — вацти
билан бу борада тилга пуристик ёндашув кузга ташланади.
Аслида пуризм (лотинча — purus "тоза, соф") тилнинг
тозалигини са^лашга уриниш маъносида ижобий з^одиса.
Аммо тилдаги з$ар ^андай узлашмаларга кескин царши, ута
консерватив бир з^аракат улароц, салбий з^аракат деб
ба^оланади. Тилга ноурин кириши мумкин булаган чет суздан
са^ан и ш керак, аммо з^ар цандай узлашмага царши туриш,
уни алмаштиришга киришиш мацбул иш эмас. Тилшунос
Л.И.Скворцов пуризм одатда фав1 $улодда ижгимоий воцеалар
ва улар билан боглиц тилда воце буладиган сезиларли
силжишлар даврида буй курсатишини айтади .1 Чиндан з^ам,
утган асрнинг 20 — йилларида узбек тилига Европа тилларидан
кирган жуда куплаб сузларни араб —форс сузлари ёки янги
ясалмалар билан алмаштиришга зур берилган. Масалан:
партия — фирца, математика — риёзиёт, астрономия —
фалакиёт, водород — мувалидулалмаъ — сувтугдиргич,
кислород— мувалидулцамуза— аччил, углерод— цомзи корбун
— кумирчил ва з^.к. Лекин бу з^аракатлар моз^иятан сунъий
булганлиги, узбек тили табиатига мувофиц булмаганлиги учун
натижа бермади, мазкур алмаштирилган сузлар лексик меъёр
сифатида тилда мут^имлаша олмади.
У зб ек и сто н н и н г м у ста^и лли ги ар аф аси д а ва
мустацилликнинг дастлабки йилларида з^ам узбек тилидаги
европача узлаш маларни тилдан чицаришга ^аратилган
хилма —хил ф и кр лар , тавсиялар уртага ташланди. Бу
тавсияларнинг аксар ияти илмий — ижтимоий асосга эга
эмасди, чунки уларнинг муаллифлари тилнинг моз^ияти ва
^онуниятларидан бехабар эдилар. Масалан, бир ёзувчи з^атто
товар сузи узбек тилига ёт, уни истеъмолдан чицариш керак
деган даъво билан чивди. ^олбуки, товар сузи соф туркий
булиб, у рус тилига туркий тиллардан утган. Аслида тугЛ-ар
— тутар (тутадигая)— тувар— тувар— товаршаклида пайдо
1 Л .И .С кво р ц о в. К^р сатилган а с а р , 52 —бет.
50
www.ziyouz.com kutubxonasi
булган. Молсузининг маъно тараодиёти цандай булса, товар
сузиники з^ам айнан шундай. Фа^ат бу сузларнинг бири
шарций туркий тилларга, иккинчиси эса рарбий туркий
тилларга хосдир. Демак, товар сузи узбек тилининг минг
йиллик асл уз сузи сифатида яшашга 3 $aiyvn.
Айни шу даврда аэропорт сузини тайёрагох,, газета
сузини рузнома, журнални мажалла, факулътетки куллиёт,
филологияни суханшунослик, р а й о нни но%ия т ар зи д а
алмаштиришга з^аракат цилинди, матбуотда шундай ^уллана
бошлади. Аммо барибир бу сузлар узбек тилининг лексик
меъёрига айлана олмади. Бир хорижий тилдан кирган сузни
боии^а хорижий тил — араб ёки форс тили сузи билан
алманггириш, табиийки, тил лексикаси тар а^и ёти учун з^еч
нарса бермайди, аксинча, хал^ни узи одатланган сузидан
ажратади, тушунишини ^ийинлаиггиради. Европа тилларидан
кирган сузларни араб —форс сузлари билан алмаштиришга
зур берилган уша утган асрнинг бошларида букж узбек
тилшуноси ва адиби Абдурауф Фитрат узининг "Тилимиз"
номли ма^оласида узбек зиёлиларининг форс ва ар аб
сузларини ишлатишга учлигидан нолиб, шундай ёзган эди:
"Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили цайси тилдир?
Биласизми? Туркча (узбекча)!.. Минг йилдан бери эзила
келмишдир. Лекин битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар.
Негаким бойдир. Туркча яшамишдир. Яшар, лекин узини араб,
форс тиллариндан ^ут^ара олурми, йгу^ми? Сузни бу ерга
етиргач, бармогимни яранинг узагига босмиш булдим."1
Ер юзида мутлацо соф бирорта тил йу*>, албатга, биридан
бопщасига суз утади. Биз истаймизми, йуцми, барибир бу
табиий жараён. Муз^ими — бунда меъёр ва узбек тили
^онуниятларига, ижтимоий — нутрий одатларга уйгунликни
инобатга олиш. Ана шу асосда тилимиз лугат хазинасидан
урин олган жуда куп араб, форс, рус ва боища тилларнинг
сузлари борки, уларнинг бегона тилга оидлигини мутахассис
булмаган одам сезмайди э^ам. "Давлат тили з$ацида"ги ^о н у н
^абул ^илингандан кейин автор, гонорар, группа, министр,
1 Ф итр ат А. Чин севн ш . Т о ш кен т F.FyAOM номид аги А д аб и й т ва сан ъ ат наш риёти, 1996, 237,
2 4 0 —бетлдр.
www.ziyouz.com kutubxonasi
область, программа, план, редактор, секретарь, текст, тема
каби рус тилидан ёки у орцали бошца тиллардан кирган бир
цанча сузлар урнига тавсия этилган муаллиф, %алам цащ,
rypyjç, вазир, вилоят, дастур, режа, муцаррир, котиб, матн,
мавзу каби арабча, форсча сузлар бугун узбек тилининг
лексик меъёрига айланиб булди.
Шуни зам айтиш керакки, бошца тилдан суз олинганда,
б у суз т алаф ф у з ж и ^ати д ан олувчи тилнинг товуш
^онуниятларига муайян бир даражада мослаштирилмоги
мацсадга мувофиц. Араб, форс, япон, турк ва куплаб бошца
тилларда бу тамойил анъанага айланган. Ана шундай йул
тутилганда, узга тилнинг сузи бу тилга тамоман уз булиши
ва бу тил ростмана бойиши мумкин. Айтайлик, ицлимсузини
бугун ^еч ^айси узбек боища суз билан алмаштириш керак
демайди. Тилимиздаги бени^оя куп арабча сузлар цаторида
бу суз з^ам узлашиб кетган. Аммо бу суз аслида арабларнинг
Зам бевосита уз "мол"и эмас. Уни араблар юнон тилидан
олганлар. Юнонларда климатоссузи бор, у "цуёш нурининг
ерга т уш иш идаги ц и яли к даражаси " деган маънони
и ф о д алай д и . Бу с у з н и ар аб лар т а лаф ф у зи н и з^ам
арабчалаштирган *олда( ш$лим) ÿ3AaumipraHAap. Ёки япон
тилида сисутему (система), акусенто (акцент), пурусу (пульс;
япон тилида л товуши iiÿrç), идэороги (идеология)каби бир
цанча талаффузи з$ам мослаштирилган узлашмалар мавжуд.
Узбек тилида илгари рус тилидан узлаштирилган ва айнан
талаффуз ^илинадиган комитет(французча comitéсузидан
олинган) сузи бор эди. Мустацилликдан кейин айни шу
французча сузни узбекча талаффузга мослаштириб, içÿMuma
шаклида олинди ва у адабий лексик меъёрга айланди.
Тилимизнинг лугат хазинасини бойитиш ва тозалигини
таъ минлаш , л е к с и к м еъ ёр лар и н и н г мунтазамлигига
эриш иш да энг м аъ ц у л йул ÿ 36eK тилин инг ÿ 3 ички
имкониятларига таянишдир. Узбек тилининг уз ^онуниятлари
асосида янги сузлар ясаш, у ёки бу сабабга кура истеъмолдан
ч и ц ц ан цадимги ва эски ту р ки й су злар н и тиклаш,
тилимизнинг теран томирлари булмиш шевалардан суз олиш
www.ziyouz.com kutubxonasi
ма^садга мувофщ . Масалан, рапорт сузининг узбекча
муцобили сифатида билдирги сузи ясалди ва адабий тилдан
жой олди. Ёки район су зи аввал ноция су зи б и лан
алмаштирилди, аммо лекси к меъёр мацомини олмади.
Кейинро^ эски узбек тилидаги туман сузи истеъмолга
киритилди, у фаол лутатимизда уз урнини топди.
Адабий тилда з^озирча мавжуд булмаган, турли со^аларга
оид сузларни излаб топишда шевалар тенгсиз манбадир.
Узбекистоннинг бир з^удудида дезщончилик, бонщасида
чорвачилик, яна бош^асида балицчилик ривожланган,
демакки, бу со^аларга оид хилма —хил сузлар уша ерларда
бор. Таомшунос олим Карим Махмудов хотираларидан бирида
шундай во^еани ^икоя цилган эди: Олим бир таомнинг
тайёрланиш тартибини ёзиб, зукко суз синчиси Абдулла
Каздорга курсатади. Ундаги икра сузини курган ёзувчи:
"Бунинг узбекчаси йу^ми?" деб сурайди. Олим: "Бали^нинг
урути" деса булади", дейди. Сузнинг ичу ташини наад кура
биладиган адиб: "Нима, сизга балиц усимликми?" дейди
аччи^аниб. "Булмаса, "бали^нинг тухуми" булсин", деб жавоб
беради олим изланган булиб. Ёзувчи: "Балиц тову^ эмас",
дейди ва халвда уни ифодалайдиган ало^ида суз булиши
лозимлигини айтади... Олим сафарларидан бирида Хоразмда
р а з д о р К^сд этган сузни эшитади, у ерда увулд ур уц
дейиларкан. Шу тарзда бу суз адабий тилдан жой олади,
Лексик меъёрларга з^уда — беэ^уда аралашавериш, ^ар бир
чет сузга гашлик билан царайвериш, уринли —уринсиз чет
сузни алмаштириш п ай и д ан булавериш ти л л е к с и к
меъёрларининг барцарорлигини бузади. Бу, албатта, нутрий
муло^от жараёни учун ^ам, нутц маданияти учун фойдали
эмас. Инглиз диншуноси ва тарихчиси Жеймс Ж о р ж Фрэзер
бир китобида шундай бир антика одатни тасвирлайди .1
Австралиядаги з^инду цабилаларидан биридаги урфга кура,
б ирор киши вафот этса, у н и н г исмини ти лг а олиш
таци!^ланади. Маълумки, ^ар ^андай киши исми айни замонда
тур до ш от з^амдир, яъни у муайян маънога эга булиб, ^аётдаги
1 Ф р э зер Д.Д. З о ло тая ветвь. Москва, 1986. С . 2 4 3 —245.
www.ziyouz.com kutubxonasi
бирон —бир нарса ёки тушунчани ифода этади. Масалан,
Пулат, Темир, Лола, Арслон каби киши исмлари турдош от
сифатида тегишли нарсаларнинг номларидир. Айтайлик,
Пулат исмли киши дунёдан куз юмди, шу кундан бошлаб,
бу суз таци!да учрайди, яъни тилдан чициб кетади. Унинг
}фнига шу маъно ифодаси учун янги с^з тилга олиб кирилади.
Демак, мазкур цабила тилининг лутат бойлиги тинимсиз
узгариб туради. Табиийки, бир —икки йилда мазкур ^абилада
100 — 200 одам вафот этса, уз —узидан шунча суз тамоман
янгиланади. "Бу гаройиб одат тилнинг барцарорлигигагина
путур етказиб цолмасдан, жамият з^аётининг узлуксизлигини
з^ам издан чицаради ва утмиш во^еалари солномасини з^ам
х и р а ва ишончсиз б и р нарсага айлантиради", — деб
таъкидланади мазкур китобда. Тилнинг суз бойлигига
низ^оятда эз^тиёткорлик, з^ушёрлик, зийр аклик билан
муносабатда булиш лозим.
Бугун адабий тилнинг лексик меъёрларидан таш^аридаги
мундиал (футбол мусобацаси), олийгоц (институт), илмго%
(университет), уйинго% (стадион) каби сузларни цуллаш
нутцнинг туррилигига путур етказади: Германияда давом
этаётган 18—жа^он чемпионаты иищибозларни узига жалб
этиши билан утган мундиал (?) лардан фарц цилади ("Халц
сузи", 2006, 8 июль). Яхши актриса %исобланмасам—да, узини
севганлардан бири сифатида ушбу олийго% (?) ни битирдим
("Бекажон", 2006 йил 24 август). У Гарвард университетига
кириш учун тайёр эди. 1972 йили. ана шу илмгоц (?) нинг
ицтисодиёт факультетига уцишга кирди ("Даракчи", 2006
йил 24 август). Муборак тумани марказидаги Баером Вафоев
номли уйингоц (?) да уюштирилган кураш турнири ана шундай
шиор остда утди ("Узбекистон овози", 2006, 15 апрель).
Айни^са, уцитувчи нутцида з^атто мактаб билан боглщ
тушунчалар ифодаси учун адабий тилнинг лугат бойлигидан
у р и н олиб улгурмаган сузларнинг цулланиши мутлацо
ножоиздир. Масалан, "Кичкинтойлар нутцини устириш"
номли бир китобда шундай жумла бор: Тарбиячи хаттахта
(?) олдига икки нафар болани чащради.1 Албатта, бу суз
1 Ж У р ае в С., К о д ир о в X, К и ч ки н то й лар н у т* и н и ?стнриш . Т о ш кен т Уцитувчи, 1995, 6 7 - б е т .
54
www.ziyouz.com kutubxonasi
русчадан олинган доска сузининг муцобили сифатида ясалган,
лекин лексик меъёр мацомини олмаган. Аслида бундай янги
суз ясашга эзртиёж йу^, чунки тилимиз тарихида айни маънода
цулланган тахта сузи мавжуд: Хонада унтача эски чанг
босган парта, кираверишдаги деворга каттакон цора тахта
цоцилган эди (Парда Турсун, "Уцитувчи" романи). Тилнинг
лексик меъёрларини яхши англаш, уни авайлаш ва унга амал
цилиш турри нуп$ тузишнинг муз^им омилларидандир.
Шу нарсани тан олиш лозимки, з^ар цандай истакдан цатъи
назар, пешцадам давлатнинг тилидан бошца тилларга у ёки
бу зар у р и ят боис суз ки р и б к елавер ад и . Ф ан ва
технологиядаги катта — кичик кашфиётлар, ютутушр, энг ками,
шу кашфиётчининг исми ёки бошца бирор шаклда узга
тилларга кириш учун осонликча йул топаверади, Тарихда з^ам
шундай булган, бу табиий жараён. Айни фикрни исботлаб
^тиришнинг з^ожати йу^. Биргина дунё тилларининг деярли
барчасидаги алгоритм сузининг Ал—Хоразмий эканлигини
эслашнинг узи кифоя. Бугун з^ам шундай: Мерседес, Сони,
Самсунгкаби юзлаб муайян бир тилнинг сузлари бутун дунё
тилларига кириб булган. Мамлакатимиздаги жадал и^тисодий
ислоэ^отлар туфайли маркетинг, менежмент, менежер, брокер,
лизинг, биржа каби алла^анча хорижий суз узбек адабий
тилининг лугат хазинасидан жой олиб улгурди. Албатта, бу
сузлар янги, илгор и1 $тисодий роялар билан бирга кириб
келмовда.
Узбек адабий тилининг талаффуз (орфоэпик) меъёрлари
деганда, нутвда айрим товушлар, уларнинг цушилмаси, сузлар,
жумла(гап)ларнинг оз^анги (интонацияси) ва шу кабиларни
турри талаффуз цилиш цоидалари назарда тутилади. Ато 1 $ли
узбек тилшуноси С.Иброзримов бундан царийб 40 йил илгари
шундай таъ ки д лаган эди: "А дабий т а ла ф ф у з нутц
товушларини, суз ва морфемаларни з^амда ибораларни
тегишли цоидаларга мувофи^ талаффуз этиш, суз ва гапларда
урру, интонация ва паузага турри риоя цилиш билан ю зага
келади. Гарчи турлича шевада, айницса, бир неча лаз^жа ва
жуда куп шевага булинган узбек тилида сузловчи жамият
аъзоларининг талаффузларини тамоман бир хилга келтириб
www.ziyouz.com kutubxonasi
булмаса—да, адабий тилнинг узоц тарихий жараёнида ва
бирлашган адабий тилнинг кейинги тарацциётида белгили
умумий талаффуз нормалари вужудга келган, i^apop топган.
Нущ маданияти уларга огишмай амал цилишни талаб этади.
Бу нормалар нутц товушлари талаффузи, ypFy, интонация,
паузага оидлир."1
Узбек адабий тилининг талаффуз меъёрлари ">£озирги
узбек адабий тили" курсининг "Орфоэпия" булимида анчайин
ихчам бир тар зд а баён ^илинган. Бу меъёрлар узбек
тилшунослари томонидан яратилган иккита орфоэпик лугатда
ба^оли цудрат акс эттирилган.2 Аммо бу лугатларнинг нашр
этилганига йигирма —уттиз йил булди, бунинг устига з;ар
иккала лугатда з^ам такомиллаштирилиши лозим булган
уринлар анча —мунча бор.
Адабий талаффуз меъёрлари сузнинг товуш жиз^атидан
з^амма томонидан бир хил ва тугри акс эттирилишини, нутц
о^имидаги оз^ангнинг аниц тайин этилишини тартибга солади.
Бу сузнинг ва, умуман, нут^нинг тугри тузилиши ва
англаниши учун бениз$оя му^имдир,
Бу уринда бир нарсани айтиб утмоц жоиз. Ну щ маданияти
з^а^ида гап борар экан, суз ургуси эркин булган тилларда,
масалан, рус тилида ypFy меъёрлари масаласига жуда катта
эътибор берилади.3 Рус тилида ypFy ^оидалари без$ад куп
булиб, уларда хилма — хил хусусий ва истисно з^олатлар
устундир, бу цоидалар умумий характерга эга эмас.4 Бош^ача
ь>илиб айтганда, ypFy билан 6 ofahi^ меъёрлар турлича ва катга
мивдорни ташкил этади. Узбек тилидаги урку эса тургун
булиб, сано^ли истисно зрлатлар з^исобга олинмаса, у, асосан,
сузнинг охирги бутинига тушади, цушимча ^ушилгани сайин,
сунгги бутинга кучиб бораверади: кутубхона — кутубхонамиз
—кут убхонамизда—кут убхонамиздаги—кут убхонамиз—
' И б р о ф ш о в С.И. У збек т и ли н и н г н у т* маданиятига о ид масалалар. - Н утц маданиятига о ид
м асалалар (I Республика к о н ф е р еи ц и я с и материаллари. 1969 й и л 2 7 - 2 9 май). Тошкент: ф ан ,
1973, 2 0 - б е т .
* С о д и ц о ва М., У смонова У. У з б е к ти ли н и н г о р ф о эп и к лугати. То ш кен т: У^итувчи, 1977;
А с о м и м и н о в а М. ва бош *. У зб ек ад аб и й талаф ф у зи лугати. Тош кент; Фан, 1984.
J М асалан ; Горбачевич К.С. Н о р м ы со вр ем ен н о го русского ли тер ату р н о го языка. М осква;
П р о свещ ен и е, 1978. С. 8 5 -1 3 3 ; Го ло ви н Б.Н . К?рсатилган acap , 41 — 83 — бетлар.
4 С о вр ем ен н ы й р у сски й язы к . Л ен и н гр ад : П росвещ ение, 1988. С, 157.
56
www.ziyouz.com kutubxonasi
дагилар — кутубхонамиздагилардан каби. Узбек тилида
ургунинг зулланишидаги бу зоида кучли меъёр булиб, зеч
Зайси узбек унга амал зилишда янглишмайди, демак, уни
ало^ида урганиш учун э^тиёж йуз. Сузнинг охирги зисмида
булса з^ам, -та(унта), ~ча(к,сщрамонларча), —ма(борма), -гина(сенгина), -дек(гулдек), -ми(билдими), -да(билди-да), -ман(ишлаганман) каби ^ушимча ва юкламаларнинг ургу
олмаслиги ёки янги' — я'нги, х,ози'р — х)о'зир каби уррунинг
кучиши истисно золатлар, улар куп эмас. Бунинг устига айни
меъёрлар узбек халз шеваларидагидан деярли ф ар з зилмайди.
Бу 30л узбек адабий тилидаги ургу меъёрларини осонлик
билан узлаштирилишига имкон беради. Шунинг учун ургу
меъёрларини узбек адабий талаффузи меъёрларининг ичида
зараш мазсадга мувофиздир.
Адабий талаффуз меъёрларини белгилашда сузлардаги
товуш ва товуш зушилмаларини тугри айтиш ало^ида урин
тутади. Бунда мавжуд товушларнинг узига хос зонуниятлари,
шаклланган анъана ва шевалардаги умумий золатлар зал
Зилувчи роль уйнайди. Масалан, китоб, %исоб, мактаб, юзлаб,
обод, савод, марваридкаби сузларнинг охиридаги жарангли
ундошларнинг нутзда китоп, %исоп, мактап, юзлап, обот,
савот, марварит тарзида жарангсиз айтилиш и узбек
тилининг деярли барча шеваларида учрайди, шунга кура бу
Золат адабий талаффуз меъёри зисобланади.
Шеваларда кенг тарзалгани, тилимизнинг товуш табиати
ва анъанага киргани туфайли баланд, поезд, Самарканд,
хурсанд, дуст, артист, гишт, гушт, Тошкенткаби сузларда
су з о х иридаги у н д о ш лар н и н г ай т и л м а с л и г и (ёки
жаранглининг жарангсизлашиши) зам талаффуз меъёри
си ф ати д а заралади. Ш унингдек, суз ш ак лла р и н и н г
Зуйидагича айтилиши зам меъёрга айланиб булган: ушта
(учта), бессум (беш сум), ушти (учди), кетти (кетди), иссиз
(изсиз), туссиз(тузсиз) каби.
Дарсликларда таъкидланганидек, "орзаки нутзда булса,
келса, булган, келгансингари сузлар талаффузида л товушини
купинча тушириб золдириш зам адабий орфоэпия нормасига
www.ziyouz.com kutubxonasi
айланиб долган. Опти, бупти, цопти, бораркан, келаркан,
овор, куйвор каби сузларнинг огзаки нутвдаги талаффузи
^ам шу з^одисага киради."1 Айтиш мумкинки, бу з^олатларнинг
узбек адабий талаффузи меъёрларига айланиб улгурганига
анча булган. Улкан адиб Абдулла ^ в д о р "Санъаткор" номли
з^икояси (1936 йил) да булсафеълининг адабий талаффуздаги
бусашакли билан буса(упич) оти уртасидаги шаклдошликдан
фойдаланиб, мазкур феълнинг фацат булсашаклини адабий
талаффуз деб тушунадиган, з^атто буса (упич) ни з^ам булса
тарзида айтадиган "маданиятли" артистнинг бениз^оя кулгили
^иёфасини чизган: ...Санъаткор тажанг эди: танаффус
вацтида залга чищан эди, бир тракторист уни саводсизликда
айблади... Санъаткор уйига кетгани извошга утирганида яна
тутак;иб кетди: "%еч булмаса, айтадиган ашулангни урган,
сузларинитугри айт" эмиш!.. — Хизматчиси савод мактабида
уциётган бир кишини тракторист саводсиз деса, алам
цилмайдими? — деди санъаткор узича бугилиб, - "лабингдан
булса олсам, э шакарлаб" деганим у кишига ёцмапти, "булса"
эмас, "буса" эмиш! ?зи билмайди-ю, менга ургатганига
куяман! Сенга рсшаган саводсизлар "буса, бумаса" дейди.
Артист кулътурний одам — гапни адабий цилиб айтади —
"булса, булмаса" дейди.
Умуман, узбек т и л и н и н г талаффуз меъёрлари шаклланган
ва дарсликлар, тегишли луратлар, турли цулланмаларда
берилган.
Уцитувчи нутци адабий талаффуз меъёрларига амал
цилишда у^увчига намуна булиши лозим. Адабий талаффуз
меъёрларининг бузилиши, энг аввало, шеванинг таъсири
натижасида юзага келади. Шунинг учун ут^итувчи уз ва
уцувчилари нут^ини шевага хос талаффуз таъсиридан
асрашни доимо ёдида тутиши керак. Болаликдан шаклланган
шевага оид артикуляцион база ва шеванинг фонетик
цонуниятларидан батамом ^утулиш осон кечмаиди. Бунинг
о^ибатида, айтайлик, бухоролик у товушини фа^ат тил олди
тарзида, хоразмлик о товушини, асосан, а тарзида ёки унга
я*>ин тарзда талаффуз цилиши, тошкентлик ошни сузшаклини
' Ш о аб д у р а^м о н о в Ш „ А скар о ва М., Х о ж и ев А. ва бош*. Курсатилган осар, 1 0 0 - б е т .
58
www.ziyouz.com kutubxonasi
ошши, цорни суз шаклини цорри, юзни суз шаклини ю ззи
тарзида айтиши каби куплаб хатолар келиб чи^аверади.
Ёзма матндаги сузларни з^арфларга кура айнан у^иш ^ам
адабий талаффуз меъёрларининг бузилишига олиб келиши
мумкин. Масалан, уцидингизсуз шаклини ёзилганидай 9 та
эмас, 8 та товуш тарзида талаффуз ^илиш меъёр, яъни "н + г"
икки товуш эмас, балки нг тарзидаги бир товуш. Шунга
^арамай, аксар и ят уцитувчилар з^ам Уй в а з и ф а с и н и
бажардин—гизми? Уртогин—гизга ёрдам бердин—гизми?
Урнин—гиздан туринг!тарзида адабий талаффуз меъёрларини
бузадилар. Ёки баъзилар тонна, нота, ток, талон, торт,
футбол, бокс каби узлашма сузлардаги о з^арфини адабий
талаффузга мувофи^ у эмас, балки о товуши тарзида нотугри
талаффуз циладилар.
Баъзан ёшлар ёки бирон —бир хорижий тилни мукаммал
биладиганлар нут^ида муайян сузни бошца тил талаффуз
таомилига мослаб айтиш каб и нуцсонлар з$ам к у з г а
ташланади. Масалан, январьсузини йинварь, Япониясузини
Йипония, декансузини дэ'кан, факультет сузини фикультет
тарзида бегона акцент билан талаффуз ^илиш у зб екч а
талаффуз меъёрига зиддир. Товуш ва суз талаффузи билан
борлиц бундай хатолар анча —мунча бор.
Нут^нинг турри англанишида мантилий ypFy, пауза, оз^анг
(интонация) з$ам алоэ^ида аз^амиятга эга. Айтиб утилганидек,
улар билан 6ofahi$ ^онуниятлар з$ам узбек адабий талаффузи
меъёрларини белгилайди.
Боинга тилларда булганидек, у зб ек тилида з^ам r an
таркибида ало^ида таъкидланадиган, манти^ан муз^им деб
^аралган булак гапда фар^ли, кучлирок; талаффуз к;илинади.
Гапнинг актуал булакланиши назарияси ну^таи назаридан
^ар алад и ган булса, м а н ти л и й y p F y гап даги я н г и
информацияни - ремани ажратиб курсатади. Бу, албатта,
гапда айтилмоцчи булган фикрни бутун ики р -ч и ки р и билан
англашга имкон беради. Масалан, М ен бугун кутубхонага
бораман ("бопща одам эмас" маъносида), М ен б у г у н
кутубхонага бораман ("эртага эмас" маъносида), Мен бугун
www.ziyouz.com kutubxonasi
к ут уб хо на га бораман ("театрга ёки стадионга эмас
маъносида) каби з^олатларда ажратиб курсатилган сузлар
мантилий уррулидир.
Ато^ли у зб ек тилш уноси А.Руломовнинг цуйидаги
фикрлари дшдатга сазовор: "Интонация сузлашда о^ангнинг
узгариши — тоннинг баланд—паст булиб узгариши — нут$
мелодикасининг узгаришидир. Бунга ритмика - ypFy ва
паузалар з^ацидаги таълимот з^ам киради. Интонация
тушунчаси уз ичига нутцнинг темпини з^ам олади. Нут^ни
фонетик жиэ^атдан шакллантирадиган, бир бутун циладиган
интонацион воситалар — мелодика, ypFy ва паузалар, асосан,
синтактик функцияни бажаради, яъни синтактик з^олатларни
ифодалайди: гапдаги тугалликни билдириш, гапнинг ичидаги
логик —грамматик булинишларни, цисмларнинг узаро
муносабатини курсатиш ва б."1
Зукко тилшунос айни пайтда интонациянинг логик-
грамматик ва эмоционал вазифалари з^а^ида з^ам тухталади
ва з^ар бир ran типи (дарак, суроц, буйру^, ундов каби) узига
хос интонацион моделга эга эканлигини таъкидлаиди.
Туркий ва бошца тилларда з^ам интонациянинг бирламчи
— логик — гр ам м ати к ва иккиламчи — эм о ц и о н ал—
экспрессив вазифалари мавжудлиги эътироф этилган.2
Масалан, бсщорсузи ran интонацияси билан айтилмаса, у
сузлигича тураверади. Аммо тегишли интонацион моделга
мувофи^ айтилса, дарак (Бсщор.), с^фо^ (5cufop?) ва ундов
(Ба%ор\) гапларга айланиш и мумкин. Интонациянинг
узгариши билан гапнинг мантилий мазмуни з$ам тамоман
узгариши, коммуникатив ма^сад бош^а йуналишга утиши
з^ам ^онуниятлардан биридир. Айтайлик, у^итувчи у^увчига
мурожаат к,иларкан, Жим утирасизми? гапини бир интонация
билан, яъни Ж и - и м утирасизми? тарзида айтса, "Жим
утирманг, жавоб беринг" мазмуни англашилади, яна бош^а
интонация билан, яъни Жим утирасизми?! тарзида айтганда
1 Ру ло мо в А., А скарова М. * о э и р г и у з б е к адабий тили. С ин такси с. Т о ш к еш : ?* и ту вч и , 1987,
^ — бет*
7 Б ас к а к о в Н.А. И сто р и ко -ти п о ло г и ч еская фонология тю р кски х язы ко в. М осква: Наука, 1988.
С, 191-196; М атусевич М.И. С о в р е м е н н ы й р у сский язык. Ф о нетика. М осква: П росвещ ение,
1976. С.243-277
60
www.ziyouz.com kutubxonasi
эса, "Жим утиринг, б^лмаса, жазолайман" м азм у н и
ифодаланади. %а/Йуц жавобини талаб ^иладиган мазкур
суро^ гапнинг уцитувчи нут^идаги иккала интонацион
шаклига з$ам у^увчи Йуцжавобини беролмайди (чунки мазмун
бошцача, у^итувчининг коммуникатив мацсади сураш эмас,
балки буюриш). Бу гаплардаги интонациялар фацат логик —
грамматик эмас, балки эмоционал — экспрессив вазифаларни
з^ам бажарган. Концертга олиб борсам, жим утирасанми ?
гапидаги Жим утирасанми? жумласининг интонацияси соф
сур°1 $ интонацияси булгани учун, масалан, бола Х,ажавобини
бера олади. Айни шу Жим ут ирасанми? гапи з$еч бир
эмоциясиз, нейтраль суроц интонациси билан з^ам айтилиши
мумкин, шунингдек, коммуникация эз^тиёжига кура эркалаш,
суюш ёки аксинча, огоз^лантириш, ду^ цилиш каб и
эмоционаллик ифодаловчи интонация билан з$ам айтилиши
мумкин.
Интонация, хусусан, пауза гапдаги синтактик ва мазмуний
структурани з$ам сезиларли даражада узгартириб юбориши
мумкин. Айтайлик, Чиройли рацсга тушган циз щаммага ёцди
гапида п ау за ан и з булмаса, гапнинг мазмуни ту гр и
англашилмайди, яъни чиройли рацсга тушган циз деганда,
ра^снинг чиройлилиги, чиройли/ращсга тушган цизтарзида,
биринчи икки суз пауза б и лан ажратилиб талаф ф у з
цили н ган да эса, ^ и з н и н г ч и р о й ли ли ги м а з м у н и
и ф о д алан ад и ки , бу и кки м а зм у н ^р таси д аги ф а р ^
каттагинадир. Нуп$ жараёнида интонацион воситаларнинг
хилма —хил имкониятларини намоён этадиган цоидалар
анча —мунча бор. Кириш суз ва кириш гаплар, ундалмалар,
ажратилган булаклар, уюшиц булаклар иштирокидаги гаплар,
цушма гаплар ва бош^а синтактик бирликлар интонацияси
билан богли15 меъёрларга з^ам алоз^ида диедат ^илмо^ керак.
Айтиш лозимки, бу ^оидаларнинг аксарият цисми кучли
талаффуз меъёрлари сирасига киради.
Интонация, оз^ангнинг мазкур икки вазифасидан келиб
чициладиган булса, унинг, биринчидан, нут^нинг тугрилигини,
иккинчидан эса, таъсирчанлигини таъминлайдиган зарурий
www.ziyouz.com kutubxonasi
омиллардан бири эканлигини яедол тасаввур этиш цийин
эмас. Умуман, интонациясиз, муайян о^ангсиз нут^нинг узи
йу*>, таъбир жоиз булса, оз^анг тарик нутцнинг жонидир.
Фа^ат бу "жон’'нинг цатъий цонуниятлари, асрлар давомида
мунтазамлашган меъёрларини чуцур идрок этиб, нутеда
яшатиш яхлит нутц интизомининг ажралмас цисмидир.
Узбек тилининг узига хос с у з ясалиши меъёрлари мавжуд.
5^ар кандай ясаладиган суз шу меъёрлар доирасида булмори
шарт. Бу меъёрларга амал цилинмасдан ясалган суз тилнинг
лутат таркибидан урин ололмайди. Масалан, — гич( —тач, —
цич, —кич) цушимчаси фаол ясовчи ^ушимчалардан булиб,
тилимиздаги мавжуд суз ясалиш меъёрларига кура феълга
цушилади ва нарса —^урол, яъни феълдан англашилган
з^аракатни бажарувчи зурол отини ясайди: сузгич, текислагич,
чизгич, ^иррцч, цисцич, курсаткич каби. Бу цушимча от
туркумидаги сузга мутлацо душила олмайди. Лекин баъзилар
бу цоидани бузиб, томиргичсузини ясайдилар ("Узбекистон
адабиёти ва санъати", 1990 йил 16 ноябрь). Пульсографни
томиргич деб айтиш, узбек тилида бундай суз ясаш тилимиз
табиатига тамоман зиддир. Чунки томирсузи от туркумига
о ид булиб, мазкур ^ушимчанинг маъноси билан уйгунлаша
олмайди, демакки, янги суз юзага келмайди. Шунинг учун
з^ам бу "суз" тилимиз луратига кирмади.
Худди шунингдек, бир муддат матбуот институт сузи
урнида олийгоцни цуллаб курди. Бу сузнинг ясалиши з^ам
узбек тилининг суз ясалиши меъёрларига зид эди. Муста^ил
суз сифатида тилимизда гох,йу^. Унинг устига форс — тожик
тилида э^ам го% унсури фацат от туркумидаги сузга цушилади,
яъни донишгоц (дониш — билим), оромгоц, хобго%каби. Олий
сузи эса сифат, демак, олийго% сузи узбек тили ясалиш
^онуниятларига з^ам, то ж и к тили ^онуниятларига з^ам
бегонадир.
Узбек тилининг уз табиати, анъаналари, умуман, суз
ясалиши меъёрларига уйрун булмаганлиги учун "газета"
маъносида ясалган куннома, "журнал" маъносида ясалган
о й но м а , о й б и т и к, "архив" м аъ н о си д а ясалган
www.ziyouz.com kutubxonasi
%ужжатасровхона каби бир ^анча сунъий ясалмалар
лугатимиздан жой ололмади. Тилнинг суз ясалиши меъёрлари
жуда $ам мустаз^кам булиб, уни субъектив з^олатда бузиш
ма^ол. Бу уринда з;еч цандай зурлик иш бермайди.
Нущнинг грамматик жи^атдан тугрилиги нущ маданиятида
айрича урин тутади. Тутрилик деган коммуникатив сифат
учун грамматик тутрилик асосларнинг асосидир. Грамматик
тутрилик эса нутвда грамматик меъёрларга цатъий амал
цилиш орцали намоён булади.
'Р'збек адабий тилининг грамматикаси, яъни морфология
ва синтаксиси тилшуносликда назарий жиз^атдан анчайин
батафсил тад^и^ этилган, тилнинг морфологик ва синтактик
цурилишига хос ^онуниятлар умумлапггирилган, деярли барча
з^олатлар цоидалаштирилган. Улар тилшунослигимиздаги
куплаб илмий тадци^отлар, норматив грамматикалар, узбек
тили буйича урта ва олий мактаблар учун яратилган
дарсликлар, у^ув цулланмаларида уз аксини топган. Ана игу
асосда узбек тилида суз шакллари, цушимчаларнинг
1 $улланиши, сузларнинг ^ушилиши, суз бирикмалари ва гап
тузилиши билан боглиц ^оидаларнинг жами грамматик
меъёрлар сифатида эътироф этилган.
Табиийки, грамматик меъёрлар морфологик ва синтактик
меъёрлардан таркиб топади. Сузларнинг морфологик шакли
ва уларнинг нутвда ^улланишини тартибга солувчи ^оидалар
морфологик меъёрлар. сузларнинг бирикиш йуллари, суз
бирикмаси ва гап тузилиши билан боглиц цоидалар эса
синтактик меъёрлар деб юритилади.
Таассуфки, адабий морфологик меъёрларнинг нутвда
бузилиши тез —те з учраб туради. Бу м еъёрларнинг
бузилишидаги энг кенг тарцалган з^олатлардан бири царатцич
ва тушум келишикларини ^ориштиришдир. Аслида б у
келишикларни 1 $уллаш билан боглиз ^оида к учли меъёр
б^лиши керак эди, чунки тилимиз табиатига кура ^арат^ич
келишиги кенг маънода от туркумидаги сузларни бир — бири
билан боглашга ( д арахт нинг б а р г и , У зб е к и ст о н н и н г
пойтахтикаби), тушум келишиги эса кенг маънода от билан
www.ziyouz.com kutubxonasi
феълни боглашга (китобни уцимощ, Ватанни севмощ каби)
хизмат цилади. Аммо бу меъёр шевалар ва орзаки нуп$
таъсирида кучсизланган. Айтиш мумкинки, з^озирги кунда
узбек тилининг етакчи шеваларида царат^ич келишиги тушум
келишиги билан айнан бир хил шаклда цулланади (дарахтни
барги, китобни ущимощ каби). Тани1 $ли тилшунос А.^ожиев
утган аср бошларидаги босма манбалар тилини урганар экан,
—н и н г урнида —ни ^ушимчасини ^уллаш анча кенг
тарк,алганини айтади. 5^атто утган асрнинг 50 —йилларида
шеваларга с у я н ган з^олда - н и цушимчаси билан
ифодаланадиган ^аратцич — тушум келишигини
меъёрлаштириш таклифи з^ам уртага ташланган. Заз^маткаш
тилшунос А.Маъруфов "Бу икки шаклни бирлаштириш
синтаксисга ортицча юк булади, фикрни тугри англашга
хала^ит беради, стиль равонлигини бузади" деган з^а^и
фикрни билдирган.1 А^ожиевнинг курсатишича, уша аср
бошларида огзаки нут^ одатидан цочиш адабий тилга олиб
келади цабилида фикр цилувчи баъзилар з^атто тушум
келишиги урнида ^арат^ич келишиги шаклини ^уллашга з^ам
уринганлар ва буни зиёлилик белгиси тарзида тавдим этмо^чи
булганлар. Уша давр воцелигини чу^ур урганган маз^оратли
адиб Ас^ад Мухтор "Опа — сингиллар" романида салбий
образлардан бири Наимийнинг ана шундай чиранчоцлигини
унинг куйидаги нутци {—ни урнига уринсиз равишда —нинг
^ушимчасини ишлатади) билан курсатади: Муштипар
волидаий мущтарамалар! ...Тобакай оила дерсиз, тобакай
бола—чаща дерсиз! Ёппасига паранжининг ташлаб, артелга
ишга б орииш инг талаб циламан... Бола—чащангизнинг бощиб
олишга ищтидори етади, нодон эрларингизнинг жиловлаб
щуйишга кучи етади!.. Ундай ярамас о иланинг ташлаб
кетмотнгиз лозим... Болаларингизнинг етимхоналарга олади.
Бу каби мунозара — мулоз^азалар узбек тили табиатига зид
булгани учун, табиий, у даврларда цолиб кетди. Аммо з^ар
з^олда, шева ва огзаки нутвдаги царатцич урнида тушум
келишиги шаклини цуллаш одати мазкур морфологик
1 Маъруфов А. Узбек адабий тилидаги икки келишикформаси *а*ида. - У з б е к тили ваадабиёти
масалолари. 1958, N1, 45—бет.
64
www.ziyouz.com kutubxonasi
меъёрни кучсиз ^олатга туширган. Шунинг учун бу меъёрни
сузловчи онгида барцарорлаштириш буйича доимий машк,
лозим.
Руаратцич ва тушум келишиклари нутвда белгили (^ушимча
билан) ва белгисиз (^ушимчасиз) ^уллана олади, аммо бунда
^ам теги шли меъёрлар мавжуд. Зотан, бу келишиклар белгили
цулланганда, конкретлик, таъкидлаш маънолари (китобнинг
сщифаси, китобни уцимоц;ran ани^г конкрет китоб ^а^ида),
белгисиз ^улланганда эса умумийлик маънолари (китоб
са^ифаси, кит об уцимоц; ran умуман китоб э^ацида)
реаллашади. Масалан, ^аратцич келишигидаги суз билан
царалмиш уртасида боища суз булса, царатцич келишигининг,
албатта, белгили ^улланиши меъёрлашган. Шунинг учун
китоб ссщифаси, мактаб уцувчисидейиш мумкин, аммо улар
орасига, айтайлик, саргайган, аълочи сузлари киритилса,
китоб саргайган ссщифаси, мактаб аълочи уцувчиси дейиш
меъёрнинг бузилишига олиб келади. Бирикма грамматик
тугри булиши учун, албатта, китобнинг саргайган сацифаси,
мактабнинг аълочи уцувчисидейиш шарт. Шунга царамасдан,
айрим кишилар нутцида баъзан бу меъёрнинг бузилиши
кузатилади.
Купинча шунга яцин яна бир хатолик кузга ташланади,
Мана бу жумлани курайлик: Унда (мулоцотда) вилоятдаги
касб—^унар коллежларининг маънавият ва маърифат
масалалари буйича директор уринбосарлари иштирок этишди
("Узбекистон овози", 2006 йил 29 июнь). Умуман, директор
уринбосари ёки директорнинг уринбосари дейиш мумкин.
Аммо коллежнинг директор уринбосари дейиш тугри эмас,
чунки уринбосари суз шаклидаги —и эгалик цушимчаси
директорга царашлиликни ифодалайди, б у цушимча
коллежнингсузи билан алоцаланмайди. Шунинг учун коллеж
дир ек т ор и ури н бо са р и ёки коллеж д и р е к т о р и н и н г
уринбосаридейилса, грамматик ва мантиц жи^атидан тугри
булади. Агар уринбосарисузидан олдин яна бошца сифатловчи
ц у й и л а д и г а н булса, ю^оридаги меъёрга мувофиц, царатцич
келишиги белгили цулланади, яъни коллеж директорининг
www.ziyouz.com kutubxonasi
маънавият ва маърифат масалалари буйича уринбосари,
коллеж директорининг молия масалалари буйича уринбосари
каби. Келтирилган ran грамматик тугри булиши учун
^уйидагича тазфир этилиши лозим: Унда (мулоцотда)
вилоят даги касб—^унар коллежлари директорларининг
маънавият ва маърифат масалалари буйича уринбосарлари
иштирок этишди.
)^ар бир келишикнинг ^улланиши билан 6ofahi$ ани^
адабий меъёрлар бор, ^ар бир келишик ало^ида—ало^ида
маъно ва вазифа учун хизмат цилади, лекин бу меъёрларга
зид уларо^ нутвда бир келишикнинг урнида бош^асини
цуллаш ^олатлари учрайди. Масалан, Самарканд, Бухоро,
Шаэфисабз каби шевалар вакиллари нутцида урин —пайт
келишиги урнида жуналиш келишигини ишлатиш адабий
нутцнинг тугрилигига жиддий халацит беради. Тошкентга
уцимоц, далага ишламоц, поездга келмоц каби ^олатлар
меъёрнинг бузилишидир. Сенга битта гапим бор, %али
поездга айтамандейилса, бошца шева вакиллари томонидан
Сенга битта гапим бор, %али поездда айтамантарзида эмас,
балки "Сенга айтадиган гапимни сенга эмас, поездга айтаман"
тарзида кулгили бир мазмунда англаниши мумкин.
Тушум ва чициш келишикларининг маъноси билан боглиц
ушбу икки ^олатни циёсланг: узумни емоц— узумдан емок,.
Тушум келишиги ^улланганда, "узумнинг ^аммасини емоц",
чи^иш келишиги ^улланганда эса "узумнинг бир цисмини
емоц" маъноси ифодаланади. Буни билмаслик, шуб^асизки,
грамматик ва мазмуний жиз{атдан мана бундай хато жумла
тузишга олиб келади: Тилни ёрай дейди—я, тиляи,— деб мулла
узумдан пащ ос myuiupgu (С.Равшанов). Бу уринда чициш
келишигини эмас, тушум келишигини ^уллаш шарт эди, чунки
п а щ о с туширмоц "битта з^ам цолдирмай, охиригача емо^"
дегани ва шунинг учун з^ам у тушум келишигидаги сузни
талаб цилади.
Ф е ъ л нисбатларининг цулланишида з;ам купинча
морфологик меъёрларнинг бузилишини куриш мумкин. Бу,
айни^са, феълнинг аналитик шакллари (етакчи феъл+ кумакчи
www.ziyouz.com kutubxonasi
феъл)да кузга ташланади. Йирик филолог А.Рустамов бундай
з^олатларга 1 £уйидагича ани^лик киритади: "Бу - н зушимчасини
ишлатишдаги айб уни кераксиз уринларда з^ам истеъмол
цилишдан иборат. Бошламоц, келмоц каби феъллар кумакчи
булиб келганда маж^ул ^аракатни билдириш учун маж^уллик
цушимчаси асосий феълга цушилиб, кумакчи феълга,
жумладан, бошламоц ёки келмоц феълига цушилмайди.
Бинобарин, мен эшитган ва бошцалар з^ам яна эшитиши ёки
у^иб ^олиши мумкин булган цуйидаги гаплардаги — н
цушимчаси тил ну^таи назаридан орти^чадир. 1. %аёт илдизи
жила бошланди. 2. Чуллар узлаштира бошланди. 3. Цовоцуруги
цадимдан цулланиб келинган. 4. Пахта терила бошланди.
ТуБриси у^аёт илдизи жила бошланди эмас, жила бошлади
булади. Чуллар узлаштира бошланди эмас, узлаштирила
бошладидейилади. Цовоц ypyFU цадимдан хулланиб келинган
эмас, цулланиб келган дейилиши керак. Пахта терила
бошланди эмас, терила бошладидейиш лозим ."1
С уз туркум ларининг барчасидаги грамматик
категорияларнинг адабий тилда цулланишини тартибга
соладиган жуда куплаб морфологик меъёрлар мавжуд.
Сузларнинг бирикиши, суз бирикмаси ва ran тузишда
морфологик шаклланган сузлар, табиийки, материал
вазифасини бажаради. Шунинг учун з^ам синтактик меъёрлар
ана шу морфологик меъёрларга хам суянади.
Синтактик меъёрларнинг э^ам нутвда бузилиши з^олатлари
кузатилади. Айтиб утилганидек, эга билан кесимнинг шахе —
сонда мослашиши, асосан, кучли меъёр, аммо бунда з$ам баъзи
хусусий уринлар борки, улар нущ тузувчининг иккиланишига
сабаб булади. Масалан, эга ва кесимнинг 3 —шахе куплик
сонда мослашишини олиб курайлик. Эга кесим билан 3 —
шахеда купликда з^амиша мослашиши шарт эмас, яъни эга
шахени билдирадиган суз булганда, кесим купликда з^ам,
бирликда з^ам келавериши мумкин: 9цувчилар мактабга
келдилар Уцувчилар мактабга келди каби. Лекин эга
вазифасида жониворлар ёки жонсиз нарсаларни билдирувчи
1 Рустамов А. Суз жусусид* ера. Топжент, 1687. U 9 - 150-бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
суз келганда, кесим, асосан, бирликда цулланади: Итлар
вовулладиларэмас, Итлар вовуллади] Гуллар очилдиларэмас,
гуллар очилди каби (бадиий нутвдаги ало^ида ^уллашлар
бундан мустасно, улар з^ацида кейинроц айтилади). Шунга
^арамасдан, эга жонсиз предмет ёки тушунчани билдирадиган
суз булганда з$ам, айтайлик, Барча таълим муассасалари щшга
яхши тайёргарлик курдилар ^абилидаги (русчадаги ту лщ
мослашувга тацлидан) синтактик нотурри тузилган
жумлаларни куриш мумкин.
Мантилий куплик билан грамматик купликнинг фар^ига
бормаслик з^ам синтактик меъёрларнинг бузилишига олиб
келади. Масалан, Исроил армияси ушбу цудудда %арбий
техникаларни купайтирганлар("Халц сузи", 2006 йил 30 июнь)
гапида эга бирлик сонда (Исроил армияси), кесим купликда
{купайтирганлар). Бунинг сабаби нущ тузувчи армияня
купликда деб тасаввур цилган. Аслида бу суз мантицан
купликни билдиради, яъни жамловчи от, лекин грамматик
бирлик сонда. Шунинг учун бундай гап грамматик жи^атдан
нотугридир, тутриси Исроил армияси ... купайтирганбулиши
лозим.
Тилимизнинг грамматик меъёрига кура аницловчи
предметнинг ани^ мивдорини билдирса, предметни билдирган
суз фацат бирлик сонда цулланади: унта китоб, йигирма нафар
укувчи, беш дона гул каби, аницланмишларга —лар куплик
цушимчасини 1 ^ушиш грамматик хатодир. Лекин матбуотда,
радио — телевидениеда, огзаки нутвда ана шундай нотурри
куллдтттллр куп учрамовда. Масалан: %озир вилоятимиздаги
80 та касб—%унар коллежларида 55 мингдан зиёд уцувчи
таълим оляпти ("Узбекистон овози", 2006 йил 29 июнь).
Мивдор ифодаловчи сузларни ^уллашда кенг тарцалган
яна бир ну^сон шуки, тахминий мивдорни умумлаиггирувчи
"...дан о р т щ " , "...га яцин" шаклидаги конструкциялар
таркибидаги сонлар купинча нотутри танланади. Ундан,
йигирмадан..., юздан..., мингдан ортщ ёки унга, йигирмага...,
юзга..., мингга яцинкаби з^олатларда грамматика з$ам, манти^
з^ам с о р л о м , чунки язслитлаш, умумлаштириш аниц куриниб
www.ziyouz.com kutubxonasi
турибди. Лекин ун учдан о р т щ ун т ущ изга ящн, еттидан
орпищ, уттиз олтига яцин каби ифодалар манти^ у ёвда
турсин, з^атто грамматиканинг з$ам кулгисини цистатиши
табиий. Ахир, ''...дан ортщ", "...га яцин" булгандан кейин,
ортадиган ёки я^инлашадиган эталон — меъёр муайян яхлит
бир мивдор булиши шарт—ку! Етти, тувдиз, ун уч, ун туцциз
ва з^.к.гача санаган одам давомини з^ам санаб ^уя цолмайдими?
Бу каби ну^сонлар нущ тузувчининг ацлий танбаллиги билан
боглшда рсшайди.
Синтактик меъёрларнинг бузилиши тилдаги ran моделлари
- структур схемаларини яхши тасаввур ^илмаслик сабабли
з^ам воце б^лади. А.Руломов шундай ёзади: "Гапнинг
умумлашган намунаси, макета унинг структура схемасини
ташкил этади. Бу схема гапнинг формал—грамматик томони
булиб, у ran э^осил цилиш учун зарур булган минимум
компонентлардан ташкил топади: эга + кесим: Бола югурди ;
эга + кесим + боглама: Карим укам булади. Гап синтактик
тугалланган конструкция б у л и б , бундай синтактик
конструкциялар тил бирликларининг бирикиш цонунлари
асосида шаклланади."1
Айтиш лозимки, гапнинг бундай намунавий моделлари з^ар
бир тилнинг узига хос ва мивдори з$ам чегараланган, 40 — 50
танинг нари —берисида булади. Нутц тузувчи тилдаги бу
моделлардан уз коммуникатив ма^садига уйгунини танлайди
ва уни турли вариантларда кенгайтиради, тилдаги модел
асосида керакли жумлани тузади. Тил деган сирли дунёнинг
синоатларидан бири э^ам шунда. Ф ранцуз профессори
Муртазо Мамудян шундай бир фактни келтиради. Купгина
тилшунослар нутвдаги жумлалар (20 дан орти^ булмаган
суздан таркиб топган) миадори 1030 дан 1086 гача булган сон
билан улчанади деб з^исоблайдилар. Бир аср 3 х 10 9 сониядан
иборат. Бир одам бир аср яшайди ва у з^ар сонияда битгадан
жумлани урганади деб тахмин цилинса, у бутун умри
давомида мазкур мивдордаги жумлаларнинг жуда з$ам оз
щсмини узлапггира олади деган хулоса чи^ади. М.Мамудян
1 Гуломов А., Аскарова М. КУрсатилган асар, 3 6 - б е т .
www.ziyouz.com kutubxonasi
тилни узлаштириш ва ундан фойдаланиш жараёнлари
мо^иятан бениз^оя тежамкор тамойилда воце булишини, бу
тежамкорлик тил структурасининг б^лакланиши билан
таъминланишини таъкидлайди.1 Бошцача цилиб айтганда,
нутрий жумлалар яхлит урганилмайди ва узлаштирилмайди,
тил б^лакланади, б у булаклар узаро муносабатга киритилади.
Тилда ана шундай булаклар ва уларнинг грамматик
муносабати ^осиласи сифатидаги ran моделлари мавжуд. Тил
урганувчи ана шу булаклар ва саноцли ran моделлларини
^злаштиради, уларга суянган з^олда саноцсиз индивидуал
жумлалар тузади. Тилдаги ran моделларининг ранг —
баранглиги нут^нинг тугрилиги ва таъсирчанлигини
таъминлашда нут^ тузувчи учун битмас — туганмас
имкониятдир.
Таъкидлаш лозимки, узбек тилининг з^ам мутлацо узига
хос ran моделлари бор. Уларда узбек адабий тилининг
синтактик, умуман, грамматик меъёрлари намоён б^лади.
Масалан, рус тилида Мне десять леттарзида жумла i$ypmn
учун асос буладиган ran модели мавжуд, шунинг учун мазкур
жумла грамматик тугри. Аммо узбек тилида айнан бундай
ran модели йу^, шунинг учун мазкур русча жумла Менга ун
ёш деб таржима ^илинса, у асло узбекча булмайди. Айни
фикр ифодаси учун узбек тилида бошца моделлар борки,
унга мувофи^ М е н и н г ёшим унда ёки Менун ёшга кирдим
тарзидаги жумла тузилади. Рус тили ёки бошца тил ran
моделларига кура тузилган Менга ун ёш каби жумлалар
нут^нинг тугрилиги сифатини мутла^о йуеда чи^аради.
Маълумки, суз бирикмаси, ran каби синтактик бирликлар
сузларнинг ^ушилиши натижасида э^осил булади. Сузларнинг
бир — бири билан ^ушилиб, суз бирикмаси ва гапларни юзага
келтириши учун муайян шартлар бажарилиши зарур.
Сузларнинг узаро бирикишида цатьий цоидалар, цонуниятлар
бор, албагга. TyFpn келган з^ар цандай икки суз бир —бири
билан богланавермайди. Узаро бирикадиган сузлар, аввало,
грамматик ва семантик жиз^атдан мос булиши керак.
1 Мамудян М. Лингвистика. Москва: Прогресс, 1985, C.56.
70
www.ziyouz.com kutubxonasi
Тилшуносликда валентлик номи билан юритиладиган б у
зарурият, айницса, синтаксисда, синтактик меъёрларнинг
шаклланишида фав^улодда а^амиятга моликдир. Масалан,
бажармоц ва режа сузларини олиб курайлик. Бу сузлар
режани бажармоц ёки режа бажарилмок, тарзида боБланиб,
суз бирикмасини з^осил цилиши мумкин. Чунки, биринчидан,
уларда умумий маъно узви — умумий сема бор, яъни режа
сузининг маъноси "бирор ишни амалга ошириш учун аввалдан
белгиланган мулжал", бажармсщ сузининг маъноси "бирор
ишни амалга оширмо^" булиб, "амалга ошириш" умумий
маъно узви уларни бирикиши учун имкон беради.
Иккинчидан, грамматик жи^атдан феъл талабига мувофиц
режа сузи тушум ёки бош келишикда келган. Демак,
грамматик — семантик шароит мавжуд, бирикма грамматик
тугри тузилган. Аммо мана б у гапга эътибор берайлик:
...Республика ацолисининг цонга булган эцтиёжи 32 ф оизга
бажариляпти, холос("Узбекистон овози", 2006 йил 15 июнь).
Бу гап грамматик турри эмас. Чунки эцтиёж сузининг
маъносида "амалга ошириш" деган маъно узви йу^, унинг
маъноси "бирор нарсага булган талаб, му^тожлик"дир.
Мазмунан борлана олмаган сузларнинг грамматик богланиши
зодида гапириб булмайди. Бу суз, масалан, цондирмоц сузи
билан богланиши мумкин. Мазкур жумланинг грамматик
тугри шакли мана бундай булади: ...Республика ацолисининг
цонга булган эцтиёжи 32 фоизга цондириляпти, холос.
Баъзан ^уйидагича грамматик хато жумла тузиш з$ам
учрайди: %ис$аси, ушбу анжуман %ацида газет ам изнинг
кейинги сонларида батафсил т аниш иш ингиз мумкин
("Маърифат", 1998 йил 28 март). Жумладаги анжуман х,ак,ида
танишишингиз мумкин ^ушилмаси суз бирикмаси була
олмаган, яъни сузлар узаро грамматик бирика олмаган.
Бунинг сабаби тобеланиш муносабати ифодаси учун
кумакчининг нотутри танланганлигидадир. Таниш м оц
феълининг кучли синтактик валентлигига кура бундай
з^олатларда цацидакумакчиси эмас, балки билан кумакчиси
^улланиши шарт. Мазкур гап Цисцаси, ушбу анжуман
www.ziyouz.com kutubxonasi
тафсилотлари билан газетамизнинг кейинги сонларида
батафсил танишишингиз мумкинтарзида тазфир цилинса,
грамматик тугри булади. Ёки Тарбиячи раем устида сузлаб
беради (С.Жураев, Х К°Диров) гапидаги устида кумакчиси
з$ам грамматик хато ^улланган, бу уринда %ак,идакумакчиси
жоиз. Синтактик валентликларни етарли даражада билмаслик
о^ибатида кумакчиларнинг гапдаги урни билан боглщ ана
шундай грамматик хатолар юзага чицади.
Бундай хатолар келишиклар билан боглиц з^олда з$ам
учрайди. Масалан: Шундан кейин болалардан аввал якка—
якка цолда сузлаб бериш таклиф этилади (С.Жураев,
Х.^одиров). Бу жумладаги болалардан таклиф этилади
цушилмаси грамматик хато, чунки бу з$ол таклиф этилмоц
феълининг синтактик валентлигига зид. Бу синтактик
бирикма маэкур феълнинг валентлигига мувофиц болаларга
таклиф этилади шаклида б^глса, узбек адабий тилининг
синтактик меъёрига мос з^исобланади.
У с л у б и й м е ъ ё р л а р нутц маданиятининг чуцциси
з^исобланади, бу меъёрларни мукаммал билиш ва улардан
эркин фойдалана олиш маданий нутц тарбиясининг пировард
мацеадларидандир.
Тил цанчалик ривожланган булса, унинг услубий
меъёрлари з^ам шунчалик бар^арорлашган, рангинлашган,
бойиган булади. Узбек тили дунёдаги энг цадимий ва тараний
этган тиллардан бири сифатида узининг таранг услубий
меъёрларига эга.
Кишиларнинг ижтимоий фаолиятини нутцсиз мутла^о
тасаввур цилиб булмайди. Бу фаолиятнинг турли соз^аларида
турли шароитларда, турли мацеадлар билан нущ узига хос
тарзда иштирок этади. Айтайлик, тажрибали уцитувчининг
дарсдаги нупрт ва танаффус пайтида икки — уч у^увчи билан
суз^батидаги нутци фар*уш булиши табиий. Дарсда илмий —
таълимий ма^сад асосий булса, шунчаки су^батда бу мацеад
асосий булмайди. Ёки расмий ёзишмаларда цулланадиган нущ
билан илмий баёнда ишлатиладиган нуть> з^ам айнан бир хил
булмайди. Ижтимоий фаолиятнинг ана шундай турли
www.ziyouz.com kutubxonasi
соз^аларида цулланадиган хилма—хил нут^ куринишлари нущ
услублари деб юритилади.
Узбек тилида цуйидаги нут^ услублари фарцланади:
1)сузлашув услуби, 2)расмий услуб, 3)илмий услуб, 4)
публицистик услуб, 5) бадиий услуб. Бу услубларнинг з$ар
бирига хосланган грамматик шакллар, суз, с^э бирикмаси,
ran ва интонацион воситалар мавжуд. Ана шу хосланиш узбек
адабий тили услубий меъёрларининг асосидир. Аницроц
айтиладиган булса, услубий меъёрлар муайян со^адаги
алоцани таъминлайдиган нутцнинг мазмуни, мацсади ва
вазифаси учун мос келадиган тил бирликларини танлаш
^оидаларидир.
>£ар бир услубнинг узига хос тил хусусиятларини, демакки,
услубий меъёрларини билмасдан туриб тузилган з$ар цандай
нуп$ том маънодаги маданий нутц була олмайди.
Расмий иш цогозларидаги нутцнинг услубий узига
хосликларини олиб курайлик. Бу у с л у б д а бош$а
услублардагидан фар1 $ли равишда, масалан, от ёки отлашган
сузлар куп цулланади, з^атто феъл билан ифодаланувчи
з^аракат ва з^олатлар учун э^ам отга яцин суз шакллари, яъни
з^аракат номи шакллари танланади: ...тайёргарлихнинг бориши
%сщида, ...царорнинг бажарилиши myFpucuga, ...ёрдам бериш
мацсадида, цабул цилишингизни сурайманкаби. Феълларнинг
цулланишида з^ам узига хосликлар бор. Хусусан, мажз^ул
нисбатдаги 3 —шахе буйру^ — истак майлидаги ёки утган
замондаги феъл шакллари фаол ишлатилади: топширилсин,
тасдик^ансин, бажарилсин, бушатилсин, тайинлансин;
эшитилди, царор цилинди, куриб чицилди, курсатиб утилди,
ого^лантирилдикаби. Бу услубдаги муз^им жиз^атлардан яна
бири шуки, уларда цолиплашган, туррунлашган суз
бирикмалари кенг цулланади. Муз^андислик психологияси
фани маълумотларига кура, ^олиплашган, доимий ягона
шаклга эга булган суз тизимлари, иборалар бошца суз
бирикмаларига нисбатан 8—10марта тез идрок этилар экан.
Бунинг устига ^олиплашган суз бирикмалари з^ужжатларни
тайёрлаш ва улардан фойдаланиш жараёнларини з^ам
www.ziyouz.com kutubxonasi
анчагина тезлаштириш имконини беради. Шунинг учун ^ам
бошца услубларда салбий э^одиса сифатида ба^оланувчи
^олиплашган синтактиктузилмалар, "штамп'лар бууслубнинг
эарурий унсури деб ^аралади. Масалан, буйруц матнида
^уйидагича цолиплашган тузилмалар ^улланади: ...сум маош
билан ...лавозим ига тайинлансин; ...уз хоцишига кура
...лавозимидан о зод цилинсин; ...бошца ишга утганлиги
муносабати билан ...лавозимидан озод цилинсин.Ёки хизмат
ёзишмаларида: Сизга ...ни маълум цилалшз; Сизга ...ни
билдирамиз; Сизга ...ни эслатамиз ва тегишли царор цабул
цилииши мацсадга мувофщ деб биламиз; ...муносабати билан...;
...царорига мувофиц равишда; ...га мактаб маъмурияти царши
эмас; ...га мактаб маъмурияти кафолат берадикаби1.
Албатта, тилда бирон —бир услубга хосланмаган, услуб
жи^атидан нейтраль бирликлар, яъни барча услубларда
цулланадиган бирликлар катта миздорни ташкил этади.
Табиийки, ана шундай бирликлар услубларни ягона бир
адабий тилга бирлаштиради. Бир услубга хосланган тил
бирлигининг бошца услубда цулланиши, табиийки, услубий
меъёрнинг бузилиши з^исобланади. Масалан, ташриф
буюрмок,сузидаги ташрифнинг лугавий маъноси "шарафлаш"
булиб, яхлит суз сифатида, асосан, расмий — публицистик
услубга хосланган, унда кутаринкилик, тантанаворлик
таъкиди бор. Ана шунинг учун ^ам ^уйидаги жумлада услубий
меъёр бузилган: Фожиа ю з берган жойга (самолёт цалокатга
учраган) мамлакат президенти Ил%ом Алиев ташриф буюрди
("Узбекистон овози", 2005 йил 27 декабрь). Бу услуб хабар
мазмунидаги нейтраль услуб булганлиги учун ^ам ташриф
буюрмоцсузи учун тамомила ётдир.
Услубий меъёрларни пухта эгаллаш, уларга зийраклик
билан мунтазам амал цилиш малакаларига эга булмо^ учун
куп у^иш, урганиш, цис^аси, куп тер тукишга тугри келади.
Айницса, у^итувчи ва асосий цуроли суз булган бошца касб
эгалари бу меъёрлар буйича малакаларини ошириш борасида
муттасил шурулланишлари лозим.
Шуни з^ам айтмоц жоизки, адабий тил меъёрларининг
1 Аминов М., Мадвалиев Д., Ма^камов Н., Махмудов Н. Иш юритиш. Тошкент Узбекистон
миллий энциклопедияси, 2000, 15—17 — бетлар.
74
www.ziyouz.com kutubxonasi
тараедий этиб боришида тил бирликларининг вариантлилиги
ало^ида а^амиятга молик. Грамматикада ^ам, лексикада ^ам
муайян бир маъно ифодаси учун мулжалланган бирдан ортиц
бирлик борлиги маълум. Масалан, — дай/-дек/-дак каби
вариантли ухшатиш цушимчалари. Лурат бойлигимизда з^ам
бундай вариантлилик анча — мунча бор: андаза — андоза,
арава— ароба, баравар— баробар, каптар — кабутар, шойи
— шо%и каби. Бу вариантлар жуфтликларидаги биринчи
сузлар нейтраль, иккинчилари зса юцори —китобий услубга
деярли хосланиб болтан. Бунинг ^исобига узбек тилининг
адабий меъёрлари бойиган. Ана шундай вариантли сузлардан
фойдаланганда, улардаги у с л у б и й — ф арцловчилик
хусусиятини, албатта, з^исобга олиш зарур.
Нутвда адабий тил меъёрларининг бузилиши, асосан, икки
сабабга кура содир булади. Аввало, сузловчи мансуб булган
^удуддаги шева, шунингдек, ^ша ^удудда муомалада булган
бош^а системадаги тилнинг кучли та ъ с и р и адабий
меъёрларнинг у ёки бу даражада бузилишига олиб келиши
мумкинки, бу омилни объектив сабаб деб ^араш ма^садга
мувофи^. Масалан, бухоролик сузловчи уз шеваси ва тожик
тилининг таъсирида талаффуз меъёрларини райриихтиёрий
бузиши ёки тожикча суз ва грамматик шаклларни нутвда
олиб кириши мумкин. Адабий тил меъёрлари бузилишининг
субъектив сабаби эса бевосита нутц тузувчининг узи билан
ало^адордир, яъни тилни етарли даражада билмаслик, тил
цоидаларини яхши эгаллам аганлик, нутц тузишга
эътиборсизлик, нутрий куникмаларнинг заифлашганлиги
кабилар. Тугри нутс$ тузиш малакаларини шакллантириш
буйича иш олиб борилар экан, энг аввало, ана шу субъектив
сабабларни бартараф этишга асосий эътибор царатилмоги
керак.
Адабий тил меъёрлари бузилишининг икки турини
фарь^лаш лозим. Биринчиси шуки, сузловчи ёки ёзувчи адабий
тил меъёрларини билмаганлиги учун бундай ну^сонга йул
$уяди ва у тузган нущ нотугри деб царалади. Иккинчи ^олатда
эса сузловчи ёки ёзувчи адабий тил меъёрларини мукаммал
www.ziyouz.com kutubxonasi
билади, лекин турли, масалан, эстетик ма^сад билан муайян
^онуниятлар асосида бу меъёрларини бузади ва унинг нуп$и
нотурри деб ^исобланмайди. Айни пайтда бундай з^олатлар
бузилиш деб эмас, балки адабий меъёрдан чекиниш тарзида
баз^оланади. Бу уринда, табиийки, бадиий нутц назарда
тутилмовда.
Адабий тил меъёрларига амал цилиш бадиий нутвда узига
хос тарзда намоён булади. X X аср француз адабиётининг
йирик вакилларидан бири Поль Валери бадиий прозани пиёда
юришга (цадимги юнонлар "пиёда суз" дейдилар), поэзияни
эса рацсга ухшатган, тад^и^отчи Н.И.Балашов бу ухшатишни
эсга олиб, эстетик маънода бадиий прозада з^ам сузлар
поэзиядаги каби ^имматга эгалигини таъкидлайди.1 Айтиш
мумкинки, з^а^ицатан з^ам, бадиий нутзда сузлар кутилмаган
ва курилмаган, одатий ва райриодатий з^аракатлар, турфа
оз^англар ва овозлар билан рацсга тушади. Сузлар,
цушимчалар, з^атто гаплар м еъёрлар деган ^атъий
цоидаларнинг чизган чизиридан осонлик ва усталик билан
чициб кетади. Шу тарзда нуп$ бадиий деган сифатга сазовор
булади.
Узбек адабий тилининг суз ясалиши меъёрларига кура
—зо р цушимчаси усимлик, дарахт каби нарсаларни
билдирадиган сузларга цушилиб, шу нарсалар куп буладиган
жойни ифодаловчи отларни ясайди: лола+зор, олма+зор,
беда+зор каби. Суз усталари бу меъёрдан эстетик ма^сад
билан чекиниб, усмайдиган нарсани билдирдиган сузлардан
з^ам бу цушимча воситасида янги суз ясайдилар. Масалан,
улкан суз санъаткори Абдулла Кодирий "Утган кунлар"
романида цоронгузоршаклида суз ясаган: Унинг (Отабекнинг)
кунгил меваси бу кунги %ора воцеа билан цандай уралиб,
йуцолиб кетган булса, бундаги дарахтлар %ам уз меваларини
кеча ранги билан буяб, яшил япроцлари ила кумган эдилар,
яъни бунда усган дарахтлар цандай мева берадир — ажратиш
цийин эди. У шу цоронгузор билан 1 фиилишиб кетгандек ва
цоронгуликнинг цучогига кира боргандек м евазорнинг
1 Балашов Н.И. С т р у к т у р н о -р е л я ц и о н н а я диф ф еренциация знака языкового н знака
поэтического. -И звестия А Н . Серия литертуры и языка. 1982, том 41, N 2. С. 125.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ичкарисига юра борди. Бу гузал ва нафис тасвирдаги кунгил
меваси, цора воцеа, кеча ранги, бундаги дарахтлар, уз
мевалари, цорошуликнингцучоги, мевазорнинг ичкарисикаби
бирикмалар билан цоронгузорсузи фав^улодда бир уйгунлик
з^осил ^илган ва Отабек цалбида "у с га н , усаётган”
цоронгиликнинг пластик тасвири жонланган. Бадиий
адабиётда ёзувчи бундай янги сузларни адабий тилга киритиш
учун эмас, балки ани^ бадиий — эстетик мацсад билан яратади.
Шунинг учун з^ам бундай сузлар айни ма^садга цай даражада
хизмат цилганлиги ну^таи назаридан баз^оланади
Грамматик меъёрларни олиб курайлик. Узбек тилида, айтиб
утилганидай, эга шахе булмаса, кесим билан 3 —шахе
купликда мослашмайди, яъни кесим —лар цушимчасини
олмайди. Аммо бадиий нутвда бу меъёрдан з^ам чекиниш
мумкин. А^одирий "Утган кунлар”да бундай з^олатларда з^ам
-ларни цуллайди, у шундай тасвир тарзини танлайдики,
оддийгина — ларузгача нозик маъно ишваларини ифода этади.
Айницса, Отабек ва Кумуш билан алоцали тасвирларда бу
з^олат жуда яедол куринади. Самимиятга тула бу тасвирларда
жонсиз ва жун нарсаларнинг эрка ва з^узунли жонланиши
китобхон кунглига з^узур бахш этади: Бу хабарни эшитувчи
— Кумушбибининг цора кузлари ж щ ёшга тулиб, киприклари
ёш билан беландилар... Гуё бу сузлар Кумушбибининг учган
4 u p o f u h u цайтадан ёцарлар, умид осмонининг йуцолиб,
яшириниб кетган юлдузлари яна цайтадан уз уринларига
келиб цунгандек булурлар, унинг куз унгида жой олган
цораликлар шу ёцила бошлаган нажот шамлари партави билан
уз—узларидан йуцолгандек куринарлар эди.
Бундай эрка ва гузал тасвирни соз^ир сузчи Чулпоннинг
"Кеча ва кундуз" романида э^ам куриш мумкин. Айрим
мисоллар: Унинг (Зебининг) оёцлари аллацандай ёмон бир
кучнинг афсунига илашганлар, уша кучнинг судраган томонига
борардилар... Шундай цилиб, икки аламзадакунгил жуда цисца
булган цувончларга берилдилар... Фацат бу турт девол
орасига кирадиган цувончлар уткинчининг назаридай бир
нафасга кириб чщадилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Грамматик меъёрлар сузларнинг узаро бирикиши учун
тегишли шароитларни тацозо этади. Аввало, маъноларда
муштараклик булмаса, сузлар боглана олмайди. Айтайлик,
яшил утлоц бирикмаси манти^ан турри, аммо яшил наво
бирикмаси мантицан нотурри ёки бацирган. одам — мантицан
турри бирикма, бсщирган сукунат эса манти^ан турри эмас.
Табиий, уларнинг грамматик табиатида з^ам уйрунлик йу^.
Ни^оят, сузларнинг узаро богланишига уларнинг з$ар бирига
хос лексик — услубий хусусиятлари з^ам монелик цилиши
мумкин. Масалан, ютуща эришмоц, муваффациятга эришмоц
деб ишлатиш мумкин, биро^ камчиликка эришмоц,
муваффациятсизликка эришмоцдеб булмайди.
Бадиий нутвда сузларнинг узаро богланиш цонуниятлари
адабий тилдагига Караганда бирмунча узига хос тарзда кечади.
Сузларнинг узаро цушилиш чегаралари кенгаяди. Чунки
бадиий нутвда сузларни кучма маънода ^уллаш тенденцияси
жуда кучли. Сузларни кучма маънода цуллаганда эса уларнинг
борланишидаги чекланишлар деярли йуцолади. Масалан, цора
куч, тотли йил, оцанг оцмоцда ва шу каби бирикмалардаги
сузлар айнан у з маъносида тушунилса, бу бирикмалар
мутлацо бемантиц булиб туюлади. Аммо улар бадиий пущ
ну^таи назаридан жуда манта^ли ва образлидир.Шунинг учун
бадиий асар тилини объектив борлиц ^одисалари билан
конкрет м утаносиблигига кура ба^олаш асоссиз ва
нотурридир. Эстетик бутунлик булган бадиий асар ижодкори
учун нарсаларнинг конкрет моз^ияти эмас, балки уларнинг
юксак бадиий ифодаси, яхлит образи аэ^амиятлировдир.
Иж одкор ана ш у мацсад билан тилдан янги —янги
имкониятлар излайди. Бундай имкониятлардан бири бадиий
б^лмаган нутвда узаро борланиши чегараланган сузларни
борлаш орцали турли маъно нозикликлари, экспрессивлик,
эмоционаллик ва шу кабиларни юзага келтиришдир, Бадиий
нутцдаги бундай бирикмаларни райриодатий бирикмалар
дейиш мумкин. Бундай бирикмалар узининг "янгилиги",
индивидуаллиги ва айни райриодатийлиги билан тезда
ди^^атни тортади. Уцувчи беихтиёр бундай бирикмалар
устида уйлай бошлайди, натижада ёзувчининг ниятини
чу^урро^ тушунади. Шунинг учун з$ам одатий бирикмаларга
www.ziyouz.com kutubxonasi
Караганда гайриодатий бирикмалар бадиийлик ну^таи
назаридан купро^ а^амиятлидир.
Забардаст шоир Максуд Шайхзоданинг "Шоир цалби
дунёни тинглар" шеъридан олинган цуйидаги парчада
роайриодатий бирикмаларнинг бадиий ва э~тетик салморини
тула з$ис цилиш мумкин:
Товушларнинг кичик,улуги,
Товушларнинг %иди— буйи бор.
Товушларнинг совуц, илиги,
Товушларнинг ранги—руйи бор.
Товушларнинг ширин—аччит,
Бордир %ammo юмшоц, qammuFU.
Шоир рассом булсайди агар,
чизар эди шундан лав^алар.
Парчадаги сунгги икки мисрадан бошца мисралардаги
барча бирикмаларнинг райриодатийлиги, "янгилиги" аниц
сезилиб турибди, чунки бадиий булмаган нутцда б у
бирикмалар шакллана олмайди. Аммо бадиий булмаган нущда
з^ам шундай бирикмалар учрайдики, уларни ташкил этган
сузларнинг маънолари узаро сиришмайди. Бироц шунга
царамасдан, бизга улар одатий бирикмалардай туюлади,
сузларнинг умумий борланиш цонуниятларига тула мосдай
куринади. Лекин яхшироц дивдат цилинса, уларда з^ам
богланиш цоидаларидан маълум маънода чекинишлар
борлигини куриш ^ийин змас. Масалан, ширин сузбирикмаси
куп учрайди, ундаги ширинсузи таъм билиш аъзоси орцали
сезиладиган белгини билдирса, суз сузи эшитиш аъзоси
воситасида сезиладиган тушунчани ифодалайди. Бу эса икки
сузнинг узаро борланиши учун монелик циладигандек
куринади. Лекин уларнинг з^ар иккисидаги ё^имлилик белгиси
уларни туташтиради ва ширинсузи "ёцимли" маъноси билан
мазкур бирикмага кириш ^у^уцига эга булади. >>осил булган
бирикма дастлаб райриодатий булади, узида "янгилик"
буёрини са^лайди. Аммо бу ва шунга ухшаш совуц хабар,
совуц ran, ширин туш, ширин хотира, аччш$ гам, аччиц
пушаймон, цизил ran каби бир цанча бирикмалар узидаги
"янгилик" буёгини йу^отган, з^озирда улар бизга одатий
бирикмалардай туюлади. Бундай бирикмалар ва^тлар утиши
билан доимий ^улланишга кирган ва "клишелашиб" долган.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мисолларга эътибор беринг: Бу уй ичида Отабекнинг
саодатли кунларининг ширин хот иралари сацланар...
(А.Цодирий, "¥тган кунлар" романи). Мурдор экан юрак
нсщадар, Баъзан тащ о аччик, йиглайман (Миртемир, "Сурат"
достони). Бир ширин %ид таралар ердан Ва юракка кетар
цушилиб... (Р а у ф Парфи, "О см о н —фалакда" шеъри).
Парчалардаги ажратиб курсатилган бирикмалар
муаллифларнинг индивидуал бирикмалари эмас, шунинг учуй
улар янгилиги билан эмас, балки ало^ида экспрессивлиги
билан ажралиб туради.
Бир сезиш аъзоси билан билинадиган белгини англатадиган
сузни бошк;а сезиш аъзоси билан билинадиган тушунчага
нисбатан цуллаш йули билан юзага келадиган кучма маънолар
(улар т и л ш у н о с л и к д а синестетик метафоралар деб
юритилади) деярли ^амиша кучли экспрессивликка эга
булади. Бу э к с п р е с с и в л и к , о б р а зл и л и к янгилиги,
райриодатийлиги аниц сезилиб турган ва ана шу синестетик
метафора асосидаги индивидуал—муаллиф бирикмаларида
янада кучаяди. Бадиий нутцда уткир таъсир ва тасвир
воситаси сифатида эстетик вазифа бажаради.
М а^оратли с у з усталари б у воситадан унум ли
фойдаланадилар. Масалан, тотли ва чексизлик сузларини
нобадиий нутвда борлаш мумкин эмас, чунки уларнинг
маъноларида мутаносиб цирралар йу^. Аммо ^ассос суз
санъаткори Ойбек б у сузларни узаро боглаб, бетакрор бир
образ яратган. Бунда тотлисузи конкретликдан "чексизлик"
1 $адар кенгайган, абстрактлашган ва чексизлик сузи билан
муносабатда нозик бир миссий ^олатнинг умумлашган бадиий
тасвирини юзага келтирган. Албатта, бу бирикма э^ам
синестетик м етаф орага асосланган ва узининг
райриодатийлиги билан тезда диццатни тортади: Оцшом,
узоцларга цараб толамен, Тотли бир чексизлик уфцда ёнар
("Калбимда сезамен..." шеъри).
Баъзан эса маънолари бир —бирига мутла^о зид булган
сузларни узаро борлаш орцали райриодатий бирикма э$осил
1 $илинади. Бунда бирикма бетакрор образнинг расмига
айланади, кучли эмфатик интонация билан борлиц ^олатда
жуда ю^ори экспрессивлик ва эмоционаллик юзага келади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Адабиётшуносликда бундай бирикмалар оксюморон номи
билан урганилади.
Ушбу парчага эътибор берайлик:
Лов—лов ёнаётир цуёш — ул нажот,
Осмон чорлаётир, чорлар юксак тог.
Шундай юрагимда т овушсиз фарёд,
Мен сенга инонмоц истайман, эво%...
(Рауф Парфи, "Му^аббат" шеъри).
Товушсиз фарёд бирикмасидаги сузларнинг маънолари
бир —бирига зид, яъни фарёд сузи меъёридан ортиц овоз
билан нола (^илиш) ни билдиргани з^олда, товушсиз сузи
унга аницловчи цилиб цулланган, Ана шунинг з^исобига лирик
цазфамоннинг мураккаб миссий э^олатига змфатик интонация
берилган, бирикма кучли эмоционаллик касб этган.
Айрим ^олларда гайриодатий бирикмалардаги оксюморон
нупда з^азил, енгил юмор ру^ини бериши мумкин. Масалан,
цари усмир гайриодатий бирикмаси цуйидаги мисраларда
енгил юмористик фонни юзага келтирган: Етмишинчи
йилларда цари бир усмир булиб, К,ултщда "Данте" билан унинг
ортиданчопдим (АОрипов).
Бундай гайриодатий бирикмалар, айницса, з^ажвий ва
юмористик асарларда жуда кенг ^улланади. Уларда бундай
бирикмалар нозик кулги чицарувчи воситалардан бири
сифатида эстетик вазифа бажаради. Узбек з^ажвининг
таницли усталаридан бири Неъмат Аминов узининг "Елвизак"
номли э^ажвий циссасида ана шундай бирикмаларнинг
ухшашсиз намуналарини яратган. Улардан баъзи мисоллар:
— О б бо соцолли чацалог—ей! — деди Шамси Тураевич,
Ушаровнинг елкасига цул ташлаб...
...Бозордан чициб, узи ёш—ёш эркак товуцчалардан олиб
келиб, "чехомбил" ва "табака" деган овцатларни пиширади...
— Бу эркак товуцча деганингиз хурозми?..
Бу уциш жуда яхши уциш — бепул овцат беради, бепул
ётоцхона беради, бепул стипендия беради, деб тушунтирдим
Ижодкорлар томонидан муайян эстетик мацсад билан
тузилган гайриодатий бирикмалардаги узвлардан бирининг
www.ziyouz.com kutubxonasi
ранг билдирувчи суз булиши купроц кузатилади. Бунда ана
шу ранг билдирувчи сузлардаги конкрет маъно абстрактлик
томон силжийди. Албатта, бу абстракт мазмун тамоман
мо^иятдан ажралган, муаллац з^олатда булмайди, балки
сузнинг конкрет мазмунидаги имконият сифатида мавжуд
б улган маъно ^ирралари, унинг ранг —баранг кучим
за^иралари асосида юзага келади. Масалан, яшил барг
бирикмасида яшил сузи конкрет бир мазмунга эга, барг
с^зини, айтайлик, шаббодасузи билан алманггирилганда, бу
конкретлик абстрактлашади, умумлашади. Шеърий парчага
эътибор берайлик:
Ер ёш, софлик жимирлатар этни,
Зорищан гунчалар очилди борда.
Панжрадан ошибчш^иб кетди
Майсазорда юрган яшил шаббода
(АМухтор. "Тугалиш" шеъри).
Айтиш керакки, яшилсузининг конкрет маъносида унинг
ана шундай абстрактлашуви учун имконият мавжуд, яъни у
тиницлик, тозалик, навциронлик, куркамлик ва шу каби
ассоциацияларни ^осил цилиш имкониятига эга. Бу эса унинг
мазмунидаги мазкур абстрактлашув мутлацо муаллац ^олатда
содир булмаганлигини курсатади. Фацат шоир унинг бу
имкониятидан биринчи булиб фойдаланаётгани учун бундай
бирикма бизга гайриодатий туюлади. Колаверса, шоир мазкур
бирикмани жуда мо^ирона цуллаган, айни урнига тушира
олган, яъни шаббода кум — кук майсазорда кезиб юрибди, у
шу ^адар нозикки, з^атто "панжарадан ошиб чи^иб кетади",
айни пайтда з^амма ёц "этни жимирлатар" даражада соф,
бегубор, шунинг учун бундай шаббода фа^ат яшил булиши
мумкин, холос. Яшил шаббода бирикмаси жуда чиройли ва
таъсирли яхлит эмоционал образнинг нозик ифодасига
айланган.
Райриодатий бирикмалар баъзан яхлит бир тушунчанинг
поэтик образи булиши х;ам мумкин. Масалан, Илктонгнури
к и п р и ги н гга цунар, К у к д ан ю ви б кетар ц о р а уйцуни
(А.Мухтор, "Болалик" шеъри) парчасида цора уйцу тун
www.ziyouz.com kutubxonasi
тушунчаси ифодасидир. Лекин тун сузига Караганда, цора
ущ у бирикмаси мазмунан бой ва поэтик жарангга эга.
Парчадаги цора уйцу — бу фа^ат тун эмас, балки шу тун
билан, цоронрилик билан борли^ булган яна бошца нарсалар
з$амдир. Шу маънода бу бирикманинг узи чиройли бир поэтик
образдир.
Райриодатий бирикмалардаги сузлар мазмунининг
конкретликдан абстрактлик томон силжиши, ундаги моддий
тушунчанинг йу^олиши, яъни номоддийлашуви натижасида
юзага келадиган экспрессив — э м оционалликнинг,
образлиликнинг идрок этилиши купинча индивидуал
характерда булади. Чунки мазкур райриодатий бирикмалар
таркибидаги сузлар мазмунидаги абстракцияни турли у^увчи
турлича тасаввур цилади. Куйидаги парчага диедат цилайлик:
Огушимда зангори се зги,
Кипригимда суюц %аяжон,
Кузларимда юмалоц севги,
Саломатман мен %ам, онажон.
(Рауф Парфи, "Яна ^айтиб келдим..." шеъри)
Ажратиб курсатилган суз бирикмалари, аввало, янгилиги
билан тез диадатни тортади. Бизни лирик цазфамоннинг
миссий з^олатига олиб киради. Айни пайтда уларнинг жуда
гузал образлар эканини сезамиз. Бу эмиссий з^олатлар бизга
з^ам "юцади", лекин бирикмалардаги зангори, суюк,, юмалоц
сузларининг абстракциясини з^амма айнан бир х и л
тушунмайди. Масалан, зангори сезги ёш, тоза туйру ва шунинг
кабилар, суюц %аяжонмуайян з^олатдаги куз ёши ва шунинг
кабилар, юмалоц севги з^узурли ва озорли, цутулиш имкони
булмаган севги, кузда акс этган севги ва шунинг кабилар
тарзида идрок этилиши мумкин.
Ицтидорли шоир Фахриёр "Сен кетган жойда" номли
шеърида ана шундай ута райриодатий бирикмаларнинг з^ар
бирини бетакрор, оз^орли образлар ифодачиси улароц яратиб,
уларнинг сатрлардаги тириз занжири воситасида сулрин
айрилиц азоби ва армонининг тирик расмини мана б у
шамойилда чизади:
www.ziyouz.com kutubxonasi
Узилиб ётар бир энлик умид,
цасамлардан бушаган шиша,
са р и щ а ч алинган видо мавсуми,
йи р т и б ташланган андиша.
М у ^ а б б а т н и н г пучоцларин бетиним
Ф а р р о ш шамол супурар.
Цизармаган кукнинг бетига
Ф а в во р а ла р тупурар.
9риндщ , цобиргалари цатор
Гуллар панасига урмалаб цочар.
Йулак бе^уш йицилиб ётар,
А рм он бола очар...
Бу мисраларда райриодатий бирикмалар нацадар катта
эстетик салмоц билан юкунганлигидан зав^анмасликнинг
асло иложи йуц.
Гайриодатий бирикмалар айрим з^олларда бир суз билан
аталадиган бирор тушунчанинг перифрастик ифодаси з^ам
булади. Ойбек бир шеърида (сочнинг) бурамларни шундай
таърифлайди: Сочларингнинг, эй ёш циз, Жингалак нози
Царшисинда, о%, тилсиз Шоирлар сози. Куриниб турибдики,
жингалак нозперифразаси ёрцин ва нозик поэтик образдир.
Бу уринда ш о и р н и н г тилни нацадар "ингичка"
тушунганлигини сезиш цийин эмас. Ойбек бошца бир "Радио
тинглайдир..." номли шеърида айни жингалакноз бирикмаси
билан куй сузини боглаш орцали яна янги гайриодатий
бирикма тузади: Учишуркан шух куйларнинг жингалак нози,
%ар бир юздан йуцолади машащат, гамлар. Бу уринда
иккиланган райриодатийлик бирикмада ифодаланган
о б р а зн и н г яна з^ам нозиклиги ва таъсирлилигини
кучайтирган.
Х ал^ орзаки иж оди намуналарида з$ам иборалар
таркибининг райриодатийлигини куриш мумкин. Узбек халц
орзаки ижодининг гултожларидан булмиш "Алпомиш"
достонидаги мана бу мисраларга ди1 дат ^илайлик: Х,ар ерда
www.ziyouz.com kutubxonasi
душманнинг цули бойлансин, F a H U M H U H r ичига гамлар
ж о й л а н с и н . Адабий тилимизда fomемоцибораси бор, шунга
кура "Бамнинг одамнинг ичига кириши" з^амиша эмиссий бир
тарзда идрок этилади. Faymapсузи билан бевосита богланган
жойланмоцфацат "кирмоц"нинг узигина эмас, балки "батамом
кириб, у ерни эгаллаб, уша ерда тамомила муцим булиб
Золмоц" з^амдир. Шунинг учун з^ам "жойланадиган рамлар"
шунчаки булмайди, катта булади, ^агги^ булади, ^аттол
булади. Fam.ap жойлансинбирикмаси ана шундай марзи ту^
ва экспрессияси орти^ иборадир.
Ёки шу достондаги Маврам келиб, менга берди хабарди,
Закот деган гапга кунглим ц а б а р д и мисраларини олиб
курайлик. Кунглим цабарди ибораси цазфамоннинг ранжли
руз^ий ^олатини фавцулодда бир бадиият билан акслантирган.
Адабий тилимизда кунгли огримоцибораси бор. Аммо айни
кунгли цабармоц ибораси маъно ифодасидаги образлилик
жиз^атидан ундан анчайин кучли. Кунгли орримоцьа ру^га
етказилган ранж, озор ибора таркибидаги оррамоц сузига
кура очи1 $, таъбир жоиз булса, жуда яланроч ифодаланган.
Кунгли цабармоща эса ички образ бор. Маълумки, кунгил —
мавз^ум тушунча, ^абармо^ эса аниц тушунчага нисбат
бериладиган з^аракат, масалан, цул, оёц ^авариши мумкин.
Кул цаварганда, кафтда пуфакчалар пайдо булади, сунгра у
цадовда айланади, буни з^амма билади. Шунинг учун з$ам
цабармоц сузи эшитилиши билан киши куз унгига дарз^ол
цулнинг худди шу аниц ва орри^ли куриниши келади.
К,абармоцкунгилга нисбат берилар экан, уша цул куриниши
кунгилга з^ам кучадики, бу з^олатда энди кунгил асло мав^ум
була олмайди. Шу тарифа мазкур иборада озурдалик ичида
тулронган кунгилнинг цавариц образи юзага келган.
Достонда ran етакламоцдеган райриодатий ибора з$ам бор:
Юришимиз цирцин цизлар билмасин, У цуррурлар ran етаклаб
юрмасин, Эл ичинда маломат су з булмасин. М азкур
иборанинг адабий тилдаги му^обили булмиш гап(ни) кутариб
юрмоц иборасида гапнинг бевосита з^аракати йу^, у гуё оддий
бир нарса, уни кутариб юрадилар, холос. Гап(ни) етаклаб
www.ziyouz.com kutubxonasi
юрмоц ибораси шунинг учун з^ам уткирки, унда гапнинг узи
з^ам бевосита юради, фаол ^аракатга цодир, фацат уни чиркин
мацсадларга хизмат цилдириш учун ^аё^^а хоз^лашса, ^ша
ёцца етаклаб юрадилар. Гапва етакламок,сузларидан таркиб
топган бу Байриодатий ибора ана шундай маъно нозикликлари
билан туйиниб, бетакрор образли ифодага айланган.
Адабий грамматик меъёрлардан чекиниш, хусусан,
райриодатий бирикмалар тузиш бадиий нущ учун бени^оя
катта эстетик имкониятлар манбаидир.
Адабий тилнинг услубий меъёрларига кура бир услубга
хосланган бирликни бошцасида ^уллаш мумкин эмас, аммо
бадиий нутвда б у меъёрлардан з^ам муайян эстетик ма^сад
билан чекинилади. Бу ^олат купро^ насрий асарларда
кузатилади. Масалан, жанобларисузи тантанавор, кутаринки
услубга хос. Куйидаги парчада унинг цулланишига эътибор
берайлик: — Й щ , цорин жаноблари тук^лар, эрталаб балщ
еган эдик, фацат чой булса кифоя, — дедиукулиб (Н.Аминов,
"Шурлик" ^икояси). Услубий меъёрга кура, жаноблари сузи
оддий цорин сузи билан бирга цулланмаслиги керак. Аммо
айни бадиий нутвда уларнинг цушилиши баён ^илинаётган
фикрга юмористик ру^ бахш этган. Ёзувчи худди шу кулгини
^узгатиш ма^сади билан сузни узига "ёт" услубда ^уллаган.
Бу бадиий адабиётда кенг тар^алган усуллардан бири булиб,
ёзувчилар ундан турли даражада фойдаланадилар.
Бир услубга оид суз ёки синтактик тузилмалар бош^а
услубга кучирилганда, бу бирликларнинг энг нозик услубий
ва эстетик имкониятлари намоён булади. Бу бирликлар юмор,
киноя — кесатиц, хуллас, комик ру^ни ифодаловчи асосий
воситалардан бирига айланади. Комик ру^нинг кучлилик
даражаси эса кучириладиган услубларнинг бир —биридан
^анчалик узо!$лиги, кескин фарцланиши билан борливдир.
Бошцача цилиб айтганда, бошца услубга кучирилган
бирликларнинг б у услубга "ёт"лиги цанчалик кучли сезилиб,
фар^ланиб турса, комик эффект шунчалик юцори ва
сезиларли булади. Шунинг учун з^ам бадиий асар тилида
www.ziyouz.com kutubxonasi
купро^ расмий, илмий —тантанавор у с л у б л а р га хос
бирликларнинг кучирилиши кузатилади.
Расмий — публицистик услубда б у ус л у б н и н г узига
хосланган, уни характерловчи суз ва синтактик тузилмалар
жуда куп. Улар ^атто доимий бирикмаларга, ибораларга
айланиб долган. Уларни эшитишимиз (ёки у^ишимиз) билан
ихтиёрсиз равишда расмий —публицистик услуб хаёлимизга
келади. Айтиш мумкинки, бундай бирикмалар расмий —
публицистик услубнинг ;узига хос тамгалари сифатида
одатийлашиб долган. Масалан, ю т уцларга эришмок,,
таъкидлаб утмоц, кенгмуцокама цилмоц, алощ до эътиборни
царатмоц, камчиликларни бартараф цилмо$ мисли курилмаган
даражада муспкцкамламоц, тарихий воцеаларгагуво^ булмоц,
цайд цилмоц, фактларга мурожаат цилмоцва бошца бир ^атор
пгу каби суз, суз бирикмаларини эсга олиш мумкин. Бундай
бирликларни з^атто мазкур услубнинг узида ^ам куплаб
цуллаш у цадар з$ам ма^садга мувофиц эмас. Улар нупушнг
наддан ортиц цуруц ва зерикарли булишига олиб келади.
АКаздор узининг "Нут^" фельетонида бу усулдан жуда катта
майорат билан фойдаланган. Фельетонда айрим нотщларнинг
з^аддан ташцари цурун ва цолипли гапириши уткир кулги
остига олинган. Нотиц з^атто хотини билан (интим —маиший
мавзу) з^ам расмий— публицистик услубда гаплашади. Бу
китобхонда аччиц ва истез^золи кулги цузгатади:
— Уртоцрафщам! Ижозат берасиз, хушчацчсщ цаётимизни
шараф билан давом эттириб, оилавий бурчимизни намуналик
бажариб келаётганимизга бир йил булган кунда сизни
бевосита табрик цилиилга... Сиз билан биз бир йиллик оилавий
фаолиятимиз натижасида цандай ютуцларга эришдик?
Аввало шуни таъкидлаб утиш керакки, биз у ёки бу масалада
ю з берадиган принципиал келишмовчиликларни четдан куч
жалб щлмасдан, уз кучимиз билан, узаро кенг му^окама^илиш
йули билан бевосита бартараф циладиган булиб цолдик.
Иккинчидан, урток, рафщам, оиламизни ташкилий хужалик
жщатдан мисли курилмаган даражада мустацкамладик. Мен
бу бобда фактларга мурожаат цилиб утирмайман, чунки
www.ziyouz.com kutubxonasi
орденли онангиз узларининг %ар бир тарихий келишларида
бу нарсани айрим равишда цайд цилдилар.
Бадиий суз усталари сузларни бошца услубга кучириб
^уллар экан, турли хил эстетик имкониятларни юзага
чицарадилар. Бадиий нутвда адабий тилнинг грамматик,
услубий ёки бошца меъёрларидан бадиий — эстетик мацсад
билан чекинилиши адабий тил меъёрларининг наинки
бузилиши, балки бадиий нутцнинг мутла^о узига хос
меъёрларининг во^е булиши тарзида ба^оланади. Нутцнинг
тугрилиги сифати бадиий услубда ана шундай узига хос бир
тарзда намоён булади. Бадиий нутвда кузатиладиган адабий
тил меъёрларидан чекиниш з;олатлари ва бунинг оцибатида
юзага келадиган эстетик таъсирнинг цимматини идрок этмо^
учун, албатга, адабий тил меъёрларини пухта билмо^ лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутцнинг ани^лиги
Кишилар уртасидаги муло^отни талаб даражасида
таъминлай оладиган нуп$ тугри булиши билан бир ^аторда
аницлик сифатига ^ам эга булиши шарт. Агар нутц ани^
булмаса, с^зловчи етказдирмо^чи булган муайян фикр
тингловчи томонидан туласича ва айнан англаниши ма^ол. У
з^олда фикр чала ёки янглиш тушунилиши мумкинки, бу аниц
булмаган нут^нинг кишилар уртасидаги табиий ва нормал
мулоцот учун яро^сизлигини курсатади.
^адимги юнон донишманди А р и с т о т е л ь узининг
"Риторика" китобида нутцнинг асосий фазилати унинг
ани^лигида эканлигини айтиб, "агар нут^ ани^ булмаса, у уз
ма^садига эриша олмайди" деб таъкидлайди.1 Шу нарса з$ам
з^а^и^атки, нут^нинг ма^сади, яъни айтилмо^чи булган
фикрнинг узи аниц ва равшан булмаса, уни ифодалаш учун
тузиладиган нуп$ з$еч ^ачон аниц булолмайди. Нутрий ифода
ани^ булиши учун, аввало, нущ тузувчининг узи айтмо^чи
булган фикрини тини^лаштириб олиши керак. Купинча
тад^и^отчилар улур рус адиби Л.Н.Толстойнинг "Суздаги
ноани^лик, шубз^сиз, фикр ноани1 $лигининг аломатидир"
деган гапини и^тибос ^иладилар. XVI асрда яшаган француз
файласуфи Мишель Монтеннинг цуйидаги гапида з^ам катга
маъно бор: "Мен Су^ротнинг хулосаларига таянган з;олда
уйлайманки, онгида бирор нарса з^а^ида тирик ва ани^
тасаввур шаклланган одам бу тасаввурларни з^ар цандай тилда,
тарабар шевасида (тушуниб булмайдиган) булсада-да,
ифодалай олади. 2 Албатта, нарса —з$одисалар з^а^ида онгда
анш$ тасаввурларнинг шаклланиши учун тафаккур к,илитп
лозим булади. Нарса -з^одисаларни тугри ва аниц номлай
олмаслик, табиийки, уларни яхши билмаслик о^ибатидир.
Тафаккур цила олмаслик ёки тафаккур танбаллиги ашн$ ну щ
тузишга имкон бермайди. Зотан, тил ва тафаккурнинг
диалектик бирлиги з^а^ида куп гапирилган, тилсиз тафаккур,
' Античные риторики. Москва: МГУ, 1978, С.129.
кнтобдан олинди: Ивин А . А Искусство правильно мыслить. Москва: Просвещение,
1980, С. 128.
www.ziyouz.com kutubxonasi
тафаккурсиз тил йу^( бизнинг барча билимларимиз тил ва
тафаккурга кура э^осил булади, шаклланади ва ривожланади.
Реал во^елик, табиат ва жамиятдаги нарса - з^одисаларнинг
нутвда тугри ва я^^ол ифодаланиши аниц нутцнинг асосий
мо^иятидир. Шунинг учун з^ам аницлик коммуникатив сифати
нутц ва во^елик уртасидаги мутаносиблик заминида
белгиланади. Бунда, асосан, нутцдаги асосий бирлик
саналмиш сузнинг тугри цулланиши назарда тутилади. Демак,
н у т к н и н г аниклиги сузнинг тилдаги маъносига тамомила
мувофи^ тарзда цулланиши, сузнинг во^еликдаги узи
ифодалаётган нарса — з^одиса билан ^агьий мослиги асосида
юзага келадиган коммуникатив сифатдир. Аниц нут$
малакасининг шаклланишида тавсифланаётган воцеликни
билиш, тилдаги суз маънолари системасини яхши англаш,
нуп$ мазмунига эътибор билан ^араш з^ал цилувчи а^амиятга
моликдир. Ана шунда ифода учун энг уйгун ва алмаштириб
булмайдиган ани1 $ сузни топиш мумкин. Ас^ад Мухторнинг
"Сузлар" номли шеъридан олинган ^уйидаги парчада сузнинг
нутвдаги уз урни на^адар му^имлиги таъкидланган:
"Баъзан сузлар "Бежоман" деб дод солади,
Гоэ; худди ёв устига от солади.
Г 03лоцайд буладилар з$ар нарсага,
На гафлатга соладилар, на ларзага.
Эсиз з^усним дея уксиб турадилар,
Ё азада гуё цаэ; —ца^ урадилар...
Сузни ^айлиц сайлагандек севиб сайла,
То ъул урса, му^аррирга рашк айла.
Гомер каби мангуликка танла уни,
Мангу ёнар топсанг агар ^аловини."
Француз адиби Анатоль Франснинг жуда чиройли бир
ухшатиши бор: "Лутат - бу алифбо тартибидаги бутун
оламдир". Тилнинг лугат бойлигини - сузларни ана шу бутун
www.ziyouz.com kutubxonasi
оламдаги нарсалар, воцеа —з^одисалар, сифатлар, туйгулар,
тасаввурлар, заракатлар, з^олатлар ва шу кабилар билан тугри
ва анш$ ало^алантириш, у л а р уртасидаги у з а р о
мутаносибликни равшан идрок этиш ани^ нуп$ тузишнинг
асосий шартидир. Шунинг у ч у н %ам уцитувчи б у
ало^алантириш ва мутаносибликни, аввало, узи чу^ур
билиши, ^олаверса, у^увчилари онгига, ру^иятига олиб
кириши зарур. Шунда у^увчида нутрий маданият, тирик тил
сезгиси шаклланади. Айни^са, уч^итувчи учун (албатта,
боин$алар учун з^ам!) нуп$нинг ани1 $лиги сифати жуда з^ам
муз^имки, буни исботлаб утиришнинг з;ам з^ожати йу^.
У^итувчи даре бериш учун синфхонага кираркан, уз уцув
фани буйича айтмо^чи болтан гапини ани*$, равшан билмаса,
уз фанини етарли эгалламаган булса, з$ар ^анча чиранмасин,
у^увчи унинг ноани^, тумтароц нутцидан бир нарса чинара
олмайди, уни тингламайди.
Ани^ нутада, аввало, во^еликдаги нарса ва унинг номи
булган суз бир — бирига мос булиши шарт. Купинча руйхатга
олиш китобитарзидаги бирикма ^улланади, бунда у ёки б у
нарсани ёзиб, 1 $айд этиб бориладиган дафтар *>зсд этилади.
Холбуки, китобга ёзилмайди, у у^иш учун мулжалланган.
Демак, айни бирикмадаги китобсузи ифодаланмо^чи булган
во1 $еликдаги нарсанинг номи эмас, шунинг учун бирикма з$ам
ани1 $ликдан мазфум. Аслида руйхатга олиш дафтарибулиши
керак. Ёки мана бу жумлани курайлик: Тарбиячи болаларга
тушунарли булиши учун китобни олиб, хонтахта тортмасига
цуяди (С.Жураев, }^.1^одиров). Бу жумлада з$ам ноани!ушк
бор, чунки з^амма биладики, хонтазеганинг тортмаси булмайди.
^ Нут^ни аниц туза олиш учун, айтилганидай, энг аввало,
сузнинг лексик маъносини тугри тасаввур ^илиш лозим.
Куйидаги жумлага эътибор берайлик: Авлодлар меросини
урганамиз ("Маърифат", 1998 йил 3 июнь). Бу жумлада
ифодаланмо^чи булган мазмун авлод сузининг л е к с и к
маъносига тугри келмайди. А влод сузи асли арабча булиб
(унинг бирлик шакли валад, яъни бола демакдир), у зб е к
тилида "бир ота-бободан тар^алган наел", "бир даврда
www.ziyouz.com kutubxonasi
тугилиб усган кишилар каби" маъноларга эга. }£амонки, гап
мерос хдоида кетар экан, аждодсузи ^улланиши лозим эди,
чунки у з^ам асли арабча булиб, унинг маъноси "илгари утган
наел—насаб, ота — боболар" демакдир. Шунга кура мазкур
жумла Аждодлар меросини урганамиз шаклида тузилиши
керак эди. Куринадики, авлодсузи тилдаги лексик маъносига
мувофи^ тар зда ^улланмаганлиги учун нутцнинг ани^лигига
путур етган.
Ёки мана б у ж ум алани олиб курайлик: Ж и з з а х
вилоятининг Бахмал, Зомин худудларига куплаб "С ант а-гентруда" зотли %укизлар келтирилди ("Узбекистон овози",
2006 йил 17 июнь). Бу жумлада з^ам нут^нинг ани1 $лиги йуц.
З^укиз сузининг тилдаги лексик маъноси айни жумладаги
мазмун учун мос эмас, чунки унинг маъноси "икки ёшдан
ошиб, цушга ярайдиган з^олга келган бичилган эркак
^орамол'дир. Наел олиш мацеадида бошца юртдан бичилган
цорамол келтиришнинг маъниси йуц. Бу мацеадда зошли буца
(маъноси "бичилмаган ёш эркак цорамол") келтирилиши
табиий. Демак, з$кизсузи тилдаги лексик маъносига мувофи^
цулланмаганлиги учун мазкур жумла аницлик сифатидан
мазфум булган.
Газеталардан бирида Элбек таваллудининг юз йиллигига
багишланган ма^олага Таваллуд санаси — юз деб сарлавз^а
^уйилган ("Тошкент э^а^и^ати", 1998 йил 18 апрель). Жумла
мутла^о ани!$ эмас, чунки сана сузи узининг маъносига
мувофин ^улланмаган. Сана сузининг маъноси "йил; бирор
во^еа содир булган йил, ой, кун ва шу з^аадаги ёзув" дегани
эканлиги эсга олинса, мазкур сарлав^адаги фикр "Элбекнинг
тутилган йили — юзинчи йил" цабилида тамоман янглиш
англашилади.
Нутц тузувчи нутц предметы ва тилдаги маънолар
системасини яхши билса з^амда конкрет нутц жараёнида бу
предмет ва м аъноларни турри ало^алантира билиш
куникмасига эга булсагина, унинг нуп$и анш$ булиши мумкин.
Лйтиш мумкинки, ани1 $ нутц учун нуп* тузувчининг суз
^уллаш маз^орати жиддий аз^амиятга молик.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Узбек тилида анщ нут^ яратишга кумаклашувчи воситалар
жуда куп. Нуп$ предметный, ифодаланмоцчи булган нарса-
з^одисани бутун икир — чикирларигача, турфа
нозикликларигача ажратиб ифодалаш имконини берувчи
синонимлар ^атори мавжудки, улар орасидан нуп$ предмета
ифодаси учун энг уйгунини танлаш ор^али ^ам нут^нинг
анш^лиги таъминланади.
Улуг Алишер Навоий "Му^окаматул—лутатайн" асарида
тилимизнинг ана шундай бебаз^о бойлиги з^а^ида гапирар экан,
шундай ёзади: " ...Ва шеърнинг бино ва мадори иипда эврилур
ва ошш^ливда йирламоадш куллийро^ (купро^) ва доимийро^
амр йувд-р ва анда танаввуъ (хилма —хил булиш) бор:
йигламсинмоцмазмунидаки, турк мундоц дебдурки,
Байт: Зоз^ид ишцин десаки, цилгай фош,
Йитламсинирукузига келмас ёш.
Ва инграмак ва синграмакким, дард била яшурун оэ^иста
йирламовдур ва ораларида тафовут оз топилур, туркчада бу
матлаъ борким,
Байт: Истасам давр а^лидин иш^ингни пин^он айламак,
Кечалар га^ инграмак^нродатим, га^ санграмак.
Форсида бу мазмунки булмагай, шоир не чора ^илгай?
Ва сицтамоцким йигламовда муболагадур, турк бу навъ
адо цилибдурки,
Байт: Ул ойки, кула —кула ^ироглатти (четлатди) мени,
Йиглатти мени демайки, сш^тшпти мени.
Яна бийик ун (баланд овоз) билаки, эътидолсиз (меъёрсиз)
ошуб (з^аяжон) била йигларайлар, ани укурмак дерлар ва
туркчада ул маънида бу матлаъ борким,
Байт: Ишим тор узра з^ар ён ашк селобини сурмакдур,
Фиро*$ ошубидин з^ар дам булут янглиг укурмакдур.
Чун укурмакмуцобаласида форсий тилда лафз (суз) йу^тур,
форсигуй шоир мунунгдек рариб (ажойиб) мазмун адоси
(ифодаси)дин мазфумдур. Яна йирламо^нинг укурмаки
му^обаласида инчкирмакдате бор ва у л инчка ун (ингичка
www.ziyouz.com kutubxonasi
овоз) била йир\амовдур ва у л турк лафзида бу навъ таркиб
била адо топибдурким,
Байт: Чарх зулмидаки, бурзумни цириб йиглармен,
Игирур чарх (киби) инчкирибйиглармен.
Аммо йирламоцта %ой—%ой лафзин [адода] узларин
туркигуйларга шарик цилибдурлар ва бу лафз з$ам аслан
туркий услубдур ва фацирнинг бу мацтаи машз^урдурким,
Байт: Навоий, ул гул учун цой—^ой йигламакуп,
Ки з^а дегунча не гулбун, не рунча, не гул бор.'4
Куриниб турганидек, Алишер Навоий биргина йигламац
феълининг й и гл а м с и н м о ц , инграм ак, синграмак, сшупам оц,
укурмак, инчк ирм ак , %ой—х;ой U ufaomoц каби 7 та синонимини
келтирганки, улар маъно нозикликларига кура бир —биридан
фарц ^илади. Навоий келтирган байтларда бу
синонимларнинг з$ар бири уз урнини бени^оя аниц топган
ва лирик ^азфамон руз^ий зрлатининг матнда равшан ва
таъсирли ифодаланиши учун хизмат ^илган.
С и н о н и м л а р нарса — з^одиса, з^аракат —золат,
белгиларнинг энг кичик, з^атто сезилар —сезилмас нозик
цирраларини, уларга булган субъектов муносабат ва яна
цанчадан — цанча узига хосликларни фар^лаб курсата олар
экан, нущ тузишда жуда катга танлаш имконияти мавжудлиги
табиий. Шубз^асизки, тилнинг синонимларга бойлиги суз
танлашга бениз^оя эз^тиёткорлик билан муносабатда булишни
талаб этади. Хусусан, тилимизнинг улкан хазинаси булмиш
синонимик бойлигини чу^ур ва мукаммал эгалламасдан туриб,
нут^нинг ани^лиги, равонлиги, ифодалилигига эришиш
мумкин эмас. Кишидаги лутат заз^ирасининг камбагаллиги
фикр ифодасининг цашшо1 ушгига, суз цуллашдаги цупол
но^исликларга, сузларнинг маъноларидаги товланишларни
илгай олмасликка олиб келади.
' Навоий А. Асарлар. 15томлик. 14- т о м . Тошкент: ГРулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти.
1967,109 —111 —бетлар.
94
www.ziyouz.com kutubxonasi
Биз атрофимиздаги нарсалар, воцеа — з^одисларни,
уларнинг хусусиятларини, белгиларини, табиатини,
з^олатларини бутун нозиклиги, узига хослиги билан курамиз,
англаймиз. Уларни ифодалашда эса энг мос ва маъцул
сузлардан фойдаланамиз, бунда, албатга, синонимлар жуда
Цул келади. Шуни эсдан чи^армаслик керакки, синонимлар
бирининг урнида иккинчиси цулланиши мумкин булган
маънодош сузлар эмас, улар цулланиш урнига кура з^ам фар^
^илади. Ато^ли тилшунос АД ож иев томонидан тузилган
"Узбек тили синонимларининг изоз^ли лугати" (Тошкент:
У^итувчи, 1975) да, масалан, ю з сузининг синонимик ^атори
шундай тавсифланган: "Юз, бет, афт, башара, чецра, жамол,
дийдор, ораз, узор, рухсор. Киши бошининг олд цисми, олд
томони. Бетсузи маъноси, цулланиши билан ю зсузига жуда
яцин булиб, юзга нисбатан сал салбий оттенкага эга. Афт
сузи бетсузига нисбатан салбий оттенкага эга. Башарасузида
салбий отгенка афт сузидагига нисбатан з^ам кучли. Чех,ра
ижобий оттенкага эга. Жамол сузида ижобий оттенка че%ра
сузидагига нисбатан з$ам кучли булиб, бу суз, асосан, поэтик
стилга хос. Жамол сузи "э^усн", "чирой" маъносида з$ам
^улланади. Дийдор сузи куришмок» туймоцкаби бир — икки
суз билангина ^улланади. Узор, ораз, рухсор эскирган,
китобий . Келтирилган синонимик ^атордаги унта суздан з$ар
бирининг узига хос маъно нозиклиги ва ^улланиш урни бор.
Тилимиздаги даре, машрулот, са б о ц с у зл ар и д а
маънодошлик бор, аммо уларнинг цулланиши фарь^ли, Шунга
царамасдан, уларнинг бири урнида иккинчисини ёки аралаш
ишлатиш натижасида нут^ аницлигининг бузилиши з^оллари
кузга ташланади. Масалан, "Кичкинтойлар нущини устириш"
номли ^лланм ада бу с^зларнинг учаласи з$ам аралаш
и1 платилган: 19 —машгулот. Мавзу: "Сабоц"... %озир цандай
сабоц?- деб сурайди тарбиячи.- %озир узбек тили с а б о г и , -деб бир овоздан жавоб берадилар болалар... %озир узбек тили
дарси. Д аре синфда давом этяпти (Ы - 6 3 - б е т л а р ). Бу
нутцни асло аниц деб булмайди. Сабоц сузи эскиликбуёкига
эга булиб, у тарихий мавзудаги матнда ^улланиши мумкин,
95
www.ziyouz.com kutubxonasi
бу сузнинг з;озирги тилда иккинчи, кучма маъноси ("ибрат,
намуна") фаол ишлатилади: турмуш сабоцлари, тарих
сабоцларикаби. Машрулотсузининг маъноси умумий, умуман
машгуллик, масалан, амалий машгулот, спорт машрулоти,
тугарак машрулоти дейиш мумкин, лекин тугарак дарси,
спорт дарси деб булмайди. Мазкур матнда нущ предметини
ани 1 $ ифодалайдиган суз фацат даре сузидир, мактаб
амалиётида з^ам айнан шу суз кенг тарцалган.
Кейинги пайтларда баъзан фамилия сузининг муцобили
ёки синоними сифатида тариф сузини мутлацо нотугри ва
маъносига зид ^уллаш учраб ^олмовда. Мазкур ^улланмада
у^иймиз: Тарбиячи: Сенинг исминг нима? Бола: Менинг исмим
Носир. Тарбиячи: С енинг шарифинг нима? Бола: Менинг
ш а р и ф и м Усмонов (111—бет). Эски китобий услубда Исми
шарифингиз нима? шаклидаги ибора булиб, унинг мазмуни
"Шарафли, муборак исмингиз нима?" демакдир, бу иборани
"Исмингиз ва фамилиянгиз нима?" тарзида бе^ад думбул
тушуниш о^ибатида фамилията.синоним "ихтиро ^илинган".
Бу "ихтиро" нутцнинг аницлиги билан бир ^аторда тилнинг
ва мантицнинг моз^иятини з$ам ишдан чицарган.
Узбек тилида шкаф ва жавонсузлари айнан бир нарсани
билдиради, бундай синонимларни тилшуносликда дублетлар
деб з$ам аташади. Камида Fap6 билан 6ofahi$ мавзудаги нутц
булганда, шкаф сузини цуллаш маъцул булар, з^ар э^олда бу
суз рус тилидан кирган. Лекин улар ифодалаган предмет
бевосита бир нарса, шунинг учун уларнинг иккаласини
бирданига, бошкд —боища предметлар номи сифатида фгллаш
нут^ни мав^умлаштиради, тингловчи ёки у^увчи бу икки сузга
тегишли иккита предметни тополмайди. Куйидаги нутедаги
фикрни тингловчи аниц тасаввур цила олмайди: Тарбиячи
шкаф ва жавон суратларини курсатиб, бир неча бор "Бу
жавон", "У шкаф" дейди (С.Жураев, ^.Кодиров). Турри,
^айсидир бир шевада бу сузлар ифодалаган буюмларда фарц
бордир, аммо адабий тилда ундай эмас.
У зб е к тилида c o b f o , х,адя, т орт ик;, т у % ф а сузлари
синонимлардир. Газеталардан бири мана бундай ёзган:
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мирмуцсин ушбу асари билан адабиётимызга... муносиб
фвончли ту%фа %адя цилди ("Узбекистон маданияти", 1977
йил 14 октябрь). Боинга бир газета эса ^уйидагича ёзади:
...Фермер хужалиги рсцбари... уз з;адясини ту^фа этмоцда
( Хал1 $ сузи , 2006 йил 4 июль). Сузларнинг лексик маъноси
турри англанмаганлиги, уларнинг синонимлиги назардан
^очирилганлиги боис мазкур жумлаларда ашиушк сифати
йу1 $олган. Ажратиб курсатилган туцфа х,адя цылды, ^адясини
тууфа этмоцдабирикмалари тавтологикдир, яъни айни бир
мазмун икки марта таъкидланган, б у нормал нут^да
ани!^ликка халацит беради. Мана бу жумлаларда э^ам ана шу
сабабга кура нуп$нинг аншушгига путур етган: Унинг (рсщамли.
технологиянинг) афзаллиги шундаки, ицтисодий сарф—
харажашларни анчатежайды("Узбекистон овози", 2006 йил
17 июнь) (сарф-харажат, албатта, и^тисодий булади).
М у са х о н ака... у т га н а с р н и н г 1913 йили... Ц о зо н
университеты медицина факультетига тщсил олганы боради
( ^УРРият , 2006 йил 5 июль) {утган аср булгандан кейин
1913йили эмас, балки 13 йылы булиши керак).
^ Синонимлардан бирининг урнида иккинчисини нотуБри
^уллаш з$ам нуп^нинг ани^лигига салбий таъсир курсатиши
тайин. Масалан: Тош суякнынг мужда беришыга цараганда,
кытнынг узунлиги турт ярим метр булган ("Узбекистон
маданияти , 1974 йил 17 декабрь). Бу жумлада мужда сузи
нотугри цулланган. ^олбуки, бу уринда мужда сузининг
синоними болтан хабарсузи ишлатилиши лозим эди. Чунки
бу икки сузнинг маъносида умумийлик мавжуд булса—да,
улар маъно нозикликларига кура фар^анади, яъни хабар
сузи з$ар цандай ахборотни ифодаласа, мужда сузи фа^ат
^увончли ахборотни, хушхабарни ифода этади. Шунинг учун
з^ам келтирилган жумладаги фикр муждасузининг эмас, балки
хабарсузининг ^улланишини та^озо ^илади, яъни ^увончли
хабар эмас, оддий бир хабарнинг узи.
Бадиий нут^нинг ани^лигини таъминла” ! учун суз усталари
тинимсиз изланадилар, ягона энг ани^, тасвирга тамоман
Уйгун сузни топиш устида мунтазам иш олиб борадилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Масалан, улкан адиб Ойбек "Навоий" романининг кейинги
нашрларида тасвир ани1 $лиги учун энг ма^бул сузни излаб,
бир 1 $анча с у зл а р н и уларнинг синоним лари билан
алмаиггирган, бир неча мисол: энкаймо^ сузини букчаймоц
сузи билан алмаиггирган. Дастлабки нашрда: Арслощул...
мадрасанинг цудратли, юксак пештоци. устида ссылали,
цалпоцли усталарнинг дарбоздай чащонлигига %айрон булиб
тикилди. Уларнинг ичида оппок, соцолли, энкайган чоллар %ам
бор эди. Кейинги нашрда: Арслонцул... мадрасанинг цудратли,
юксак пештоци устида саллали, цалпок^и усталарнинг
дарбоздай ч а ^ о н л и ги га %айрон булиб тикилди. Уларнинг
ичида оппок, соцолли, букчайган чоллар %ам бор эди. Энкаймоц
сузида з^аракатнинг ихтиёрийлиги, букчаймох, сузида эса
^аракатнинг райриихтиёрийлигидан иборат маъно нозиклиги
борки, мазкур тасвирнинг ани19 лиги учун букчаймоц жоиз,
чунки чолларнинг 1 $адди уз ихтиёрлари, хо^ишлари билан
эгилмаган, балки орир ме^нат мажбуран эгган.1
Аник; нущ тузишда сузларнинг куп маънолилиги, яъни
полисемия з^одисасига алоз^ида эътибор берилиши лозим.
Тилда бирдан орти^ маънога эга булган сузлар жуда кагга
мивдорни ташкил этади, бу з^ам аслида тилнинг узига хослиги
ва бойлигини курсатади. Аммо айни шу з^олат з;ам нут^
тузувчидан зийракликни талаб этади. Инглиз адиби Жонатан
Свифт "Гулливернинг саёз^атлари" романида уткир сатира
тили билан хаёлий Лагадо академиясининг з^аётдан ажралиб
долган олимлари устидан кулар экан, уларнинг суз воситасида
эмас, балки нарсалар воситасида узаро муло^от ^илишларини
тасвирлайди. Гуёки сузлар нарсаларнинг номи булганлиги
учун янглиш англаниши э$ам мумкин, шунинг учун
нарсаларнинг узини курсатиш ор^али фикр алмашиш
маъцулровдир. Асарда олимлар суз^бат учун бир ерга
борадиган булса, фикрини билдиришга керак буладиган
нарсаларни з^ам ^опда олиб борган, яъни з^ар бир олимнинг
лугат заз^ираси шу ^опнинг з^ажмига богли^ булган. Бу
1 Ннзамханов X. Выбор слова как проблема литературно-стилистической обработки текста.
АКД. Ташкент, 1986, С. 11.
98
www.ziyouz.com kutubxonasi
кулгининг асоси — сузнинг куп маънолилигидан гул ва
думбул тасаввур билан цур^иш. У^ажвустаси Свифт тилнинг
муьжизавий табиатидан бехабарлик устидан кулгандай
булади.
Полисемантик сузнинг маънолари, бу маънолар уртасидаги
муносабатлар, маъноларнинг з$ар бирини реаллаштирувчи
контекст етарли даражада идрок этилса, полисемия аниц нутц
тузишда узига хос кумакчи. Акс з^олда, аниц ва равшан нут^ни
шакллантириш анчайин ^ийинлашади. Мана бу жумлаларга
эътибор берайлик: Гиппократ касал кураётганда, ундан: "Сиз
ким томондасиз? Мен томондами ёки касал томондами?"—
д еб сураркан. Шунда касал: "Албатта, сиз томондаман—да",
— деса, Гиппократ унга цараб: "Мен томон булсангиз, биз
икковлон касални енгамиз. Агар касал томонда булсангиз,
мен яккаланибцоламан-да",- дер экан ("^уррият”, 2006 йил
5 июль). Узбек тилида касалсузи полисемантик булиб, унинг
7 та маъноси 1 $айд этилган, яъни 1)"организм нормал
фаолиятининг бу зи л га н л и к б е л г и с и (сифат)",
2 )"организмининг нормал фаолияти бузилган киши",
3) "организм нормал фаолиятининг бузилганлик з^олати,
касаллик" 4)"к;утулиб булмайдиган одат", 5)"камчилик[ иллат"
ва э^.к. Парчада бу суз иккинчи ва учинчи маънолари билан
ишлатилган, лекин иккинчи, яъни касаллик маъносида
цуллангандаги контекст айни маънони эмас, балки учинчи,
яъни бемор маъносини реаллаштириш учун цулайдир.
Шунинг учун нутвдаги фикрнинг бирданига аниц англаниши
бир задар цийин, бу маъно ифодаси учун тугридан — тугри
касаллик сузини ишлатиб ^уя долган маъ^ул эди. Эз^тимол,
суз уйини чицаришга ^аракат цилингандир, аммо бу мацсадга
эришилмагандай. Ундан кура касалликсузи ^ллаиганда, з^ам
нутц аник; буларди, з^ам муайян эстетик эффект юзага
келарди.
Катта суз усталари полисемиядан з^ам нуп$ ани1 $лигини
таъминлаш, з^ам таъсирчанликни ошириш, з$ам кулги чи^ариш
воситаси сифатида фойдаланадилар. Абдулла раздор %айвон
сузининг бирданига икки м аъ н о с и н и ^уйидагича
www.ziyouz.com kutubxonasi
реаллаштиради: Узининг айтишига кура "нафис адабиёт
муаллими" уртоц Боцижон Бадоев орцлга кириб таъби хира
булди: сигирнинг цулорига яна кана тушибди! Канадан %ам
кура сигир унинг аччирини келтирди: канани терай деса
цуймайди — бошини силкийди, пиищиради.
— Х,айвон! Сигир змас, %айвон! — деди огилнинг эшигини
цаттиц ёпиб. — %айвон!
Хотини Мукаррам цовлида самоварга сув цуяр эди.
— % а й в о н ! Бу сигирни сотиб, пулига чучца олиш керак!
("Адабиёт муаллими" ^икояси). ^(айвол сузи бир царашда
фа^ат иккинчи, "тарбиясиз, фаросатсиз" маъносида
цуллангандай куринса —да, ёзувчи бу сузни шундай
контекстга олиб кирганки, унинг асосий, "жонивор" маъноси
^ам узини навд курсатиб турибди.
^ассос суз санъаткори Чулпон тилдаги бу имкониятни
янада узига хос тарзда намоён цилади. Масалан, ой сузининг
"самовий жисм" ва кучма "гузал $из" маънолари билан
ало^ида — ало^ида шундай цулай контекстга олиб кирадики,
з$ам ифода аншушги, з;ам тасвир тиницлиги таъминланади:
Аравакаш... миясида, умрида биринчи мартаба улароц, ажиб
ва ширин хаёллар айланарди. Кукдаги ойга цараб ердаги ойни
уйлар ва боягидай ширин—ширин кулимсирарди ("Кеча ва
кундуз романи"). Ёки ёзувчи юксузининг "ортицча ташвиш,
да^маза" ва "инончга кура азиз — авлиёларни ранжитиш
туфайли юз берадиган касаллик" маъноларини шундай
фарцлаган э^олда цуллайдики, з^ам ^олатнинг аниц тасвири
таъминланади, з^ам енгил кулги пайдо цилади: Елкамда ун
путдан уттиз пут юким бор...— деди мингбоши... Учала хотин
бу юкнинг нималигини англаб етолмадилар... (Хадичахон:) —
Ранимлар к,асд цилганга ухшайди. Цайтарма цилдириб
берсамми? — деди. — Аёлларнинг билгани ирам, билгани
цайтарма, билгани азайимхон... — деди мингбоши... Хадичахон
яна эътироз цилди: — 9зингиз уз огзингиз билан "юк босди"
демадингизми? Мингбоши кулиб юборди: "Юк босди" деган
булсам, "цандай юк?" д еб сурагин—да, баччагар!— деди у... —
Учаланг кам юкмисан менга? — Нима огиримиз тушди сизга?
— деди Хадичахон ("Кеча ва кундуз" романи).
100
www.ziyouz.com kutubxonasi
Шаклдош сузлар, яъни омонимларни зам фаркдай билиш
сузларни тугри зуллаш ва демак, нут^нинг ани^лигини
таъминлашга ёрдам беради. Омонимларни ^ориштириш
натижасида юзага келадиган нутрий ноани!ушклар купро^
уувчилар нутцида кузатилади, бу, албатга, уларда нутрий
куникмаларнинг етарли даражада мунтазамлашмаганлиги
билан изозланади. Бу борадаги нуцсонларни, табиий, мактаб
она тили таълими тадрижий равишда бартараф этиб боради.
Айни пайтда бу масалада йирик тилшунос Ш.Ра^матуллаев
томонидан тузилган "Узбек тили омонимларининг изошли
лугати" (Тошкент: У^итувчи, 1984) зам яхши амалий цулланма
вазифасини уташи мумкин.
Купинча асоси бир эканлиги сезилиб турган ва маъносида
^ам я^инлик мавжуд булган с у зл а р фар^ланмайди,
^ориштирилади, о^ибатда нутцнинг анш^лигига путур етади.
Масалан техника ва технология сузларини олиб курайлик.
Табиийки, бу сузларнинг бири урнида иккинчисини зуллаш
мумкин эмас, чунки улар ало^ида — ало^ида икки хил маънога
эга. Бирор иш бажарадиган машина, механизм, аппарат,
мослама кабилар (масалан, юк ташиш техникаси, пахта териш
техникаси), шунингдек, бирор иш ёки заракатни бажариш
усуллари (масалан, кураш техникаси, ра^с техникаси)
техника сузи орзали ифодаланади. Технология сузининг
маъноси эса "ишлаб чи^ариш жараёнлари, усуллари ва
воситалари зацидаги билимларнинг жами (масалан, металлар
технологияси), шунингдек, ишлаб чи^ариш жараёнларини
самарали амалга ошириш, ижтимоий эзтиёжларни тулароз
Зондириш учун муайян усул ва тартиб билан зулланадиган
операциялар мажмуи (масалан, дори ишлаб чизариш
технологияси, илгор педагогик технологиялар)" демакдир.
Шундай экан, т е з - т е з кузга ташланаётган Корхонага янги
замонавий технология урнатилди забилидаги жумлалар
ноаниз ва нотугридир. Табиийки, "билимлар жами" ва
операциялар мажмуи моддий нарса эмас, уларни 1 $улда
ушлаб булмайди, бинобарин, моддий булмаган нарса
урнатилмайди, балки жорий этилади. Мазкур жумла тугри
www.ziyouz.com kutubxonasi
ва демак, анш$лик сифатига эга булиши учун Корхонага
замонавий янги технология жорий этилдитарзида тузилиши
керак. Техникада моддийлик таъкиди борлиги учун у жорий
этилмайди, балки урнатилади: Корхонага янги замонавий
техника урнатилди.
Узбек тилида талаффузи жиз^атидан ухшаш (бир хил эмас),
аммо бопща — бошца маънога эга булган бир $анча сузлар
бор, улар фонетик жи^атдан бир — икки товушга курагина
фар^анади. Бундай сузлар тилшуносликда паронимлар деб
юритилади. Масалан: асл — асил, cago — сазо, уцишли —
уцимишли, т ансщ — тащис, ёнилги — ёцилш, нуфуз — нуфус,
оро — аро (opa), цайда — цайдам, бола — бало, хаёл — хиёл,
афзал — абзал, маъцул — мацол, тип — тиф, шох — шо%,
тахлит — тацлид, тацрир — тахушл, ногирон — нигорон,
мурожаат — муножот, маънавий — маъновий каби. Бундай
сузларни н у п д а олиб киришда жуда *ам з$ушёр булиш,
сузнинг маъносига ало^ида эътибор бериш зарур. Уларнинг
бири урнида иккинчисини цуллаш баён цилинаётган
фикрнинг бузилишига, жуда булмаганда, янглиш англанишига
олиб келади. Аниц нущ юзага келмайди, фикрнинг ани1 ушги
ва равшанлиги тамоман йуцолади.
Тилимиздаги уцишли сузининг маъноси "з^узур цилиб
у^иладиган" демакдир, ушбу жумлада бу суз айни маъносини
намоён ^илган: Рус классик ёзувчиларидан цайси бири уциб
булмайдиган кит об ёзган? Буларни жацонга танитган
китоблари э н г уцишли китоблар эмасми? (А1^азр;ор, "Китоб
шавц билан у^илиши керак" ма^оласи). Баъзан бу суз урнида
унга пароним булган уцимишлисузи мана бу тарзда янглиш
цулланади: Прилавка ортида ёши утиб цолган бир циз берилиб
китоб уциб утирарди... Прилавкага суяниб, секин ran
бошладим: — Тургеневнинг "Ася"си х,ам жуда уцимишли...
(У.Умарбеков, "Гул сотувчи 1 $из" з^икояси) ^олбуки, уцимишли
сузининг маъноси бутунлай бопща, яъни у "саводли,
маълумотли" деган маънони ифодалайди, демак, китоб
у^имишли булиши мумкин эмас. Шунинг учун уцишли китоб,
уцимишли одамцабилидаги ^улланиш ани^ нутц учун хизмат
^илади.
102
www.ziyouz.com kutubxonasi
Тансиц — т а н ц ис пароним лари з^ам нут^да куп
^ориштирилади, натижада нут^нинг аницлигига путур етади,
чунки уларнинг маънолари уртасида катгагина фар^ мавжуд,
яъни тансиц "сую м ли, н о ё б " дегани, танцис эса
"етишмайдиган, камчил" маъносини англатади. Мисоллар: Уч—
беш кишидан иборат бу оиланинг кечки овцатидан сунг
дастурхонига цуйиладиган т ансиц мева ва ичимликка
кетадиган пул билан Шарк, улкаларидаги ун оила ун кун
рох,атда яшай олади (И.Гаспринский, "Оврупо маданиятига
бетарафона бир назар" асари). TyFpu, y u ia мамлакатлар
¡щтисодий ривожланган, халци нисбатан бой—бадавлат. Аммо
биздаги инсонгарчилик, цадр—циммат, ме%р—оцибат у
томонларда танцис ("Халх, сузи", 2006 йил 30 август).
Мана бу жумлага эътибор берайлик: Физика к,онунларидан
бирини эсга олиб, м одданинг йуцдан б о р булмаслигини
инобатга олсак, бир автомобилнинг б и р йилда шунча
мицдорда за^арли газ чик;ариши учун камида шунча, яъни 25
— 30 минг тонна бензин ёки бошца ёцилги керак булади
(")^урриятмг 2006 йил 16 август). Бу жумлада нутцнинг
аницлиги бузилган, чунки ёцилги сузи урнида унга пароним
булган ёнилгисузи цулланиши лозим эди. Сую^ ёцилги, яъни
русчадаги горючее узбек тилида ёнилги дейилади, ёцилгисузи
эса иссицлик энергияси олиш учун ёциладиган з^ар цандай
ашёни ифодалайди, у русчадаги т о п л и в о сузининг
муцобилидир. Шундай экан, юцоридаги фикр ифодасида
ёцилги эмас, балки ёнилги сузи ишлатилганда, нутцнинг
анш^лиги бузилмаган булур эди, чунки, куриниб турганидай,
жумлада ran суюц ёцилга з^а^ида кетмовда.
Нутц тузувчи паронимик суз ж уф тликлари билан
ту^нашганда, улардан уз фикри ифодаси учун уйгунини
танлашда зийрак булиши, суз маъносини тугри идрок этиши
шарт. Аммо суз усталари паронимлардан узига хос бадиий
восита сифатида з^ам фойдаланадилар. Зеро, тугри танланган
ва уз урнига тушган паронимлар бадиий нут^нинг аницлиги,
ифодалилиги ва образлилигини таъминлайди. Ижодкорлар
купинча паронимларни ёнма — ён ^уллайдилар, Бунда товуш
жиз^атидан ухшаш булган бундай сузларнинг маънода бир —
биридан кескин фарц цилишига алоз^ида ypFy берилади.
Паронимларни ана шундай ёнма — ён з^олатда солиштириш
www.ziyouz.com kutubxonasi
уларнинг мантицан таъкидланишига имкон беради. Натижада
паронимлар алоз^ида эстетик вазифа бажаради, узига хос
ифодалиликни юзага келтиради: "Пичоцни узингга ур,
орримаса бировга ур" деган маъцул бир мацол бор (Р.Гулом,
"Урнида ^уйилган имзо" фельетони). Жумлада мащул ва
мацол пароним ларининг ёнма —ён цулланиши баён
^илинаётган фикрга ифодалилик бахш этган.
Паронимларнинг ана шундай эстетик мацсад билан
ишлатилиши, айницса, шеъриятда кенг тарцалган:
%али кунгил холи пушаймонлардан,
А%ду вафолардан кечилмаганмиш
(А.Мухтор, "Туш” шеъри).
Х аёл хиёл чертиб утдими —
Топиб бер д еб цилади хитоб (Зулфия).
Нега бирдан уялиб,
Кузин юмди уралиб рунчалар?
Кечалардан куч ага,
Кучалардан кечага кучилар
(М.Шайхзода, "Куши^ урнида" шеъри).
Бадиий нутвда ^улланган паронимларнинг маъноси бир —
биридан ^анчалик йироц, бир — бирига цанчалик ^арама —
царши булса, экспрессивлик шунчалик аниц ва кучли булади.
Чунки о^ангдош сузларнинг маъносидаги фарцлилик,
царама — царш илик солиштиришни кутилмаганлик
даражасига олиб чи^ади, улар уртасидаги контрастликни
без^ад кучайтиради. Масалан, цабр — цаср паронимик
жуфтлигида сузларнинг маъносида конкрет царама —
царшилик мавжуд. Улар ифодалаган тушунчаларни бир—бири
билан ёнма—ён ^уйиш з^ам бир ^адар нотабиий. Бу сузларни
шеърда ёнма —ён цуйиш эса кучли экспрессивликни юзага
келтиради, чунки сузлар узаро оз^ангдош, маъно жиз^атидан
эса царама — ^арши эканлиги аниц куриниб туради:
Набилар, расуллар, доцийлар унда,
Цабрлар, к,асрлар тургандир цатор
(АОрипов, "Она сайёра" шеъри).
Мазкур з^олатни мана бу мисолда з$ам куриш мумкин:
Боласи йуцлар болага к,изщади. Лекин боланинг бало булгани
%ам бор... (Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бадиий асарда комик ру^ яратишда з^ам паронимлар жуда
КУЛ келади. Суз усталари купинча паронимик сузлардан
бирининг урнида иккинчисини атайлаб янглиш ишлатиш
ор^али кулги яратадилар. Албатта, бу купро^ персонажлар
нут^ида кузатилади. Масалан, Н.Аминовнинг "Елвизак"
з$ажвий циссасидан олинган цуйидаги парчада тип — тиф
пароними ана шундай ма^сад билан цулланган: — %урматли
бюро аъзолари! Мен Баширжон акани узоц йиллардан бери
биламан. У киши жуда галати, узига хос одам. Адабиётчилар
тили билан айтсак, узига хос бир "тип"... Баширжон утирган
ерида цимирлаб цуйди. У "т ип" сузини "тиф" д е б тушуниб:
Ёлгон! Умримда тиф билан о гр и га н эм асм ан! — д е б
цичцирмоцчи %ам булдц.
Шунингдек, компост — компотпаронимиясидаги компост
гунгдан ачитиб тайёрланадиган утитни, компотэса меваларни
цайнатиб тайёрланадиган ичимликни ифодаловчи сузлар
булиб, ^уйидаги парчада улар асосида жуда чиройли кулги
чи^арилган: Марцамат, — дедим—да, у ёц—бу ёща цараб
олгач, лекция уцишга тушиб кетдим, - уртоцлар, компост
жуда фойдали ичимлик, уни асосан мевадан тайёрлашади.
Меваларнинг хили цанча куп булса, у шунча ширин булади.
Бизнинг Фаргона томонларда компостни урик, шафтоли цоци
ва олчанинг цуругидан тайёрлашади. Хуллас, ком пост
ичмабсиз, дунёга келмабсиз... Гапимни тугатмасимдан
утирган одамлар шарацлаб кулибюборишди... (Х.Тухтабоев,
"Сариц девни миниб" романи).
Паронимлар турли суз уйинлари ^илиш, хусусан, аския
учун битмас —туганмас манбадир.
Ани 1 $ нут 1 $ тузиш учун ^улланилиши чегараланган
сузларнинг маъноларини етарли даражада билиш билан бир
^аторда уларнинг ишлатилиш уринларини анщ тасаввур
этиш зарур.
Тилимиздаги сузларнинг барчаси з$ам ^улланиш кулами
жи^атидан бир хил эмас. Сузларнинг аксарияти нутвда кенг,
фаол цуЛланса, айримлари жуда кам, нофаол ^улланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Хозирги тил ну^таи назаридан баъзи сузларда эскилик буёга
мавжуд булганлиги учун улар "эскирган сузлар" номи билан
юритилади. Ана шундай эскирган сузлар нофаол ^улланувчи
сузлар сирасига киради.
Сузларнинг эскириши, яъни бугунги адабий тил ну^таи
назаридан эскилик буёгани олиши турли сабаблар билан вок;е
б улиш и мумкин. С у зл а р , асосан, узи англатган
тушунчаларнинг бутунлай йуцолиб кетиши сабабли ёки бохща
сузларнинг си^уви, "тазйи^и" билан фаол ^улланишдан чи^иб,
эскириб цолади. Биринчи з^олатда тушунчанинг узи йуцолиб
кетгани учун уни ифода этган суз кишиларнинг фаол лугатида
кераксиз б>глиб ^олади. Иккинчи з^олатда эса муайян
тушунчанинг ифодаси булган сузнинг урнини шу тушунча
ифодаси учун яна з$ам ^улайроц булган бош^а суз олиши
натижасида олдинги суз фаол лутатдан уз-узидан чициб
кетади. Тилшуносликда биринчи сабаб билан эскирган сузлар
историзмлар, иккинчи сабабга кура эскирган сузлар эса
архаизмлар деб юритилади.
Историзм ва архаизмлар муайян талаб ва ма^сад билан
нутвда ^улланади. Историзмлар узоц утмиш воцелиги звдида
гап борганда, уша давр тушунчаларини номлаш ма^садида
нупда олиб кирилади, чунки улар уша тушунчаларнинг ягона
номидир, з^озирги тилда унинг муцобили ёки синоними йу^.
Шунинг учун историзмлар бадиий булмаган з^ар цандай нут$
куринишида з^ам, бадиий нутвда з^ам мазкур ма^сад билан
цулланаверади. Улар тарихий даврни реал тасвирлаш
зарурияти билан ишлатилади. Масалан: %ар бир милгбошига
унтадан, х,ар бир аминга иккитадан, х,ар бир элликбошига
биттдан яро^лик йигит берадиган булишибди (Чулпон, "Кеча
ва кундуз" романи). %арам доираси букуншовцин-суронсиз
эди. П о д ш о ^ н и н г бир—бирига яцин, лекин айрим—айрим
саройларда ятаган хотинлари шох, хонадонига мансуб бир
ш а ^ з о д а н и н г туйига кетишган эди. Аксар цизлар —
канизаклар султоннинг севикли хотини Хадичабегимни
кузатиб боргани учун " E o f u сафид"да, агар оцсочлар цисобга
олинмаса, йигирма чоцли аёл долган эди (Ойбек, "Навоий"
романи).
106
www.ziyouz.com kutubxonasi
Архаизмларнинг эса з^озирги тилда, албатта, синоними
мавжуд булади. Ана шунинг учун з^ам архаизм ииггирок этган
синонимлар цаторидан эстетик ва коммуникатив мацсаддан
келиб чи1 д а н з^олда ё архаик суз, ёки э^озирги тилга оид суз
нупда танлаб олинади. Табиийки, архаик суз муайян эстетик
вазифа учун хизмат цилади. Бу, албатта, бадиий нутцда
алоз^ида цимматга эга. Нобадиий нутвда архаизмларни
ишлатишда маълум бир меъёрни сацлаш лозим, уларнинг
керагидан ортиц куп б у л и ш и нобадиий н утцни
чучмаллаштиради ёки гушунилишини ^ийинлаштиради.
Бадиий нутвда архаизмлар, аввало, давр руз^ини, тарихий
шароитни курсатиш учун ишлатилади. Бу з^олат тарихий
мавзулардаги асарлар тилида куп кузатилади. Буидай
уринларда архаизмлар з$ам худди историзмлар бажарган
вазифани бажаради. Куйидаги мисолларда тотщ (жазо), илик
(цуМ. таця (дуппи) архаизмларига эътибор дилинг: Отабек
уларнинг тотицларини хуп боплабберди (А^одирий, "Утган
кунлар" романи). Илик уз урнида азиз. Куз уз урнида
муътабар. Агар куз билан илик бир—бири билан низо цилса,
бундан %ар иккиси жабр курар(ПДодиров, "Юлдузли тунлар"
романи). Яп—янги кук шо\ц тун кийган устод янги такого
саллани бежабурамоцда эди (Ойбек, "Навоий" романи).
Куйидаги парчалардаги архаизмларнинг ^улланишини
курайлик: Кумушбибининг сезилар—сезилмас кулимсирашидан
ёкутдек иринлари остидаги садафдек ок, тишлари куриниб
кетди (А.Цодирий, "Утган кунлар" романи).
Сал шошиб цолганим сездиёв чога,
Кулгудан цимтилдигунча дудо ги —
%озир тонг олди,
%андалак буйли ёр, чилги ранг олди (М.^ушмоцов)
Биринчи парчадаги и р ин архаик сузи бу ту н гапга
назокатли, "юмшоц" бир руз$ багашлаган. Унинг з^озирги
тилдаги синоними булган лаб сузи ^улланганда эса ана шу
"юмшоцлик" маълум даражада йу^олган буларди. Зотан, без^ад
гузал ва суюк Кумушбиби образининг узи роят нозик бир
www.ziyouz.com kutubxonasi
тасвир тилини тацозо этади. Худди шунингдек, шеърий
парчадаги дудок,архаизми з$ам з^озирги тилда лабсинонимига
эга, биро^ мазкур парчада айни архаик сузни цуллаш билан
шоир лирик цазфамоннинг интим кайфиятига мос келувчи
нозиклик руз^ини юзага келтирган. Куринадики, архаизмнинг
эстетик имкониятларидан яна бири унинг бадиий нупда
назокатлилик бахш эта олишидир.
Н у п д а тантанворлик, кутаринкилик ру^ини бериш
арз^аизмларнинг яна бир узига х о с эстетик
имкониятларидандир. Улар ижодкор томонидан айни шу
имконият ну^таи назаридан цулланганда, бадиий асар тили
алоз^ида ранг ва жаранг касб этади. Куйидаги мисолларда
буни я щ о л куриш мумкин:
Замон шиддатини цилолмай цисоб,
Ер чизиб турибди ёш бир мунажжим (А.Орипов,
"Кенглик нуцтаси" шеъри).
Сароб гирдоблари орцада цолди,
Толе цощасини цоцдим асабий (М.Цушмоцов).
Илк огоч гуллади Цримда,
Олмага ухшатдим исидан (О.Матжоп).
Бу шеърий парчалардаги мунажжим (астроном), цопца
(эшик) ва ороч (дарахт) архаизмлари мисраларга кутаринки
руз$ берган.
Архаизмлар бадиий н у п д а з^азил-мутойиба, масхара,
киноя руз^ини з$ам бериши мумкин. Ёзувчи Н.Аминовнинг
"Кассоб шоир" з^ажвиясидан олинган мана бу парчага дюдат
^илайлик: И^атпищ эътироз билдирдим. %ассоб урнидан туриб,
чунтак кавлашга тушди. — Мана бизни ашъор! — деди
шимининг унг чунтагидан бир варак, ц о р о з чщариб. — Мана,
ана буниси цизиц, секретарь цизга бет сум бериб, машинкада
чоп цилдирганман. Цишда павильонга от гушти келганда ёзган
эдим.Бу парчада ашъорархаизми киноя, кулги ифодаси учун
цулланган. ^ассоб узининг оддий машцини ашъордеб атайди.
Айни пайтда у "ашъори"ни машинкада чоп ^илдиради. 5^атто
у чоп цилдирмоц сузини "нашр эттирмоц" деб эмас, балки
"кучиртирмоц" деб тушунади. Ёзувчи цассобни сатирик фонда
www.ziyouz.com kutubxonasi
тасвирлаганлиги учун з$ам унинг тилида поэтик ифодага эга
булган мазкур архаизмни 1 $уллаш билан ^ассобнинг роят
кулгили образини яратган.
Кулланилиши чегараланган сузларнинг яна бир гуруз^и
касб—з$унарга оид сузлардир. Улкамизда цадим замонлардан
бери дурадгорлик, ёгочсозлик, кулолчилик, на^^ошлик,
заргарлик, зардузлик, темирчилик, каштачилик, туцимачилик,
пойабзалдузлик каби хилма —хил касб — з^унар тармо1 у\.ари
т а р а н и й топиб келмоада. Албатта, бу соз^аларга оид
тушунчаларнинг ани!$ атамаси булган куплаб с у з ва
бирикмалар мавжудки, улар тилшуносликда касб — з^унар
лексикаси номи билан умумлаштирилади. Бу лексика,
табиийки, мазкур со^алардаги жараёнларни тасвирлаганда
фаол цулланади. Масалан, атлас ту^имачилиги тасвирида
бадиий матнда айни со^ага оид сузлар мана бундай
ишлатилган: Маргилонда эса осойишталик. Фацат урчуцлар
чириллаб айланади. Тароцлар дам кутарилиб, дам тушади.
Гулаларнинг огзи очилади-ёпилади. Дастго^лар тинимсиз
х,аракатда. Мокилар арцохри судраб, шац-щуц борибкелади.
Бу "Р и в ож и я " артели ц е х лар идаги табиий ж араён...
Дуконларда таранг тортилган тандаларя шил камалакдай
товланиб кетди. Цули. кулига тегмай ипак цатимларини
тераётган циз-жувонларнинг че^раларида цам ажиб бир
тароват барц урди. Сайлихон о%ор пуркади. Нозик таралган
тандани куч билан шорти б, йугон новвойга ураркан, ю з —
кузига тушган илиц шуъладан аъзойи бадани жимирлади
(С.Анорбоев, "Сайли" романи).
Таъкидлаш жоизки, мазкур касб —з^унар со^алари у ёки
бу даражада хал^нинг кундалик з^аёти билан борли^.
Айтаилик, арра, теша, болта, ранда, пармакаби бир х^анча
сузлар дурадгорликка оид булса—да, улар кундалик з$аётда
ишлатилади, демакки, бу сузлар нутрий муло^отда анчайин
фаол ^улланиши табиий. Аммо касб — з^унар соз^алари
юртимизнинг турли з^удудларида мавжудлиги з^исобга олинса,
уларга оид сузларда сезиларли шевавий фар1 $лар булишини
з$ам тасаввур этиш мумкин. Масалан, Фаррона, Тошкент,
www.ziyouz.com kutubxonasi
Самарканд, Бухоро шеваларидаги уулабур арра, дастарра,
искана, парма, болга, андова, циртч каби сузлар билан
ифодаланган дурадгорлик, цурувчилик предметлари Хоразм
шевасида ёргы, бычкрг, цачов, буров, чукич, юлмола, сыщок,
каби сузлар орцали ифодаланади.1 Бу з^олатни назардан
цочирмаслик лозим. Касб — з^унарга оид сузларни нупда олиб
кириш зарурияти пайдо булганда, муайян бир шевада эмас,
балки нисбатан купроц шеваларда цулланадиган, шунга кура
тил меъёрларига анчайин я^инлашган сузларни танлаш
мацсадга мувофивдир. Хусусан, келтирилган мисоллардаги
арра, искана, парма, болга, андова, ^иррич каби сузлар кенг
тарцалган, шунинг учун теги шли мазмун ифодаси учун айнан
улардан фойдаланиш нущнинг ани!$лигини таъминлашга
хизмат ^илади.
Кулланилиши чегараланган сузларнинг яна бир катта
гуру^и терминологик лексикадир. Терминлар муайян бир
илмий ёки техник тушунчанинг ягона номи сифатида
нут^нинг ани!$лигини таъминлашда без^ад му^им аз^амиятга
эга булган сузлардир. Ани 1 $лик талаби нущ услубларининг
барчасига ^уйилса —да, бу талаб уларнинг з^аммасида з^ам
бир хил даражада булмайди. Айни талаб расмий, публицистик
ва илмий услубларда алоз^ида салмоц касб этади. Айницса,
илмий услубда аницлик сифати бирламчи ва бош талаб
сифатида царалади. Илмий нутцнинг аииц ва равшан булиши
э^ар цандай фан ривожи учун э^ал цилувчи аз^амиятга молик
булган заруриятдир. Илмий нутц ани^лигининг асосий
устунларидан бири эса, шуб^асиз, терминлардир. )^ар цандай
таълимнинг бош мацсади муайян фан асосларини уцувчи
онгига жойлаштириш экан, таълим жараёнида, хусусан,
уцитувчининг нутрий фаолиятида терминларнинг урни
бениз^оя каттадир. Фанни чу^ур билмасдан туриб, унинг
терминларини етарли даражада билиш мумкин эмас. Уз
фанини мукаммал биладиган уцитувчи бу фанга оид
терминларнинг маъно — моз^иятини тула билади, демак, уз
нутцида уларни уринли цуллашда янглишмайди, у ёки бу
1 Ибрагимов С. Профессиенальиая лексика узбекского языка {на материалах фергансих говоров).
А Д Д Ташкент. 1961, С. 144
110
www.ziyouz.com kutubxonasi
терминни нотурри ишлатиб, ут^увчисини з^ам адаиггирмайди.
Айтиш мумкинки, терминни янглиш цуллашнинг бош сабаби
у^итувчи ёки мутахассиснинг фанни яхши билмаслигидан
бошца нарса эмас.
Албатта, терминнинг "яшаш жойи” узи мансуб булган фан
ёки техника со^асига оид нутц (матн)дир. Лекин фан —
техника ва унинг юту^ларининг кундалик з^аётимизга
мунтазам кириб бораётгани боис минглаб терминлар
тилимизда фаол цулланмоада ёки мутахассис булмаган
кишилар томонидан э^ам бемалол тушуниладиган булиб
цолмовда, яъни улар "яшаш жойини" с е з и л а р л и
кенгайтирмовда. Масалан, укол, грипп, наркоз, кардиограмма,
травматологиякаби тиббиётга, актёр, са%на, роль, гримкаби
санъатшуносликка, руль, тормоз , двигатель, подшипник,
корбюраторкаби техникага оид терминларнинг маъносини
бугун з$ар ким тушунади. Куйидаги парчада ишлатилган
техник терминларга эътибор дилинг: Свечаси ярамайди. Зурга
шатгача юргизиб келганман... М о т о р %амон ишлаб турарди...
Шундан кейин Шацло бир гилдираги чицазилиб, уци тункага
тираб цуйилган трактор ёнига келди.
— Нима бупти?
— Подшипниги ейилиб кетган.
— Эссиз, шунча пуллик машина. Узеллари мой деган нарсани
курмаган (Саид Аз^мад, "Баз^ор цизлари" з^икояси).
Илмий нутада терм инларнинг уринли ц;улланиши
фикрнинг аниц, ихчам, икки хил талцинга йул бермайдиган
тарзда ифодаланишига ёрдам беради. Аммо шуни з^ам
унутмаслик керакки, нупу\а терминларнинг меъёридан орти^
цалашиб кетиши нун$нинг тутри ва осон англанишини
цийинлаштиради.
Илмий мулоцот тили з^ацида ran кетганда, гуманитар
фанлар баёнида табиий тил воситаларининг асосий роль
уйнаши, табиий фанларда эса цушимча с е м и о т и к
системаларнинг з^ам муз^им урин тутиши таъкидланади.1
Масалан, математика, физика, химия каби аниц фанларда
турли формулалар, шартли белгилар ва бошца махсус
1 Гвишиани Н.Б. Язык научного общения. Москва: Высшая школа, 1986, С. 47.
www.ziyouz.com kutubxonasi
семиотик ишоралар мунтазам цулланадиган унсурлардир.
Шунинг учун з^ам табиий фанларга ва гуманитар фанларга
оид матнларда терминларнинг ^улланиш меъёрларида
сезиларли фарц булиши тайин. Табиий фанлар мо^иятан
купроц мутахассисга мулжалланган, гумантар, ижтимоий —
гуманитар фанлар эса, номидан з^ам англашилганидай, тор
соз^а мутахассисларинигина эмас, балки кенг оммани,
жамиятнинг барча аъзоларини назарда тутиши мацсадга
м увофицдир. А т о ^ л и цозоц шоири, цадимги ёзма
ёдгорликларнинг ажойиб тад^и^отчиси Олжас Сулаймонов
"Ёзув тили" номли китобида бу борада з^аодоний фикрларни
билдирган. Унингча, физика ва математиканинг махсус тилга
эз^тиёжи бор. Аммо бундай "жиддий фанлар"га айни ээ^тиёж
нуцтаи назаридан тацлид цилиш гуманитар фанларни,
айницса, т и л ш у н о с л и к н и з^алокатга о л и б келади.
Тилшуносликни меъёридан орти^ терминланггириш фойдали
булолмайди, з^озир тилшунослик терминлари луБатлари з^атто
баъзи табиий тил лутатларидан з^ажман кагга. Бу услуб жуда
цулай, аммо "фанбозлик" фаннинг урнини боса олмайди.
Платон ва Аристотеллар уз асарларини аниц ва равшан ёзган
э дилар, уларн и н г асарларига багишланган айрим
диссертацияларни у^иш мумкин, лекин бу ишларнинг
мазмунини англаш мушкул. О. Сулаймонов яна шундай деб
ёзади: "Ижтимоий фанлар уз табиатига кура жамиятга, з^еч
булмаганда, умумий тарзда тушунарли булиши лозим, акс
з^олда улар уз вазифасини бажара олмайди".1 У ёки бу фан
соз^асига оид матн тузилар экан, матнга терминлар олиб
кирилар экан, албатта, айни мулоз^азаларни эътиборда тутиш
керак. Ижтимоий — гумантиар соз^аларга оид нутцда
т е р м и н л а р з^аццоний заруриятга мувофиц тарзда
^уллангандагина нутцнинг анш^лиги учун хизмат цилади.
Ани 1 ушк сифати бадий нутвда узига хос тарзда намоён
булади, чунки бадиий асар, маълумки, бадиий тафаккур
маз^сулидир. Й ул—йулакай куриб утилганидай, бадиий нутвда
образлилик биринчи планда булганлиги учун суз маъносидаги
1 С улейм е нов О. Язык письма. Алматы - Рим, 1998, С. 12.
112
www.ziyouz.com kutubxonasi
силжишлар, кучишлар куп кузатилади. Суз ва у ифодалаган
предмет уртасидаги мутаносиблик бадиий нутвда купинча
очиц ва тутридан—тугри булмайди. Бадиий нут^ узининг
таъсир этишдан иборат асосий ма^садига эришиш учун
сузнинг турлича цулланиши, товланиши, турланиши, хилма —
хил маъноларни устига олишига кенг имконият яратади.
УДошимовнинг "Икки эшик ораси" деган романи бор,
аммо, аницки, роман иккита эшик ва уларнинг орасидаги
масофа ^а^ида эмас. Нейтрал нутц ну^таи назаридан царалса,
мазкур бирикма айнан игу маънони ифодалайди, аммо бадиий
нутвда бу бирикма умрнинг ^ис^алигини ифодаловчи узига
хос бениз$оя аниц образ.
Бадиий нутзда сузлар уз ва з^атто кучма маъноларидан
ташцари з^ам узига хос янгидан —янги маъно цирраларини
касб этиши ва шу тарзда бадиий тасвирнинг янада аникдигани
таъминлаши мумкин. Мана бу жумлага эътибор берайлик:
Мирёцуб рурурининг калтакланишидан келган бир зсщарханда
билан кулди, инженер эса бурунги кулар юзини %ам нуцталаб
олди(Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи). Бу гапдаги гурурнинг
калтакланишива кулар юзини нуцталамоцбирикмаларидаги
ажратилган сузлар касб этган маъно нозикликлари (гурурни
азобли даражада поймол цилиш, кескин ва тамоман
тухтатмоц) билан матнга з^ам аницлик, з^ам таъсирчанлик бахш
этган,
Нейтрал нутвда К,ор ёнади дейилса, нутцнинг аницлиги
бузилган булади, чунки цор ёнмайдиган нарса. Бунда тил ва
воцелик мутаносиблиги тамоман мувозанатдан чюдеан булади.
Закий тилшунос А.Рустамов тавсифлаганидай, Цаловини
топсанг, утин яхши ёнадидейиш мумкин, бу тил цоидаларига
тамоман мувофи^. "Бироц инсон табъи бу билан тула равишда
^они^майди. Унинг табъидаги г^залликка булган эз^тиёжи шу
гапни гузаллаштиришни талаб ^ила бошлайди. Бу бир йут$
буюмнинг олдин ^зини ясаб, кейин уни чиройли цилишга
болтан интилишнинг айнан узи. Ш у талаб билан утинсузини
к,ор сузи билан алмаштиради—да, Цаловини топсанг, к,ор ёнар
дейди. Ш у билан у м азкур гапга гузал туе беради.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Эшитганларга б у ёцади. Киши узига ёццан нарсани
йуцотмасликка з^аракат цилади ва хал$ буни ма^ол цилиб
асраб юради."1 Бундай з^олатда таъкидланган тил ва воцелик
мутаносиблиги узига хос бадиий бир шаклда намоён
буладики, бу уринда унинг бузилиши звдида гап з^ам булиши
мумкин эмас.
Бадиий нущда суз ижодкорнинг услуби, тарихий давр,
адабий оцим ва йуналишларга боглиц з^олатда мавжуд
м аъносидан ф арцли маънолар олиши, муайян
тушунчаларнинг образи ёки рамзига айланиши з^ам мумкин.
А.Рустамов бу муносабат билан шундай ёзади: "Майу майхона
ва социйу паймона каби сузларнинг классик адабиётда
истиора сифатида ^улланишини билмаганлар, масалан,
Навоийнинг:
Зоцид, сенга %уру менга жонона керак,
Жаннат сенга булсун, менга майхона керак.
Майхона аро социю паймона керак,
Паймона неча булса, тула яна керак
деган рубоийсини у^иганда, Навоий ичкилик тарафдори экан,
деган хулосага келиши мумкин, Купгина ёшларимиз Шар^
адабиёти классикларининг шеърларини уциганда, май, шароб
каби сузларнинг истиора сифатида цулланишини з^исобга
олмаслик натижасида ичкилик ва классик шоирларимизнинг
ичкиликка булган муносабати з^ацида нотугри тасаввурга эга
буладилар... Май сузи з^а^щат маърифати, унга булган ишцу
муз^аббат ва уни идрок цилгандаги лаззатни билдиради...
Навоий ...майхона деганда ичкиликхонани эмас, з^а^и^ат
ош и^ларининг васлгоз^ини назарда тутган. Май ва
майхонанинтрамзий маънолари аён булди. Навоийнинг Менга
майхона керак деганда унинг цовоцхона ёки винохона,
умуман, ичкилик бор жойни назарда тутмагани маълум булди.
Навоий уз салафлари сингари майхонадеб маърифат з^осил
буладиган ерни тушунар ва уни жаннатдан афзал курар
экан."2
' Рустамов А Суз хусусида с уз. Тошкент, 1987, 18—19—бет,
1 Рустамов А. Куреатилган асар. 43 — 44, 45, 48-бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутцнинг ани^лиги сифати бадиий нутвда мутлацо узига
хос тарзда, образнинг аницлиги ва уринлилиги тарзида
намоён буладики, бу бадиий адабиётнинг мо^ияти билан
бевосита ало^адордир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутцнинг мантицийлиги
Мантицийлик нутцнинг тингловчи томонидан турри ва
тулиц англаниши учун зарурий булган сифатлардан биридир.
Манти^ийликдан мазфум булган бирон — бир нуп$ кишилар
уртасидаги тайинли алок,ани таъминлай олмайди. Нут^нинг
мантш^ийлигини тугрилик ва анизоле сифатларидан ажралган
э^олда з^ам тасаввур этиб булмайди, чунки тутри ва аниц
булмаган нутц з^еч ^ачон мантилий булиши мумкин эмас.
Зотан, т^^ри ва анш$ булмаган нутвдан мантицийликни излаб
топиб булмайди. Адабий тил меъёрларига зид тарзда тузилган
ва тегишли бирликлар ноурин танланган н у п да манти^
бегона булиши табиий.
Фикр таркиби ва цурилишининг тутри ифодаланиши нут$
манти1 $ийлигининг асоси дейиш мумкин. Нутцда тил
воситаларининг манти^ ва тутри тафаккур цонуниятларига
мос тарзда мазмуний бирикиши нуп$ мантицийлигини
баз^олашнинг бош улчови з^исобланади. Ана шунга кура
мантикийлик сифатини нутвда сузлар ва гаплар уртасидаги
семантик ало^аларнинг фикрнинг мантилий мо^ияти з^амда
унинг ривожланиб боришига цатъий мослиги тарзида
таърифлаш ма^садга мувофивдир.
Айтиш мумкинки, нутцнинг мантицийлиги структура
нуцтаи назаридан купро^ тилнинг синтактик сатз^и бидан
борливдир. Бошцача цилиб айтганда, нут$ тузувчи нущнинг
мантицийлигига эришиши учун тил бирликларининг
синтагматик (цушилиш) имкониятларини яхши билиши
лозим. Лекин бунинг узигина етарли эмас. Сузловчи (ёзувчи),
энг аввало, баён этмо^чи булган фикрини, билдирмоцчи
булган хабарини ва у билан борлиц тафсилотларни, айни
пайтда мантиц цонуниятларини етарли даражада тасаввур
этмас экан, у манти1 уш нутц туза олмайди. Бу уринда нущ
тузувчининг тафаккур ^обилияти жуда — жуда муз^имдир.
Куринадики, нут^нинг мантилий булиши учун з^ам лисоний,
з;ам райрилисоний омил иштирок этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутс$ маданияти тушунчларини ифодаловчи сузларга
терминологик маъно юклашга ало^ида эътибор ^аратган
Б.Н.Головин нарса мантщийлиги ва тушунча манти^ийлигини
фар^лаш мацсадга мувофицлигини таъкидлайди. Унинг
курсатишича, нарса мантицийлиги нутвдаги тил бирликлари
мазмуний ало^алари ва муносабатларининг реал борливдаги
нарса — з^одисалар алоцалари ва муносабатлари билан
мутаносиблигидир. Тушунча манти^ийлиги эса мантилий
фикр таркиби ва унинг мантилий ривожининг нутвдаги тил
унсурларининг семантик ало^аларида тугри акс этишидир.
Мантицийликнинг бу икки куриниши бир —бири билан
боглиц ва конкрет нутвда улар бирликда намоён булади, лекин
эртак, бадиий фантастика, мажозий асарлар каби ало^ида
нущ куринишларида нарса манти^ийлигидан атайлаб воз
кечилиши мумкин.1 Масалан, эртакларда ^айвонлар, турли
буюмлар, усимлик ва шунга ухшашларнинг одамлардай
гапириши, кулиши, уилаши ва бош^а ^аракатларида нарса
манти^ийлиги атайлаб бузилган булади, аммо тушунча
манти^ийлиги соглом са1 $ланади. Мавжуд анъанага кура
бундай э^олатлардаги нутзда мантицийлик бузилган деб
царалмайди, мазмун тугри англашилаверади.
Мантицийлик нутцнинг ма^сад нишонига бехато етишини,
бу нишонни ортицча уринишларсиз забт этишини таъмин
этадиган сифатлардандир. Мантилий нутц фикр таркибини
турри ва анш$ акс эттириши билан таъсирчанлик касб этади,
айни пайтда у тингловчи идрокини зури^тирмайди. >^ар
^андай мантилий фикр цанчалик мураккаб булмасин, нутц
тузувчининг ма^оратли кумаги билан узига лойи!$ ва
ярашицли, демакки, мантилий либосини кия билса, тингловчи
шуури уни осонлик билан уз баррига олади.
Улур Алишер Навоий узининг "Мажолис ун —нафоис"
асарида шундай бир воцеани з^икоя цилади. Ба^орнинг
ёмрирли кунларидан бирида у "Хуросон мулкида туркий ва
форсийда малик у л —калом” Лутфий билан учрашиб цолади.
Мавлоно Лутфий Амир Хусрав Де^лавийнинг бир шеъридаги
1 Головин Б.Н. Основы культуры речи. Москва: Высшая школа, 1988, С. 145.
www.ziyouz.com kutubxonasi
гузал маъно ва ухшатиш з^ацида жуда з^ам мартов билан
гапириб беради, яъни: "Маз^буба ёмрирли кунда йулда
тийганиб йицилиб кетай дейди. У шу ^адар г^зал ва нозикки,
ёраётган ёмрир рииггасини ушлаб, унинг мадади билан ^зини
унглаб олади” . Бу таъриф Навоийга беэ^ад маъцул тушади.
Саройдаги олий адабий мажлисларнинг бирида Навоий бу
ухшатиш эодида шоз$ Э^усайн Бойцаро з^уэурида гапириб,
шоз^нинг з;ам з^айратланишини кутади. Аммо Бойцаро
"Ю^оридан пастга тушаётган ёрин рщптаси йицилаёттан киши
учун мадад була олмайди" деб, эътироз билдиради. Навоий
Бойцаронинг уткир ва нозик мантиги ва шеърфа^мликдаги
заковатига цойил ^олади.1 Шо$ ва шоир 5£усайн Бойцаро
мазкур ухшатишда тушунча мантицийлигидаги бузилишни
илгаган.
Катта истеъдод соз$иби шоир Хуршид Давроннинг бир
шеърида шундай мисралар бор:
Х,ар сузимни цунгироцнинг тиллари каби
Юрагимга уриб—уриб жаранглатаман...
Куриниб турганидай, жуда з$ам чиройли, бениз^оя оригинал,
янги ухшатиш, тасвир кучли эмоционалликка эга. Парчада
роятоз$орли бадиий образ мавжуд. Аммо шунга царамасдан,
бу ерда з^ам тушунча мантицийлигидаги муайян сакталикни
сезмаслик мумкин эмас. Биламизки, одатда овоз чи^арадиган
^исм ^унгироцнинг корпуси, яъни ^унгироцнинг тиллари
жарангламайди, ^унрироцнинг узи жаранглайди. Демак,
мантицца кура "сузни цунрироцнинг тиллари каби юракка
урилса", суз эмас, балки юрак жаранглаши керак, Мантивдаги
ном ун тазам ли к бениз^оя гу за л образ ва тасвир
мувозанатининг з$ам муалла^лашувига олиб келади.
Мактаб она тили таълимида уцувчиларда богли нутц
малакаларини шакллантиришга, ижодий ва мустацил матн
тузиш цобилиятини устиришга катта эътибор берилади. Бу
малака ва ц о б и л и я тл а р н и н г таркиб топиши ва
ривожланишини мантилий нутц тушунчасисиз тасаввур з^ам
эти б булмайди. Мантилий нутц тузиш богли нутц тузиш,
ижодий матн яратишнинг бирламчи асосидир. Буни, $айси
1 Навоий А. Мукаммал асарлар т^плами. 13-то м . Тошкент фан, 1997, 2 0 6 -2 0 8 -б е т .
118
www.ziyouz.com kutubxonasi
фандан даре беришидан цатъи назар, з^ар бир у^итувчи
з^амиша ёдда тутмоги лозим.
Мантилий нут^ тузиш учун сузловчи фикр предметный
атрофлича билиш, мантией тафаккур ^оидаларидан бохабар
булиш каби райрилисоний талаблар билан бир ^аторда тил
бирликларининг лексик —семантик моз^ияти, уларнинг
синтагматик хусусиятлари каби лисоний билимларни з^ам
назардан ^очирмаслиги керак. Айтайлик, сузларнинг жумла
таркибида мантилий —мазмуний зиддиятсиз бирика олиши,
манти^а уйгун ^улланиши учун уларнинг лексик — семантик
мо^иятини етарли даражада билиш лозим.
Ушбу жумлани мантилий деб айтиш ^ийин: Она Тереза
доим узини Оллох, цулидаги сиёцман, д еб таъкидлаб келган
("Бекажон", 2006 йил 24 август). Маълумки, она Тереза
христианликнинг католик маз^абига эъти^од цилган роз^иба,
Оллоз^ эса исломий тушунча, пгундай экан, у мантицан Оллох,
цулидаги сиёцмандейиши мумкин эмас, балки Худо цулидаги
сиё%мандея билар (худосузи барча динлардаги яратувчига
нисбатан цулланади). Олло% сузининг лексик —семантик
мозриятини яхши билмаслик натижасида мазкур нутвда
мантиц бузилган.
Мана бу жумладан мантиц излаб курайлик: Илм—фанда
фараз цилиш ёки уйлаб чицаришга урин йуц. Ф а н н и н г
ривожланиши фацат кашфиётга боглиц. Ф анда ф и к р
билдириш, ишонаман дейиш — билмаган билан б ар о б ар
("^уррият", 2006 йил 5 июль). Биринчи жумлада фараз
сузининг лексик — семантик мо^ияти янглиш англанган, яъни
фацат мавз^умлик тарзида тушунилган. Аслида бу сузнинг
маъноси анчайин кенг, яъни "бирор нарса — з^одиса з^а^ида
олдиндан чи^арилган тахминий з^укм, мулоз^аза, гипотеза"
демакдир. Ушбу жумлада бу маъно яодол намоён булган: Ф ан
учун тажриба ва фараз, циёс ва та^лил жуда зарур, — де д и
профессор(Б.Раз^монов, ")^урмат —эз^тиром"). Айтиш жоизки,
фаразеиз, гипотезасиз фаннинг узи йу^г шунинг учун з$ам
фаншуносликда фараз, гипотеза илмий билимнинг узига хос
алоз^ида шакли сифатида таърифланади.1 Кейинги жумлалар
1 Гипотеза в современной лингвистике. Москва: Наука, 1980, С. 14.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ва бу жумлалар уртасидаги муносабатда з$ам мантиц у ^адар
с о р л о м эмас. Тутри, фаннинг ривожланиши кашфиётларга
боглщ, аммо кашфиётлар учун айни фаразлар, тажрибалар,
фикр билдиришлар замин з^озирлайди. Бу уринда нутц
мантицийлигининг муртлашувида лисоний омиллар билан бир
цаторда райрилисоний омиллар, яъни фикр предметига оид
тасаввурларнинг етарсизлиги з$ам роль уйнаганлиги табиий.
С узларда иф одаланган тушунчалар уртасидаги
муносабатни турри тушунмасдан туриб, бу сузларни узаро
ало^алантириш за м мантири норасо жумлаларнинг
шаклланишига олиб келади. Мана бу гапни курайлик: Сурхон
воцасига царашли Ш ер об о д туманининг тогли цудудида
"Хатак" пости жойлашган ("Даракчи", 2006 йил 24 август).
Маълумки, во%асузи "атрофи сазфо билан уралган обод, сувли
улка" маъноси билан географик —з^удудий тушунчани
билдиради, туман эса маъмурий — з;удудий тушунча
ифодасидир. Мантицан бу икки тушунча уртасида тобелилик,
царашлилик муносабати булиши мумкин эмас, чунки улар
фарцли сат^ларга мансуб тушунчалардир. Маъмурий-
Зудудий булиниш иерархиясига кура туман вилоятга, вилоят
республикага ^арашли, шунга кура Сурхондарё вилоятига
царашли Ш еробод тумани дейиш ёки воз^ани таъкидлаш
зарурияти булса, Сурхондарё вох,асидаги Шеробод тумани
тарзида бирикма тузиш лозим, ана шунда жумланинг
мантицийлиги мурт булмайди.
Бир —бирига мантицан тамоман зид, 1 $арама —царши
булган, шунинг учун узаро алоцалантирилиши мумкин
булмаган тушунчаларни ифодаловчи сузларни жумлада
муносабатга киритиш натижасида манти^ийлик бузилиши,
з^атго кулгили з^олатлар юзага чи^иши з$ам баъзан кузатилади.
Масалан, "циялик" ва "чу^урлик", "чу^урлик" ва "баландлик"
каби тушунчалар б и р — бирига зид ёки камида бири
иккинчисига нисбаталанмайдиган тушунчалардир. Шунинг
учун з^ам цияликнинг чуцурлиги, чуцурликнинг баландлиги,
чуцурликнинг узунлиги каби бирикмаларда мантиц с о р л о м
эмаслиги ани1 $. )^еч булмаганда, чукурлик дегани "сатздан
www.ziyouz.com kutubxonasi
пастлик", баландлик эса "сатэ^дан юцорилик" эканлиги
тасаввур этилса, бу икки сузни кушиш манти^ мувозанатини
^анчалик бузиши ва кулгига сабаб булишини англаш цийин
эмас. Бундай мазмуний носоглом бирикмалар цулланган ушбу
парчада нут^нинг мантицийлиги эвдида гапириб булмайди:
Узбехистон геология ва минерал ресурслар давлат цумитаси
берган ахборотга кура, метеоритнинг цулаш и шуцадар кучли
булганки, унингнатижасида эллиптик шаклдаги циялик пайдо
булган. Цияликнинг чухурлиги тахминан 40 метрни, узунлиги
10 километрни, эни 7 километрни ташкил этади. Юзанинг
шимоли—трбида баландлиги 60 метр ва узунлиги 1 километр
булган чукурликпайдо булган("Даракчи", 2006 йил 24 август).
Баъзан уюшиц булакларни цуллашдаги мантилий —
мазмуний хатоликлар туфайли з^ам нущнинг манти^ийлигига
путур етиши кузатилади. Бир хил з^аракат — з^олат, белгига
манти^ан эга булиши мумкин булмаган нарса — ^одисаларни
ифодаловчи сузлар уюшиц булаклар тарзида ^улланади ва
нарса — ^одисаларнинг бирига нисбатланиши мумкин булган
з^аракат—з^олат, белги уларнинг барчасига тегишли булиб
цолади. Бунинг натижасида жумлада манти^ бузилади.
Масалан, ушбу жумлага ди!дат ^илайлик: Бульдозер, "Зил"
автомашинамиз милтихринг увидай учади ("Узбекистон
овози", 2006 йил 20 июнь). Жумлада бульдозер ва "Зил"
автомашинамиз сузлари билан ифодаланган эгалар уюши^
з^олатда ^улланган. Улар билдирган нарсаларнинг з;ар
иккаласига з$ам кесим вазифасидаги учади сузи ифодалаган
з^аракат нисбатланган. Х °лбуки, бульдозер бу з$аракат (бунинг
устига милти1 $нинг увидай) ни бажаришга манти^ан ^одир
эмас, у учиш у ёада турсин, з$атто тез юра олмайди. Айни
шу ^финда манти^ мувозанати бузилган.
1 ^уйидаги жумлада з^ам ую ш и ^ булаклар о р ^ а л и
ифодаланган тушунчалар бир хил характерга эга эмас,
уларнинг бир сатз^га тизилиши манти^ийликка зимир: %икоя
ва суубатдан ташцари, узбек тилини яхши урганиш, унга
цизицишни уйготиш мацсадида тил урганишга оид уйинлар,
кичик—кичик шеърлар, б адант арбия ва ащулалар б ер и б
www.ziyouz.com kutubxonasi
борилади(С.Жураев, ^Додиров). Уйин, шеър, ашулаларнинг
бериб борилишини тасаввур $илиш мумкиндир, аммо
бадантарбиянинг "бериб борилиши" мантивдан ташцари
эканлиги ани^.
Машз^ур юнон алломаси Аристотель узининг "Риторика"
асарида юцоридаги каби з^олатлардаги хатоликларга алоз^ида
эътибор беради. Унинг таъкидлашича, бир —биридан фар^ли
икки тушунчанинг з^ам униси, з^ам бунисига бирданига
мувофиц келмайдиган белгини цуллаш хатодир, масалан,
товуш ва ранг учун курмоц ифодаси мос эмас, илгамоц
ифодаси эса мосдир.1 Зотан, рангни куриш мумкин, товуш
эса эшитиш орцали идрок этилади. Илташ эса уларнинг з$ар
иккаласи учун з^ам умумийдир.
Жинс — тур муносабатидаги тушунчаларни ифодаловчи
сузларнинг уюши1 $ булаклар вазифасида цулланиши з^ам
нутцнинг манти^ийлигига халацит беради. Ушбу жумлага
эътибор берайлик: Шуцисца в а щ ичида шогирдларим. билан
бир нечта халцаро мусобсща ва турнирларда иштирок этиб,
голибликни цулга киритдик ("Узбекистон овози", 2006 йил 29
июнь). Маълумки, яхши натижага эришганларни ани^лаш
мацсадида уюиггириладиган э^ар цандай беллашув мусобаца
дейилади, турнирэса ^атнашувчиларнинг з^ар бири маълум
тартибда барча цатнашувчилар билан бир мартадан
учрашадиган мусоба^адир. Шундай экан, мусобацасузи жинс
тушунчани, турнирэса тур тушунчани билдирадиган суздир,
яъни турнир мусобацанинг бир туридир. Бу тушунчаларни
ифодаловчи с у зл а р н и н г уюши^ булаклар сифатида
^улланиши, улар уртасида тенгланиш муносабатининг булиши
мазкур тушунчалар жинс — тур муносабатида эмас, балки
мустацил, тенг муносабатдадир деган манти^ан янглиш
тал^инга йул очади ва нутс$ мантицийликдан мазфум булади.
Мазмунан бир ёки я^ин булган тил бирликларини муайян
услубий ма^садсиз орти^ча, такрор ^уллаш з$ам нут^нинг
мантицийлигига соя солади. Бундай з^олатларда муайян бир
маънонинг кераксиз икки марта ифодаланиши натижасида
тавтология юзага келадики, бу мантиц ну^таи назаридан хато
1 Античные риторики- Москва: МГУ, 1978, С . 136.
122
www.ziyouz.com kutubxonasi
саналади. Масалан: Тарбиячи икки цулини ю ц о р и кутариб,
“Бу дарсхона" деб царсак чалади. Болажонлар б у машцни х,ам
такрорлайдилар. Тарбиячи икки цулини хуйи тушириб, "Бу
ер деб %аракат цилади (С.Жураев, ^Додиров). Табиийки,
кутармоцсузида "ю^орига" деган маъно, туширмоц сузида
эса "цуйига" деган маъно мавжуд, келтирилган мисолдаги
ажратиб курсатилган бирикмаларда айни маънолар икки
марта такрор, яъни тавтологик ифодаланган. ^олбуки, куйига
кутармоцёки юцорига туширмоцдеб булмаслиги ани^.
Куйидаги мисолларда ^ам ана шундай тавтологик
^Уллашлар нутц манти^ийлигининг бузилишига олиб келган:
...Чул цуйнида ташкил этилган бундай загонларда мол
соялайдиган соя,^иш $щратонида эса панарок, жой булмади
("Узбекистон овози”, 2006 йил 17 июнь). С абоц да р си (руки)
(" Т о н г юлдузи", 2006 йил 18—24 сентябрь). Ун киш ига
мулжалланган мазкур махсус ж ойларнинг %ар бирида
унтадан одам уйинларни бемалол томоша цалиши мумкин
( Ха/щ сузи", 2006 йил 21 июнь). Имзога цул цуйиш макали да
гурс этиб ерга цулади ("Хонадон", 2006 йил 21 август).
Нуп$ мантилий булиши учун фикр ифодаси учун зарур
сузларнинг барчаси жумлада иштирок этиши лозим.
Ихчамлик, ^исцалик, лундаликка керагидан орти^ интилиб,
баъзи сузларнинг туш ириб ^олдирилиш и нут^даги
мантш^иилик сифатининг издан чицишига олиб келади. Мана
бир мисол: Тарбиячи: Болаж онлар, э н д и у р г а н г а н
су зл а р и н ги зн и бир ч и з и б б е р и н гл а р —чи? д е б вазифа
топширади. Болалар цалам ва дафтарларини олиб, чиза
бошлайдилар(С.Жураев, ^-Кодиров). Оддий мантивда кура,
суз чизилмайди, балки ёзилади, раем эса чизилади. Мазкур
жумлада з$ам раем чизиш з$ак;идаги фикр айтилмо^чи. Аслида
бу фикр ифодаси учун Ррганган сузларингиз ифодалаган
нарсаларнинг расмини чизиб берингтарзида жумла цурилиши
керак эди. Э^тимолки, нутц тузувчи ихчамлик мацеади билан
бир неча сузни тушириб ^олдириб, уз наздида шаклан
ихчамликка эришеа эришгандир, лекин м а н ти ^ а жиддий
путур етган. Мантицнинг мужмаллиги, нодурустлиги ^исобига
юзага келадиган ихчамлик ёки лун дали к нутрий ало^а учун
асло фойдали эмас, балки тамоман зарарлидир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Муайян бир сузнинг тушириб цолдирилиши з^ам нутцдаги
мантии; мувозанатининг яхшигина бузилишига олиб келиши
мумкин. Мана бу жумлани курайлик: Назаримда, нимани
цандай ёзиш керак д ега н азалий муаммонинг цалови
топилгани, материаллар д ид билан сараланиб, халцона равон
тилда ёритилгани тацририятга хул келмоща("^уррият", 2006
йил 24 май). Бу гапда "халцона равон тилда ёритилган"
нарсани ифодалайдиган суз тушиб долган, унинг урни
бушлиги билиниб турибди. Айни буш урин бундай синтактик
дурили шлар цонуниятига кура олдинги равишдош оборот
таркибидаги материаллар сузи томонидан мазмунан
эгалланади, яъни материаллар халцона равон тилда
ёритилгани тарзида англанадики, бунда мантщ с о р л о м
булмайди. Зотан, материал ёритилмайди, балки материалда
халц з^аёти, хужалик фаолияти, одамларнинг орзу—умидлари,
умуман, у ёки бу мавзу ёритилади. Ёритмоцсузининг кучма
маъноси "ёзиб баён цилмоц, тасвирламоц, моз^иятини очиб
бермо^" демакдир. Шунинг учун бу каби з^олатларда тегишли
суз тушириб цолдирилмасдан, масалан, мавзулар... ёритилгани
тарзида аниц цулланиши мацсадга мувофщ (Бу уринда мазкур
мисолдаги муаммонинг цалови топилгани ифодасининг э^ам
у кадар муваффа^иятли эмаслигини таъкидламоц жоиздир).
Гапда сузлар тартибининг тутри, тилнинг синтактик
табиатига уйрун булиши мантилий нутц тузишда жиддий
аз^амиятга моликдир. Суз тартибидаги нуцсон жумлада
ифодаланган фикрнинг манти^ан янглиш ёки икки ё*у\ама
англанишига сабаб булади. Масалан: Лоцайдлик туфайли
курсак %ам индамаймиз ("Хуррият", 2006 йил 24 май). Бу
жумладаги суз тартибидаги сакталик сабаб фикр икки хил
тушунилиши мумкин, яъни "лоцайдлик туфайли куриш" (бу,
албатта, манти^^а зид) ва "ло^айдлик туфайли индамаслик".
Аслида ифодаланмо^чи булган фикр уларнинг иккинчиси.
Жумладаги суз тартиби Курсак %ам лоцайдлик туфайли
индам айм из тарзида тузилса, мантиц узининг тутри
ифодасини топади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутц мантицийлигининг бузилиши матн синтаксиси
сатз^ида, яъни жумлаларнинг узаро семантик — синтактик
борланишидаги нодурустликлар натижасида ^ам кузатилади.
Маълумки, матн таркибидаги жумлалар б и р -б и р и билан
богланган булади, шунга кура богли нутц тушунчаси мавжуд.
Матнда боглиликнинг уч жиз^атини фар^лаш ма^садга
мувофщ. Биринчи жи^ат мазмуний борлилик булиб, у абзац
ва муста^ил жумлаларни богловчи лексик —грамматик
воситалар (лексик такрорлар, курсатиш , 3 —шахсдаги
кишилик олмошлари каби) нинг зулланиши орцали намоён
булади. Иккинчиси мантилий боглиликдир, у жумлалар,
а б зац лар у р таси д аги м ан ти ли й м у н о с а б а т л а р н и н г
функционал-синтактик воситалар {демак, шундай экан,
шундай цилиб, бундан таищари, хуллас каби кириш сузлар,
юцорида, цуйида, энди, бундан кей и н каби суз ва суз
шакллари, ва, х,амда, аммо, лекин, бирок,каби богловчилар
ва ш. к.) ор^али ифодаланишида намоён булади. Ни^оят,
учинчи жиз^ат композицион боглилик булиб, у цайд этмо%
лозимки, аницки, таъкидламок, жоизки, юцорида а йт иб
утилгани каби тарзидаги синтактик цурилмалар ёрдамида
ифодаланади.
Мана бу нутрий парчага эътибор берайлик: Тарбиячи
болаларга тушунарли булиши учун кишобни олиб, хонтахта
тортмасига (тагига) хуяди ва: "Китоб хонтахтада", дейди.
Шу жумлани якка тарзда Наргиза, Мадина, Улугбекка
айттиради ва %амма болалар биргалашиб айтадилар.
Тарбиячи кишобни хонтахта устига цуйиб, "Китоб стол
устида", дейди(С.Жураев, >уК,одиров). Бу парчада жумлалар
уртасидаги боглилик мазмуний жи^атдан оцсоц, шунинг учун
нуп$ манти^ийлик сифатидан тамомила мадоум. Аввало,
хонтахтанинг тортмаси булмайди ва "хонтахтанинг тортмаси"
деганда, унинг таги тушунилмайди. Бунинг устига, "китоб
хонтахтада" дейилганда, унинг таги эмас, балки усти назарда
тутилади. Мазмуний борлилик хонтахта тортмаси — хонтахта
^абилидаги лексик такрор ор^али эмас, балки хонтахта —
хонтахта тарзидаги лексик такрор орцали ифодаланиши
www.ziyouz.com kutubxonasi
лозим эди. Парча охирида эса мазмуний боглилик умуман
мо^иятини йуцотган. Китобни хонтахта устига ^уйиб, уни "стол
устида" дейиш мазмуний боглилик тушунчасини тамоман
ишдан чи^ариши ани^.
Нущда мантилий борлиликни турри ифодалаш учун тилдаги
функционал —синтактик борловчи воситалар билан бир
цаторда жумлалар ва абзацлар уртасидаги мантилий
муносабатларни ан и ^ тасаввур этиш лозим, акс ^олда
нуп$нинг мантш^ийлигини таъминлаб булмайди. Масалан: %ар
йили жсцон буйича 1000 хил янги %идли атирлар пайдо булади,
улардан купчилиги тезда %авога учиб кетади. Аммо, маълум
булишича, фацатгина ун фоиз аёлларгина атирни яхши. совга
сифатида тан олади("Даракчи", 2006 йил 24 август). Парчада
икки муста^ил жумла мавжуд булиб, улар уртасидаги
мантилий муносабат зидликдан иборат эмас, балки одатий
кетма — кетлик алоцасидан иборат. Мустацил жумлалар
уртасидаги зидлик, царама —^аршилик муносабатини
ифодаловчи аммобогловчиси мазкур уринда мутлацо уринсиз
^улланган, яъни мавжуд мантилий муносабатнинг мувофи^
ифодачиси була олмаган. Жумлалар уртасида мантилий
зидлик булмаганлиги учун бу борловчи восита муаллац ^олатда
долган. Айни шу муаллацлик матннинг манти^ийлигига
жнддий путур етказган. Мазкур икки жумла лексик —
грамматик борловчи восита, яъни атир сузининг такрори
орцали борланган.
Борли нут^ таркибидаги жумлаларнинг узаро борланишида
кесимларнинг бир хил грамматик шаклда булиши ^ам
му^имдир, акс з^олда бу борланиш турри воце булмайди ва
матндаги манти^ийлик зарар куради. Масалан, мана бу матнга
эътибор цилайлик: Ромашканинг гулини 1 стакан сутга солиб
цайнат амиз. Илия; х,олгача совигач, цалинроц матога
аралашмани цуйиб, буйинга уранг. Кейин сочиц ёрдамида 15
дацщ а ушлаб т урасиз. Компрессии асло ювманг. Артиб
ташлаб, крем сурасиз. Буусулни мf'^maзaм бажариш шарт
("Х онадон", 2006 й и л 24 август). П ар ч ад аги ф еъ л
кесимларнинг гоэ$ ижро майлида, гоэ^ буйру^ майлида келиши,
www.ziyouz.com kutubxonasi
айни пайтда бир уринда 1 — шахе, бошца уринда 2—шахеда
булиши ф и кр мантилий р и во ж и н и н г турри ва х о ли с
ифодаланиш ига халацит б ер ган , натижада н у тц н и н г
мантицийлиги бузилган.
Ёзма борли нутцнинг мантицийлигини таъминлашда уни
абзацларга тугри ажратиш >;ам жуда катга а^амиятга эга.
Яхлит, бутун бир фикр цисмларини ажратиб ифодалаш, бир
ф и кр ^и см и д ан бош цасига у ти ш , улар у р т а с и д а г и
муносабатларни цабарИ1 $ з^олда курсатиш абзацнинг асосий
мазмуний мо^иятидир. Матннинг ифодаланмо^чи булган
яхлит фикр ривожи, динамикасига тула уйрун тар зд а
аб зац лар га булинган ^о лд а ту зи ли ш и н у т ц н и н г
мантицийлигини кучайтиради. Бу айни пайтда н у тц
тузувчининг фикр мантигани турри ва аниц тасаввур ^илишга
кумаклашади. Абзацларга нотутри ажратилган нутцда
мантицийлик кучеиз булади, бу нутцнинг тез ва холис идрок
этилишини сезиларли даражада мушкуллаштиради. Масалан:
Халифалик давлатини урнатиш гояси мусулмон олимлари
тарафидан %ам кескин тащид цилинади. Ма\щур илоциётчи
Мухаммад Халафуллоцислом таълимотини сиёсийэмас, балки
ахлоций таълимот булиб, инсонларни %идоят йулига бошлаш
учун берилган илоций дастур, дея таърифлайди.
Ушбу таърифда целом сиёсий %окимиятни цулга киритиш
воситаси эмас, балки инсонларни турри йулга бошловчи
таълимотлигига ур/у берилаётгани ящол куриниб туради
(С.Абдуллаев, "Ислом — эгулик дини").
Куриниб турганидай, парчада муайян бир фикр ривожи
ифодаланган. Шунинг учун з{ам бу ^финда матнни икки
абзацга ажратиш мацеадга мувофиц эмас, яхлит фикр би;
абзацда ифодалангани маъцул эди.
Яхлит матннинг манти^ийлигини таъминлашда матннинг
композицион тузилишини турри ташкил этиш х;ам з^ал
Нилувчи а^амиятга моликдир. Баён ^илинаётган фикр, мазмун
таркибида, табиийки, муайян кетма —кетлик, алоцадорлик,
богли^лик, умуман, система мавжуд. Мазмундаги ана шу
система нутрий ифодада з^ам руйи рост ^з аксини т о п м о р и
www.ziyouz.com kutubxonasi
лозим. Мантиги с о р л о м матн "бири тордан, бири бордан"
фикрлар ,,буща"сидан иборат булмайди. Шунинг учун матнда
фикр ривожининг узанини бузмайдиган аниц композиция
булиши зарур. Мактаб иншосини олиб курайлик. Унинг
композицион тузилиши уч ^исмдан иборат булади, яъни:
кириш, асосий цисм ва хулоса. Киришда мавзу, унинг
аз^амияти, урганилиши каби масалалар баён р>илинади, асосий
цисмда айтилмоцчи булган тегишли мазмун ёритилади,
хулосада эса б аён цилинган фикрларга якун ясалади,
"^иссадан з$исса" цилинади. Щу тарифа фикр мантилий бир
узанда ифодаланган яхлит матн юзага келади.
Умуман, бадиий булмаган матнларнинг деярли барчасида
айни шу уч ^исмли композицион ^урилиш (бу цисмларнинг
номи бевосита ёзиб курсатилиши ёки ёзиб курсатилмаслиги
з^ам мумкин) кузатилади. Даре конспекта, маъруза, мацола,
рисола, цулланма, дарслик, монография, диссертация каби
хилма—хил матнлар мавжудки, улариинг з$ар бирида мазкур
уч ^исмли фикр баёни усули устивордир.
Таъкидлаш лозимки, мантицийлик сифати нутцнинг барча
куринишлари учун хосдир, аммо бу сифат, айницеа, илмий
услубда фавцулодда айрича а^амият касб этади. Мантицийлик
илмий нутцнинг моз^ияти билан борлиц сифатдир. Зотан,
илмий тафаккур ва илмий баён мантии цонуниятларига
мунтазам тобеликдаги фаолият сифатида яшаб келади.
Бадиий нутвда манти^ийликка ^уйиладиган талаблар
тамоман узига хосдир. Албатта, бу бадиий адабиётнинг
образли тафаккур маз^сули эканлиги билан ало^адорлигини
з^ар ким билади.
Бадиий матнда, масалан, композицион цурилиш з^ам
ю ^оридаги уч ^исмлиликдан фарцли. Бадиий матнда,
айтайлик, романда ало^ида ифодаланган кириш, хулосалар
булмайди. Ижодкор во^еаларни уз бадиий нияти, бадиий
гоясига мувофи^ тар зд а тасвирлайди, бу воцеаларнинг
хронологик кетма — кетлигига з^ам з^амиша амал цилмайди.
Тасвирда мантилий изчиллик йуедай, худди "бири бордан,
б и р и тордан" баён цилинаётгандай туюлади. Аммо бу
www.ziyouz.com kutubxonasi
воцеаларни ёзувчининг бадиий гояси бирлаштиради. Масалан,
ато1 уш адиб О.Ё^убовнинг "Улугбек хазинаси" романидаги
асосий сюжетни Улугбекнинг маздуд кучлар вакиллари билан
сунгги ту^нашуви билан богли^ во^еалар ташкил ^илади,
аммо романда анча олдинги во^еалар, Улугбек фожиасини
акс эттирадиган турли даврлардаги з^одисотлар урни —урни
билан берилаверади. Бу ёзувчининг бадиий услуби ва ма^сади
билан изоз^ланади, романнинг бадиий — мантилий, лисоний —
эстетик фазилатлари рост ва расодир.
Нобадиий нутада манти^ийликликнинг бузилиши тарзида
тал!$ин этиладиган бир ^атор нутрий ^олатлар бадиий нутада
узига хос тасвир усули, образли ифода, ^ис^аси, бадиий
ф ази лат м а^о м и н и олади. Х илма — хил ало ги зм лар ,
гайриодатий бирикмалар, жонлантириш ва бошца шу каби
Зулланишлар ижодкорнинг бадиий ма^орати билан матннинг
зарурий унсурларига айланади (з^озиргача йул —йулакай
бунинг мисоллари куриб утилди).
Агар нобадиий нут^да Куплар о т зла р и билан %ам
тинглардилар ^абилидаги жумла ^улланса, бу жумланинг
мантиадан тамоман мосуво нуп$ намунаси си ф ати д а
ба^оланиши гоят табиий, чунки тинглаш учун "цурол" огиз
эмас, балки цулоц эканлиги гудакка з^ам маълум б и р
з^и^атдир. Аммо Чулпоннинг "Кеча ва кундуз" романидан
олинган ушбу парчада бу жумла нафа^ат номанти^ий, балки
бетакрор бадиий образ тасвири сифатида фав^улодда уткир
манти^ ифодасидир: Утирганлар бир сесканиб олдилар.
— Цанща пул, тацсир?— деди М ат холщ амин.
%амманинг кузи унинг орзига тикилган эди, ундан кейин
%амма кузлар бирданига мингбоши томонга бурилиб, уни нг
огзига осилдилар, Куплар огизлари билан %ам тинглардилар.
Англаниб —англанмаган, аммо кутилаёгган, одамни з$уш —
беэ^уш ^олатга тушириши сезилаётган нохуш ва шум хабарни
з^айронлик ва чорасизлик ичида огазлар очилиб ^отган куйи
эшитмо1 $нинг расмини шу тарзда чизиш мумкин.
Ёки мана бу бадиий парчадаги чулни уйлант ирмоц
бирикмасидаги бадиий мантицнинг эстетик кучига ди^^ат
www.ziyouz.com kutubxonasi
дилинг Отабой кайф цилиб х,олди. Гандирахлаб уртага тушиб,
Кокилани füuHgaH mÿxmamgu. У цул кутариб шовцинни
босаман деди—ю, йщилай деди. Одамлар бирданжим булишди.
— Уртоооцларрр! К,анча туйинг булса, Kÿpcamt Опке,
чулиягниям уйлантирвораман! Цанча керак? Пулнингцаммаси
Отабой акангда—да! (Саид А$мад, "Туйбоши" ^икояси).
Умуман, нут^нинг манти^ийлиги ф икр ривожининг
изчиллиги, т у ш у н ч алар ва ф и к р л а р ÿpTacHAarn
муносабатларнинг манти^ийлиги, нут^ предметининг
ани1 ушги, фикр либосининг фикрга мажбуриятсиэ лойшушги
асосида юзага келади. Манти^ийликдан мадоум булган матн
нутрий мулоцот учун ярашицсиз ва мутлацо яроцсиздир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутцнинг софлиги
^ а р цандай нарсага баз^о берилганда, аввало, унинг
асиллиги, бошца кер акси з унсурлардан холилиги, уз
мо^иятига мувофиц тоза таркибга эгалиги каби меъёрлардан
келиб чицилади. Софлик сифати нущни ана шундай бвдолаш
меъёрларидан ^исобланади. Айтиш лозимки, нутцнинг бу
коммуникатив сифати нуп$ билан адабий тил ва нущ билан
жамият муносабатида намоён булади. Шунга кура н у т к н и н г
софлигини нущнинг адабий тил меъёрларига ва жамиятдаги
маънавий—ахлоц цоидаларига ёт булган унсурлардан
холилиги билан белгиланувчи коммуникатив сифат тарзида
таърифлаш мумкин. Айтиш жоизки, киши нутцининг софлиги
унинг маънавий —маърифий, лисоний — маданий савиясини
намоён этадиган курсаткичлардан биридир.
Адабий нущнинг софлигига путур етказувчи унсурларнинг
асосийлари сифатида цуйидагиларни ало^ида ажратиб
курсатиш ма^садга мувофи^: 1) шевага хос суз, ибора,
грамматик шакллар, ургу ва талаффуз; 2) уринсиз цулланган
чет суз ва суз бирикмалари (варваризмлар); 3) жаргон ва
арголар; 4) дагал, з ^ о р а т суз ва иборалар (вульгаризмлар);
5) "ишламайдиган" ёки паразит сузлар; 6) идоравий суз ва
иборалар (канцеляризмлар) ва ш.к. Нуп$ тузувчи уз нут^ининг
софлиги завода цайгурар экан, албатта, мазкур унсурларни
цуллашдан тийилиши лозим.
Маълумки, шевага хос сузлар адабий тилнинг лексик
меъёрларидан ташцарида, шунинг учун з$ам унинг нутвда
ишлатилиши софлик сифатининг бузилишига олиб келади.
Бу эса з^атго нуткнинг тугри тушунилишига з^ам халацит
беради. Масалан, Дастурхонга сумалак, полиса, цолвайтар
ва турли шифобахш кукатлардан тайёрланган сомсалар
тортилади(С.Жураев, >^.Кодиров) гапида Бухоро шевасига
хос булган полисасузининг ^улланиши нущнинг софлигини
бузган, табиийки, бу су зни бош ^а ш ева вакиллари
тушунмаслиги з^ам мумкин. Узбек адабий тилида эса бу
сузнинг му^обили ^алшидир.
Айни пайтда таъкидламоц жоизки, бадиий адабиёт тили
мутлацо узига хос нут^ услуби сифатида шевага хос суз ва
бопща бирликларнинг муайян мацсад билан цулланишига
имконият яратади, Шева сузлари ва грамматик шакллари,
www.ziyouz.com kutubxonasi
яъни диалектизмлар бадиий нутвда аниц эстетик вазифани
куэда ту тган з^олда ^улланади. Таъкидлаш кер акки,
диалектизмларнинг эстетик ^иммат касб этиши уларнинг
бадиий нутцдаги меъёри, цандай ишлатилиши ва айнан цандай
турларининг танланиши билан з^ам борлиадир. Бадиий асар
тилида з^ам диалектизмларнинг меъёридан ортиц даражада
булиши асарнин г эстетик циммати ва таъсир кучини
пасайтиради, асар тилининг софлигига, равонлигига путур
етказади,
Диалектизмларни бадиий асар тилига олиб кириш узига
хос бадиий — поэтик усулдир. Бу усул, албатга, диалектизмлар
билан адабий тил меъёрларининг муносабатига асосланади.
Ана шу муносабат асосида адабий тилга оид сузлар (ва
шакллар) билан царшилантирилган диалектизмлар ало^ида
эстетик ^и м мат касб этади. Хусусан, улар маз^аллий
колоритни ^абариц тасвирлаш, асар ^азфамонларининг
нутрий тавсифини бериш учун узига хос имконият яратади.
Айни пайтда улар нутрий экспрессия, ифодалилик учун з^ам
хизмат ^илади.
Суз лексик диалектизм сифатида бадиий нутвда ииггирок
этар экан, адабий тилда бу сузнинг синоними мавжуд булиши
мумкин. Бунда диалектизм адабий тилдаги сузлар билан
семантик ва стилистик жиз$атдан ^аршилантирилиши
натижасида маз^аллий колоритнинг мудом цирраларини узида
акс этгиради. Масалан: Мен бувимдан берухсат мецмон
чацирмайман (Чулпон, "Кеча ва кундуз" романы). Ма, бачам,
чойни узинг цайтар (О.Мухтор, "Йиллар шамоли" романи).
Бирови "аба” деб мани чацирмиш (%.Саъдулла, "Онаизор"
шеъри). Мухаммад Ра^имхон цаттщ касалмиш, улли—улли
табиблар %ам касалининг давосини тополмаётганмиш
(Ж.Шарипов, "Хоразм" романи). Бу жумлалардаги буви(она)
А ндижон —Ф аррона ш евасига, бачам (болам) Бухоро
шевасига, абаНаманган шевасига ва улли(катга, улур) Хоразм
шевасига хос сузлар булиб, улар китобхон д и ^ати н и узига
жалб этади ва тегишли э^удудларга оидликни алоз^ида
таъкидлайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Баъзан адабий тилда диалектал суз ифодалаган тушунчани
билдирадиган бир суздан иборат атама мавжуд булмайди. Бу
тушунчани ифодалаш учун бир неча суздан иборат тавсифдан
фойдаланишга тутри келади. Бундай з^олатларда ёзувчи
мазкур диалектизмнинг узини ишлатиб цуя цолади. Ана шу
тарифа з^ам номинатив, з^ам услубий мацсадга эришилади.
Табиийки, бунда муайян маэ^аллий колорит ёр^ин намоён
булади ва, демак, диалектизм узининг эстетик вазифасини
з^ам бажаради. Масалан, Фаррона ш евасида зу р и ган
жухорипоянинг бир бутимини буриц дейишади: ...Тор
куприкнинг устида бурщ ётган экан, шуни тепиб зовурга
туширмоцчи булганимда, иккала оёрим кутарилиб кетди,
шекилли, йицилдим(А^аздор, "Утмишдан эртаклар" циссаси).
Диалектизмларнинг экспрессивлиги маълум даражада
уларнинг цулланиш урни, яъни асарнинг цайси цисмида,
п ер со н аж нут^идами, муаллиф нутцидами, м ан зар а
тасвиридами ва а д . цулланиши билан з^ам богли^. Масалан,
бадиий асарнинг номида цулланган диалектизм алоз^ида ва
ёрцин экспрессивликка эга булади. Уларнинг маъноси бир
суз доирасидан чициб, узида рамзий бир умумлашмани пайдо
цилади. Улкан суз устаси А.раздор ^иссаларидан бирини
"Синчалак" деб атаган. Маълум ки, синчалакФаррона шевасига
хос суз булиб, унинг адабий тилдаги му^обили читтак
сузидир. Андижон шевасида унинг жищарча тарзидаги
муцобили э^ам бор ( Жинцарчадай %амма вацт ва %ар цайда
куриниб цоладиган бу "асл мингбоши"га салом бермоцдан
белларингиз толади.Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи). Аммо
бу уч суз семантик-услубий жиз^атдан бир —бири билан
айнан тенг эмас, улар муайян маъно нозикликлари ва шунга
кура экспрессивлиги билан фар($лидир. Синчалаксузининг
маъно структурасида бу суз ифодалаган цушнинг нозиклик,
нимжонлик белгиси асосий уринда туради (Бу сузнинг келиб
чи^иши шевадаги синчалоц (адабий тилда жимжилоц) сузи
билан алоцадор. Андижон шевасида: Бирданига тилла узукни
уз кузи олдига олиб борди, у ёц—бу ёгини айлантириб хуп
ц а р а га нд а н кей и н с е к и н г и н а ц ул уза т и б , у н и
www.ziyouz.com kutubxonasi
Умринисобибининг синчалагига кигизиб цуйди.Чулпон, "Кеча
ва кундуз" романи). Читтоксузида бу цушнинг бир жойда
турмаслик, ^унимсизлик белгиси, жшщарчасузида кичиклик
ва кераксиз серз^аракатлик белгиси буртиб куриниб турадики,
бу з^олат айни сузлар метафорик цулланадиган булса, маълум
маънода салбийлик буёганинг юзага чицишига олиб келади.
Шунинг учун з^ам тилни без^ад нозик тушунган ёзувчи
асарнинг бош цазфамонига, узи алоэ;ида муз^аббат билан
тасвирлаган тинчимас ва гайратли аёлга нисбатан метафорик
ифода сифатида адабий тилга хос читтаксузини эмас, балки
шевага хос булган синчалак сузини цуллаган ( 1 ^иссанинг
таржимони ато 1 $ли рус ёзувчиси К. Симонов з^ам буни жуда
яхши англаган. Шунинг учун асарнинг номини русчага
адабий тилга оид синица сузи билан эмас, балки ллшчка—
невеличкабирикмаси билан моз^ирона таржима цилган). Ана
шу тарзда синчалак диалектизми конкрет эстетик циммат
касб этган.
Бадиий асарда цазфамонларнинг нутрий тавсифини,
тасвирланаётган з^удудга хос маз^аллий колоритни яратиш ва
экспрессивликни юзага келтириш каби мацсадлар билан,
асо сан, м у ай ян ш ева учун энг х ар акте р ли булган
диалектизмларнигина ^уллаш етарли з^исобланади. Албатта,
диалектизмларни бадиий нущда цуллашнинг турли йуллари,
усуллари бор. Айрим з^олларда диалектизм цулланади—да,
агар у кенг ки то б х о н лар оммасига етарли даражада
тушунарли булмаса, саз^ифа остида бу сузга изоз^ берилади.
Масалан: Зумрад: "Аёллар нозик, улар ...юз кило пахта
жойланган цопни кутариб, усмасак булиб цолиш учун
яратилмаган!" — деб айтди (О.Мухторов, "Йиллар шамоли"
романи). Саз^ифа остида усмасак диалектизмига изоз$
берилган: "Ногирон" демок,чи. Бухоро шеваси.
Баъзи з^олларда эса матн ичида диалектизм адабий тилда
м авжуд бу лган си н о н и м и билан ён м а —ён з^олатда
келтирилади. Масалан: Мещонхонанинг деворларидан бирига
ш о т и — н а р в о н ц у й и лга н (И .Султон, "Истез^ком"
пьесаси). Шу сулф а ю йут ал мани ахир хароб цилди
www.ziyouz.com kutubxonasi
(Н.Аминов, "Елвизак" циссаси). Куриниб турганидай,
биринчи мисолдаги шотидиалектизми адабий тилдаги нарвон
сузи билан ёнма—ён келтирилган ва бу диалектизм ма^аллий
колорит (Фаррона) ифодаси учун хизмат цилган. Иккинчи
мисолда эса сулфасузи диалекталдир (у тожик тилидан ^тган
булиб, маъноси "йутал" демакдир). Унинг адабий тилдаги
йрпал му^обили з^ам келтирилган, ^ам ма^аллий колорит,
з^ам персонаж тавсифи таъкид олган.
Маълумки, айрим шеваларда келишикларни алмаштириб
цуллаш кузатилади, яъни бир келишик ^ушимчаси урнида
бошцаси ишлатилади. Бундай цуллашлар, яъни грамматик
д и алекти зм лар бадиий н у т^д а ^ а ^ р а м о н н у т^и н и
характерловчи ёр^ин воситалардан биридир (бунда улар
билан бир ^аторда диалектал сузлар з^ам иштирок этиши
мумкин). Аввало, грамматик диалектизмлар адабий тилнинг
грамматик меъёрларидан таш ^арида булганлиги учун
китобхон диццатини у зи га тез жалб цилади, уцувчига
райритабиий туюлади. Грамматик диалектизмлар айни шу
райритабиийлиги билан эстетик ассоциацияларни пайдо
цилади, нутк;нинг з^удудий мансублигини осонлик билан
таъкидлайди. Масалан: Сизнинг Тошкентингизга Тошхон,
Тошбиби деган аёллар борми? Бале, бизнинг Бухор тилига
Сангча дегани Тошкенш тилига Гошча дегани. Оналари
"Бошинг тошдан булсин, духт арим", деб шунаца исм
цуядилар. Ойти дегани асли Ойтута дегани. Бу Ойхола деган
маъно беради, урисларнинг "тёта” деган сузи %ам шундан
олинган булиши керак. Сизлар эркакларни "мулла ака"
дейсизлар, биз "акамулло" деймиз, "опамулло" деймиз. Дрстир
опанинг исми дакументга бошцача. Яъни Истат Фузайловна.
Тушундингизми?(С.А^мад, "Азроилутган йулларда" з^икояси).
?$ар бир шеванинг узига хос фонетик ^онуниятлари
мавжуд. Шунга кура у ёки бу шева вакили адабий тилдаги
сузларни з^ам купинча нутвда эътиборсизлик туфайли ана
шу цонуниятларга мос тарзда талаффуз ^илади. Талаффуздаги
ана шундай шевага хос фарр^ли ^олатларнинг адабий асар
ти ли га кир ити лиш и м у алли ф н и н г п е р с о н а ж н и
индивидуаллаштириш, турмуш тарзи, маз^аллий муз^ит ва
www.ziyouz.com kutubxonasi
турли шароитларни бадиий ишончли ва этнографик аниц,
реал тасвирлаш каби мацсадлари билан узвий богланган
булади. Сузлар талаффузидаги бундай кичик фар!$лиликлар
бадиий асарда жуда катта экспрессив вазифани бажаради.
Бундай фонетик диалектизмлар, асосан, персонаж нущида
цулланади. Албатга, улар диалектизмларнинг бошца турларига
Караганда бадиий нутвда эркинроц ишлатилади, чунки
талаффуздаги у $адар катта булмаган бундай фар^лар кенг
китобхонлар оммасининг (улар $айси шева вакиллари
булишидан цатъи назар) бу сузларни эркин тушуна олишига
асло халацит бермайди. Уцувчи бу диалектизмларнинг
экспрессивлигини, эстетик ^имматини аниц сеза олади.
Мисоллар: Шунсща эканми? Вой тувва—ей! Халфа эшоннинг
цизи чациртирган эканми? Вой тувва-ей!.. — деб унинг энг
qiimuFU келадиган жойларига чанг солишарди (Чулпон, "Кеча
ва кундуз" романи). Илгари нойиб туранинг мамиласини,
сизга нималар деганини гапириб беринг (Чулпон, "Кеча ва
кунд уз" романи). Й ум а са м , бирга ишлашар эканмиз
(Ш.Холмирзаев, "Сунгги бекат" романи). Онам цалъадан
галдими? — деб суради (Ж.Шарипов, "Хоразм" романи).
Диалектизмлар, куриб утилганидай, бадиий нутцда
каттагина эстетик вазифани бажаради, аммо бунда муайян
м еъ ёр н и са^лаш, имкон ^адар цушимча изоз; талаб
цилмайдиган, у^увчи умумий контекстдан маъносини
тушуниб олаверадиган диалектизмларни ишлатиш мацсадга
мувофш$.
Уринсиз цулланган чет суз, яъни адабий тил меъёрларига
кирмаган сузлар, шунингдек, бирикма ва ибораларнинг
н у п д а кириб цолиши, шунингдек, бош^а тил синтактик
цолиплари асосида жумла тузиш нутцнинг софлигини бузиши
табиий.
Атсяуш адиб Фитрат узининг "Адабиёт цоидалари" асарида
н у тц н и н г ("услубнинг") умумий зарурий си ф атлар и
("^оллари") тар зи да ту р р и ли к ("тузуклик"), аницлик
("очи1 уш^"), софлик кабиларни та^лил этар экан, хусусан,
софликка шундай таъриф беради: "Услубда софлик суз
тузушда, ran тузушда ётчилик курсатмаслик, асарда ёт сузлар
ё эски онглашилмас сузларни киргизмаслик, ёт тилларнинг
на^вий ^оъидаларига цараб ran тузмасликдир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
9 ц и р учи ла р ни нг ц а й си ла р и ки м , т и р и ш м а й ла р уз
билимларини ортдира олмаслар деганимизда гапнинг
тузулиши урусчанинг ran тузулишига эргашган, унинг
таъсири билан булгандир. Бунинг тугриси: Тиришмайтургаи
уциручилар уз билимларини орттира олмайдилар, шаклида
буладир."1
Тилшуносликда варваризмлар деб юритиладиган бош^а
тил бирликларини узбек тилига узлашган, адабий тилнинг
лексик меъёрлари сирасидан урин олган чет сузлардан
фар^лаш лозим. )^ар цандай чет суз эмас, балки фа^ат
варваризмлар нутцнинг софлигини бузадиган унсурлар
сифатида ^аралади. Рус, инглиз, араб, фо р с ва бош^а
тиллардаги суз ва бирикмаларни узбекча нутеда ишлатиш,
аввало, нутцнинг софлигини тамоман йу^отади, цолаверса,
бундай 15 ИЛИШ ^збек тилигагина эмас, балки айни пайтда
мазкур хорижий тилларга з^ам з^урматсизликни курсатади.
Баъзи кишилар нут^ларида варваризмларни ^улларкан, бу
билан узларининг бсяща тилларни з^ам билишларини, маданий
савиясининг юцорилигини курсатгандек буладилар. Аслида
эса бу маданий — м аъ р и ф и й с ав и ян и н г п астли ги ,
тафаккурнинг торлиги, маънавиятнинг цашшо^лиги, миллий
ва умуминсоний ^адриятларга нописандликнинг илдиз
отганлигини намоён этувчи з^олатдир. Масалан, звонок
чалинди (цунгироц чалинди), переривга пищик (танаффусга
чщдик), звонит цилди (цунгироц цилди), вообше (умуман),
короче (цисцаси), так (хуш ) каби бир ц ан ч а су з ва
бирикмаларнинг узбекча нутеда булиши нутц тузувчи тил
сезгисининг тубанлиги ва маънавий дунёсининг йу^суллигини
курсатишдан бопща бир ишга ярамайди.
Бу уринда шуни з^ам айтиб утмо^ лозимки, Т 1 ЛМИЙ ва
илмий —оммабоп матнларда мисол, далил сифатида бошца
тиллардаги манбалардан фикрнинг ани}ушги, ишончлилигини
таъминаш мацсадини кузда тутиб айнан олинган, ицтибос
^илинган хорижий тилдаги суз, бирикма ва жумлалар
варваризм деб баз^оланмайди. Бу баён цилинаётган илмий
Фитрат А. Танланган асарллр. IVжилд. Т о ш кен т Маънавият, 2006, 4 6 - б е т .
www.ziyouz.com kutubxonasi
фикрнинг асослилигини, манбага ёндашувнинг холислигини
курсатишга хизмат ^иладиган ма^бул усул сифатида дунёнинг
аксар мамлакатларида, тилларида анъана тусини олган.
Масалан, маърифатпарвар бобомиз Абдулла Авлоний "Туркий
гулистон ёхуд ахлоц" (Тошкенг: У^итувчи, 1992) асарида
фикрининг далили сифатида з^адиси шарифларга мурожаат
этар экан, олдин асл арабча матнни келтиради, сунг унинг
узбекчасини беради: Расули акрам набиййи муцтарам
саллоллоцу алащи васаллам афандимиз: "%уббул—ватани
минал имони — Ватанни суймак имондандур", — демишлар...
Расули акрам набиййи муцтарам саллоллоцу алащи васаллам
афандимиз: "Аннажоту фиссиддщи — Нажот росшликдадур",
— демишлар (28, 29 — бетлар).
Ёки, айтайлик, адабиётшуносликка оид тадцщотларда
бошца тилдаги манбалар ^фганилганда, мисол уша тилда,
масалан, форс тилида келтирилади ва унинг таржимаси
берилади. Бу, албатта, илмнинг мацсади ва тад^и^от
табиатининг тацозосидирки, бундай э^олатларда з^ам нутцнинг
со ф ли к сифати асло з а р а р курмайди. Мана Алишер
Навоийнинг форсий асарлари тадаицидан парча: ...Ёзнинг
бошланиши ажойиб суз уйини ва жонлантириш санъати
билан тасвирланган:
Ф иканд оташи айёми сайф дар олам,
Чу барци о% зи анф оси ошици шайдо
(Ёзнинг оловини оламга туширди. Бухудди шайдо ош щ
нафасидан чацилган чацмоцдай эди). Бубайтда "сайф" икки
маъноли: 1)ёз ва 2)к,илич. Шу боис ^илич ва олов, цилич,
олов ва чацмоц циёслаб олиниб, чиройли тасвир %осил
к,илинган. Яъни ёзнинг оташи цилич дами — чацмоцдай
тушди. Бу иссш^лик шиддати ошш$ оцининг шиддатини
эслатади.1
Тилшуносликка оид илмий ишларда з^ам бундай з^олат
кузатилади: От оборот (субстантивный оборот) деб рус
т и л и д а икки ц о ди са кур са т и ла д и : а) ажратилган
мослашмайдиган сифатловчи, б) ажратилган изоцловчи.
1 Комилов Н. Хиэр чашмаси. Т ош кенг Маънавият, 2005, 209—бет.
138
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ажратилган мослашмайдиган сифатловчи якка сузшакл билан
%ам, бирикма билан ифодаланиши мумкин: Эту кашу, без
мяса и моркови, как можно называт ь пловом?! Узбек
тилида сифатловчининг бундай тури йуц.‘
Варваризмлар бадиий нутзда ёзувчининг ма^орати билан
узига хос эстетик вазифани бажарадиган воситага айланади.
Бадиий асардаги персонажларнинг миллий мансублиги,
характери, ички дунёси, маданий — маърифий савияси каби
бир 1 $атор жи^атларни таъкидлаб ифодалашда варваризмлар
алоздеда урин тутади. Албатта, варваризмлар, асосан, айни
шу персонажларнинг нутцида цулланади.
Купинча варваризм цаэфамоннинг у ёки бу миллатга
мансублигини таъкидлаш учун хизмат цилади. Масалан:
Мирёцуб бироз довдираниб хонимнинг ёнига утди.
— Мумкинми, хоним?
Хоним кузи билан ёнидан жой курсатди:
— Пожалюста... (Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи).
Маълумки, муста^илликкача булган даврда обед, только,
ровно, простой, прямо, так каби бир ^атор русча сузлар
кексаю ёшнинг жонли сузлашув тилига кириб кетган эди.
Табиийки, бу сузлар узбекча талаффуз билан айтилган. Улар
варваризмлар сифатида бадиий асар тилида уша давр руз^ини
бироз юмористик фон билан акс эттиришга ёрдам беради.
Куйидаги мисолларда буни куриш мумкин: Сангча чициб
кетар экан, "Билиб цуйинглар, болакайларим, телевизорни
ровна соат унда учириб кетаман", деди... Мен унаца машхур
одам эмасман, пуристой полвонман, холос... Тандирдан янги
узилган, ушлаган уулни куйдирадиган мойли патирни ширчойга
т рраб еган одам прама жаннатга тушади(С.А^мад, "Азроил
утган йулларда" з^икояси).
Баъзан бадиий нутедаги варваризмлар цазфамоннинг з$ам
миллий мансублигини, э;ам ички дунёсини, характерини бир
чимдим аччи^ кулги билан очишга хизмат ^илади. ^уйидаги
мисолда татарча ва русча варваризмлар ана шундай эстетик
вазифани бажарган: Бугунги йитнга цатнашаётган туман
1 Ра^матуллаев Ш. Узбек ва рус тилларини циёслвш. Тошкент: Узбекистон, 1993, 1 0 4 - б е т
139
www.ziyouz.com kutubxonasi
партия комитетининг идеология ишлари буйича секретари
Фатхуллин утирган жойида гапга цушилди:
— Уху, толковий малой шул. Бундан отличний коммунист
чица. Ул партия учун атисидан кечди. Динсиз эканини
доказат этиш учун колбаса йиб курсатди. Буни уз кузингиз
билан курдингиз. Только патриот коммун и стгина колбасани
шулай ейиши мумкин. Браво, браво!.. Партия сафига фидойи
п а т р и о т кели б цушилаётганидан горжус! (С.А^мад,
"Бу^аламун билан учрашув" ^икояси).
Уткир суз устаси Саид А^мад "Коракуз мажнун" номли
^икоясида дину имонидан, тилидан тонган, онага му^аббатдан
мосуво булган, узга юртни ватан тутган, итдан—да тубан угил
— Бурихоннинг узи англамаган фожиасини тасвирлар экан,
уни бор —йуги икки марта бир жумладан русча гапиртиради.
Ана шу икки варваризм бу худо бехабар угалнинг бутун ички
циёфасини намоён этишга хизмат ^илган, салмо^ли эстетик
^иммат билан юкунган: 9рли унинг барридан чщишга уринар,
аммо кампирнинг цоц суяк, чайир куллари уни бушатмасди.
— Ну зачем, зачем плачеш, мама, вот и приехал,
хватит, хват ит , — дердиу м и...
...К,ассоб шундай деб иуйнинг бурзига пичоц тортди.
— Ну зачем, зачем? — деди Бурихон. — Ведь барана жалько,
все равно я столько мясо не ем! У нас баранина не едят...
Ростдан %ам шу одам менинг боламми, деб уйларди кампир...
Бурихон учун Узбекистонда мустациллик булдими, булмадими,
барибир эди. У узга юртнинг фуцароси, узга эътщоднинг
сигиндиси эди. Турилган юртга му^аббат туйруси уни тарк
цилганига куп йиллар булган. Она тили цадим—цадим
замонлардаёк, унут и ли б кетган. Шумер тили цатори
туманлар орасида цолиб кетганди.
Яна шуни з^ам айтиш керакки, варваризмлар бадиий нутвда
енгил юмористик руз$ ифодаси учун э^ам ^улланади, бунда,
айтайлик, русча суз узбекча талаффуз билан бузиб айтилади:
только — толька, сплетня — исплетний, столовая —
■ исталовой, заведующий — завидиш каби: Кампир мазаси йуц
www.ziyouz.com kutubxonasi
аёл. Толька келинини цийнагани. цийнаган... Уззукун йулакка
утириб олиб, утган—кетганни исплетний цилади (С.Ацмад,
"%асрат" %ажвияси). Вей, вей, цамоща йигитнинггули тушади.
Иш билган одам %ар ерда %ам нонини топиб кетаверади.
Исталовойга завидиш булдим. Х,а, ушатдаям тортиб турдик
(С.А^мад, "Номи й ^ туй" ^ажвияси).
Нут^нинг софлигига соя солиши мумкин булган яна бир
сузлар гуру^и жаргон ва арголардир. Бундай суз ва иборалар,
яъни муайян кичик ижтимоий ^атлам (савдогарлар, угрилар,
^иморбозлар каби) ва касбий дойра вакиллари орасидагина
тушунарли булган, сунъий ёки шартли тарзда яратилган
бирликлар узбек тилида у ^адар куп эмас. Масалан, баъзи
ана шундай ижтимоий гуру^лар орасида якан, лой ("пул"
маъносида) каби сузлар ^улланади. Ёки баъзан болалар уйин
учун гуё бошцалар тушунмайдиган "тил" яратадилар, бунда
сузнинг э;ар бугинидан олдин ёки кейин зи, ра, ба, са каби
товушларни цушиб айтадилар. Масалан, Зи—ку—зи—туб—зи—
хо—зи—на—зи—дан зи—ки—зи—тоб зи—ол—зи—димкаби. Аммо
айтиш керакки, узбек тилида бундай жаргон ва арголар куп
эмас. Албатга, тасвир зарурияти, эстетик ма^сад билан ботлзщ
з^олда бундай суз ва иборалар бадиий нутвда урни билан
цулланавериши мумкин.
Умумтилда дагал, ^ацорат суз ва иборалар ^ам мавжуд.
Аммо тилш уносликда ву льгар и зм лар н о м и б и лан
ю р и ти лдаи ган бундай с у з ва и б о р алар ж а м и ят д а
бар^арорлашган маънавий — ахлоций цоидаларга зид булгани
учун уларни н у п д а киритиш нутцнинг софлигини тамоман
издан чицариши билан бир цаторда жамият аъзоларининг
^амиятига з$ам дахл ^илади. Нутеда вульгар сузларни ишлатиш
нутц ту зу вч и н и н г т а р б и ял а н г а н л и к д а р а ж а с и н и н г
тубанлигини курсатади, зотан, тарбияланганликнинг мо^ияти
шахснинг жамиятдаги мавжуд ижтимоий — ицтисодий,
маданий —сиёсий ва маънавий — ахлоций тартиботларга
сузсиз ва мунтазам ^урмат билан цараши ва демакки, ^атъий
амал ^илиш идан и б о р атд и р . Минг й и лли к ми лли й
анъаларимизда з$ам, маънавий —маърифий тарбия давлат
www.ziyouz.com kutubxonasi
сиёсатининг устувор йупалишларидан бирига айланган
б у гу н ги ку н и м и зд а з^ам сукиниб гап и р и ш инсонга
без^урматлик, нописандлик, з^атто безорилик сифатида
бах,оланади.
Айтиш лозимки, фацат бадиий нутц баъзан бундай сузларга
уз таркибидан жой ажаратади. Суз санъаткорлари бадиий
асарларда, албатта, муайян меъёрга амал цилган з^олда
цазфамон характери, ички дунёси, миссий э^олати каби
жиз^атларни цабариз, аниц, очи^ ифодалаш ма^садида вульгар
суз ва иборалардан з^ам фойдаланадилар. Масалан, Чулпон
"Кеча ва кундуз" романида Раззоц суфининг кир ва танг
маънавий дунёси, маърифатининг мунтазамсизлигини холис
ва о чиц тасви р лаш н и яти билан у н и н г нутцига
вульгаризмларни киритади: Суфи булар уйга кириб олгунча
э ш и к о лд и д а б у з а р и б —геза р и б т урди. Булар уйга
кирганларидан кейин салласини Цурвонбибига узатиб,
устидаги малла яхтагини олисдан туриб картга ирттди ва
узининг оддий овози билан:
— Цанжицлар! — деб бацирди.
— Ёш нарсалар уйнашса нима булибди? Мунча энди забтига
олдингиз ? — деди К,урвонбиби.
— Гапирма, эшак!
Чулпон вульгаризмларни у ^адар куп цулламайди,
цуллаганда з^ам, асосан, хотин шалоц, цизталоц, синталоц,
зангар, баччарар, даюс, %ез каби нисбатан "енгилро^” дагал
сузларга мурожаат ^илади. Агар тасвирланаётган з^олат
анчайин "орир" эвдорат суз ёки иборани талаб этса, ёзувчи
уларни айнан эмас, балки умумий перифраза йули билан
ифодалайди ва шу тар зд а нутвда очи^ вульгаризмлар
меъёрига ^атъий амал ^илади, Мазкур романдан бир —икки
мисол: Мингбоши эркин—эркин кулди:
— Тавба де, бетавфиц! Астагфурулло де!
Мирёцуб астарфурулло урнига уят бир суз айтди...
Мингбоши нщ о ят даражада одобсиз бир суз билан
б а ц и р и б жавоб ц илд и. Иккала ёш хотин секин—секин
орцаларига тисарилибуз уйларига кириб кетдилар. Хадичахон
турган жойида цотиб цолди...
www.ziyouz.com kutubxonasi
Баъзан с^з усталари ^азфамоннинг бени^оя тар ан г
миссий — эмоционал з^олати, алам ва звдру разабини ифодалаш
учун $ам з^ацорат сузлардан фойдаланадилар. Масалан:
Терговчи Цучцор Жалол мени ц а м о щ а олган к у н и ё ц
олтинларингни, бойликларингни цаерга яширгансан, деб
кечасию кундузи ухлатмай сурок, цилди. Менда бунаца
нарсалар йуц десам, ишонмайди. Уради, тепади, цулларимни
цайиради... Цучцор Жалол %ароми, гарнинг боласи битта
гапни билади. Олтин, олтин цани?... (С.Аз^мад, "Азроил утган
й^лларда" зржояси). Ана шундай беадоц разаб —нафратни
ифодалаш учун айрим ^олларда жуда огар здоорат шаклидаги
беодоб иборанинг цисцартирилиб, ихчамлаш тирилиб
цулланиши з^ам кузатилади: Бу уйдаги цимматбацо буюмлар
музейларда %ам топилмасди... Мен цамалганимда болаларим
бир чеккадан сотиб уша о н а н г н и ... %учцорга о б о р и б
беришипти, на гилам цопти, на чинни асбоб(С.Аз^мад, уша
з^икоя).
Дарал, з^а^орат сузларни урнида ^ойиллатиб ^уллашнинг
бетакрор намунасини улмас "Алпомиш" достонида з^ам куриш
мумкин. Алпомишнинг синглиси Калдирроч "аз^мо^ ^алмо^"
элида ту^сон алпнинг орасида талаш булиб, улар зутумидан
азоблар ичра уртанган Барчинни цутцармоода шошилмаган
акасидан упкалаб, "Номардсан!" деса камлик циладигандай,
Ака, айтган сузим огир олмагин,
Нар—мода ишини бунда цилмагин, — дейди. Нар—мода
("эркак—уррочи") вульгар сузи Алпомишнинг алп цалбини
цаттиц силкитади. Алпомиш туганмас з^айрат ва з^асрат билан:
Нар—мода деб мени силкиб соласан,
Жуда ^ам акангни номард биласан, — дейди. Шунда
Калдирроч ^ша гапларини яна з^ам ^аттицроц, цамчинлироц
^илиб айтади:
Х,ар ким уз элида бекми, турами,
Нар—модалар сендан камроц булами,
Марднинг ёри той-талашда ролами?!
Айни шу нар—модасузи узининг ^иёссиз таънадор ^удрати
билан Алпомишнинг юрагидаги з^амият деган бикир туйруни
тирилтириб, уни Бойчибарга миндиради...
www.ziyouz.com kutubxonasi
Табиийки, нупдеа олиб кириладиган э;ар бир суз ва ибора,
албатта, "ишлаши", муайян маънони ифодалаш учун хизмат
цилиши лозим. Нутц таркибига олиб кирилган суз ёки ибора
нутцнинг мазмуний цурилиши учун бир "ипитча" булмаса, у
нутц учун ортицча юк, демакки, нупршнг софлигига халацит
берадиган кер акси з унсурга айланади. Тилшуносликда
паразит сузлар деб аталадиган бундай бирликлар купроц
огзаки нутеда кузатилади. Айтилмо^чи булган фикрни етарли
даражада аниц тасаввур цилмаслик, фикрлар уртасидаги
тизимли муносабат идрокининг етишмаслиги, фикрнинг
цуйилиб келмаслиги натижасида нутц оцимида юзага
келадиган узилишни, цандай булмасин, "ёпиш", теги шли ушун
ифодани уйлаб топиш учун кетадиган ва^тда нут^нинг
яхлитлигини таъминлаш эз^тиёжи билан боглиц з$олатда э—
э—э, цм—м—м, %е—е—е каби товуш "о^им"лари, ху—у—уш,
х,алиги, ансща, масалан, демак шу, иннайкейин, яъни, айтайлик,
билдингизми, тушундингизми, мен сизга айтсам, ran шундаки,
царапгкаби лугатларда ани^ маъноси мавжуд суз ва иборалар
айни маъносидан бегона ^илинган тарзда цулланади. Бундай
цуллашлар бора —бора нутц тузувчида ;узига хос одатга
айланиб цолиши з$ам мумкин, масалан, кимдир %алиги,кимдир
демак,яна бошца биров билдингизмисузини огзаки нутцида
паразит суз сифатида доимий ишлатади. Айтиш мумкинки,
бундай сузлар у ёки бу нотицнинг сузлашув услубининг узига
хос курсаткичи булиб цолади (з^атго бу "курсаткич" шахснинг
лацабига айланиб кетиши з^ам мумкин, масалан, "uiy—uiy"
домла, "хуш—хуш" уст а каби). Бу, албатта, нутцнинг
со ф ли ги н и и зд ан ч и ц ар ад и , нутцда и ф о далан ган
информацияни цабул циладиган тингловчининг диодатини
ч алги тад и , н у т ц н и н г уз мацсадига эриш иш ини
цийинлаштиради. Шунинг учун з^ам, айни^са, у^итувчи ва
асосий 1 $уроли суз булган бошца мутахассислар паразит
сузларнинг уз нуп^ларига кириб цолишидан сацланишлари
лозим. Мактаб у^увчиларида з^ам паразит сузларнинг нутрий
одатга айланмаслиги учун у^итувчи бу йуналишда доимий
иш олиб бориши мацсадга мувофиц.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Суз санъаткорлари цазфамон характери, маънавий —
маърифий савиясини курсатишда бадиий асарда паразит суз
ва иборалардан з^ам фойдаланадилар.
Расмий иш ^орозлари, умуман, идоравий ёзишмалар
услубида доимий цулланадиган, туррунлашган, цолиплашган
суз, суз бирикмаси ва иборалар з^ам мавжудки, уларни
ишлатишда а}$лга куч келмайди, улар айни услубда матн
тузишда нущий одатга айланган. Тилшуносликда идоравий
суз ва иборалар ёки канцеляризмлар деб юритиладиган
бундай бирликлар з^ужжатлар тили у ч у н зар у р и й
унсурлардир, чунки уларнинг цолиплашганлиги з$ам нущ
тузишни, з^ам бу нутцни жадал тушунишни сезиларли
даражада цулайлаиггиради. Аммо канцеляризмлар сузлашув,
публицистик ва бадиий нутвда киритилар экан, нутцнинг
софлиги анчагина зарар куради.
Муайян нутрий цулланишда туррунлаш ган суз ва
ибораларга орти^ча ружу к;уйиш нущ тузувчининг уз нут^ига
эътиборсизлиги, керакли ифодани танлашга эринч^ушги,
таъбир жоиз булса, ундаги тафаккур танбаллиги, руз^ий —
лисоний ло^айдлик, "тайёрга айёр" моясига мойиллик тарзида
баз^оланиши мумкин. Бундай нутвда нафацат софлик, балки
тирик тил сезгиси з^ам цулогини ушлаб кетади, унда нутц
тузувчининг уз тили, кузи, ^улога, ^ис^аси, тайинли ^иёфаси
з^ам булмайди. Бундай нотиц жунгина Ер цайдалдижумласини
Ерни сифатли %айдаш ишлари муваффщиятли. тарзда амалга
оширилди шаклида тузади (Яна ...тупни тепишни усталик
билан амалга оширди, ...бинони таъмирлаш амалгаоширилди
каби куплаб ифодаларни эслаш мумкин). Унингча, расмий
$олип "цуюш^они" шуни тацозо этади. Чин с^з заргари
Абдулла Каз^з^ор "^уюцщон" асарида бу з^олат хасида шудай
ёзади: "}£озирги ва^тда тилимизнинг б о й л/ тгчинг
^очири^ларини урганишга эринган, суз санъа/
эмас, касб деб царайдиган, бисотидаги бир з^ову
давомида айлантириб кун куриб юрган бир ^
аз^лининг "фаолияти", чала мулла баъзи олим сл
хулоса’Чари натижасида ажиб бир тил бут
www.ziyouz.com kutubxonasi
тилда з^еч ким гапирмайди, зотан, гапириш мумкин з^ам эмас,
фацат ёзиб у^иб бериш мумкин... Бу тилнинг з^еч цаерга
ёзилмаган, лекин амалда жорий булган темир ^онунига кура
"яхши овцат едим!" деб ёзиб булмайди, албатга, "сифатли
овцатландим" деб ёзиш шарт. "Папирос чекадиган киши
гугуртни олиб юриши керак" деб ёзиш турри эмас, "Папирос
чекиш одатига эга булган киши узини тегишли гугурт билан
таъминлаб юриши керак" деб ёзилса турри булади. Бу тилда
латифа айтиб булмайди, ёзиб булмайди! Бу тилда з^азилга,
мацолга, маталга, ажойиб халц ибораларига урин йуц. Бу тил
з;ар цанаца жонли фикрга кафан кийгизади, з^ар цанаца
уйно^и мазмунни тахтага тортади, з^ар цанаца лектории
рурбатнинг уясига, з^ар цанаца аудиторияни улик чиц^ан
з^овлига айлантиради. ...Бир талай журналистлар, редакторлар,
нотшушр, лекторлар, агитаторлар сингари бу одам з^ам мазкур
тилни расмий, цаердадир тасди^ланган тил деб билар, бу тилда
сузланадиган улик нутода жон киргизгани ^илинадиган з^ар
бир з^аракатни "Куюшцондан ташцари чщиш" деб з^исоблар
экан. Лектории, агитаторни гурбатнинг уясига, нутцни орир
ю кка айлантирадиган бу "$уюпщон"ни ^анча тезроц
улоцтириб ташласак, шунча яхшироц!"
Табиийки, туррунлашган нутрий цолиплардан ^утулиш
учун, аввало, тафаккурдаги ^олиплардан воз кечиш, му ставил
ва ижодий тафаккур малакаларини ошириб бориш зарур.
Бунга, айницса, мактабда алоз^ида аз^амият берилиши керак.
Расмий услубдан бошца услубларда цулланган тайёр нутрий
цолиплар у^увчининг ижодий тафаккур куникмаларининг
таркиб топиши, бар^арорлашишига халацит беради. Соф
нут^нинг гузал намуналари булмиш з$ар жиз^атдан пиши^ —
пухта бадиий асарларни мунтазам мутолаа ^илиб бориш,
бунда бадиий нущда уз тажассумини топган софлик сифатига
доимий диццат цилиш уз самарасини бериши тайин.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутцнинг бойлиги
Нутцнинг таъсир ^уввати, тегишли ахборотни тингловчига
тугал ва цулай, "ю^умли" тарзда етказиш имконияти му^им
коммуникатив сифатлардан булмиш бойлигига ^ам 6 o f a h i $.
Бой нуп$ тингловчининг жонига тегмайди, балки у бундай
нутцни жон ^улога билан тинглайди.
Цуткнинг бой ёки камбагаллиги унда тилнинг бир —
биридан фар^ циладиган унсурлари (сузлар, маънолар,
интонация, синтактик тузилмалар, иборалар ва ш.к) дан цай
даражада фойдаланилганлик билан белгиланади. Айни бир
тил унсури нутвда ^анчалик кам такрорланган булса, бу
нутцнинг бойлик даражаси шунчалик юцори булади ёки,
аксинча, муайян тил унсурининг такрори куп булган нутц
камбагал э^исобланади ва унинг таъсири з$ам шунга яраша
булади. Улут Алишер Навоий айтганидек, "Бир деганни икки
демак хуш эмас, С^з чутакрор ?лди, дилкаш эмас". Шунинг
учун нут^нинг бу сифати ранг —баранглик тарзида ^ам
Таллин этилади, яъни бойлик тегишли фикр ифодаси учун
цулланган тил бирликларининг хилма —хиллиги, ранг —
баранглиги билан улчанишига ypFy берилади. 1^адимги юнон
файласуфи Галикарнаслик Дионисий (эрамиздан олдинги I
аср) Сузларнинг ^ушилиши ^а^ида" номли асарида нут^нинг
ранг—баранглиги (бойлиги) сифатининг зарурияти тутрисида
шундай ёзади: "Умуман барча ё^имли нарсалардай ^атто з^ар
к>андай гузаллик ^ам тинимсиз такрорланса, жонга тегади;
хилма —хил, ранг —баранг узгаришларда эса бу гузаллик
мангу янги булиб цолаверади."1
Бой нуп$ тузиш учун ифодаларнинг бир хиллигидан цочиш,
айни бир тушунча ёки фикрга ф ар 1 $ли - фар!уш "либос"лар
танлаш ва киидириш лозим. Бунинг учун эса нутц тузувчида
тил воситаларининг бой ва фаол за^ираси мавжуд булиши
керак. Бош^ача ^илиб айтганда, ноти^ етарли даражадаги
сузлар, уларнинг маънолари, суз бирикмаси ва ran моделлари,
жумланинг интонация ва мелодика турлари за^ираларига
соз^иб булмоги талаб этилади. Бу задира ^анча бой булса,
НОТИ 15 уз нут^ининг ма^садига мувофи^ тарзда ундан мак,бул
бирликларни танлаш, хилма —хил ифодаларни ишга солиш
имкониятига шунчалик купроц эга булади
' Античные риторики. Москва: МГУ, 1978, С 'г..
www.ziyouz.com kutubxonasi
Лексик, семантик, грамматик, интонацион жщатдан ранг—
баранглик нуп$нинг бойлигини юзага келтиради.
Тайинки, фаол лугати ^ашшо^ болтан, лексик бисоти уч —
турт минг суздан ошмайдиган кишининг бой кущ тузиши
ма^ол. Бой, ширали нуп$ туза билмоц учун, энг аввало, ана
шу бисот зангин ва рангин булмори шарт. Атоцли суз
санъаткорларида, масалан, улуБ Алишер Навоийда 26 мингдан
ортиц/ рус шоири Пушкинда 21 мингдан орти^2 суз бойлиги
мавжудлигини мутахассислар таъкидлайдилар. Албатта,
бундай улкан суз бойлигига эга булиш э^ар кимга *ам насиб
этавермайди. Аммо уз нутцини бой, таъсирчан, угкир
булишини истайдиган з^ар бир киши тасарруфидаги лугат
бойлигини кенгайтириб бориш з^ацида цайруриши лозим.
Бор — йути 9 та жумладан иборат ушбу бадиий нут^
парчасида биргина капалаксузи 7 марта такрорланганки, бу
з^ол айни нут^нинг лексик жи^атдан бойлигига путур
етказганлигини сези ш цийин эмас: ...К а п а ла кла р ни
айтмайсизми? Бир—бирини хувлаб гулдан гулга хунаётган
капалакларга мсщлиё булмай иложинг йуц.
Буларнинг цаммаси Уткирни бутунлай сецрлаб цуйди.
Уткир уртох^лари билан гул териб юриб, чиройли капалакка
кузи тушиб цолди. Бунча чиройли учмаса. 9ткир капалакни
ушламоцчи булди. Бироц кафтлари орасига цисиб ушладим
деганда, капалак куз очиб юмгунча бошца гул устида пайдо
буларди.
Уткир капалакнинг орцасидан хувлаб чарчади, куп овора
булди. Ахийри капалакни куздан йщотиб цуйди(АСодщов,
"Тогда" з^икояси).
Мана бу жумлага эътибор берайлик: К,улланмадаги услубий
ечимлар машгулот режаси ва машрулот матнидан иборат
икки цисмдан и б о р а т д и р (С.Жураев, Х-К°АиРов)- Бу
жумланинг ^ашшо!ушги, нафацат ^ашшо1 ушги, балки услубий
рализлиги 04И 19 куриниб турибди. Айни бир иборатсузи икки
марта такрорланганки, бу нутцнинг бойлик сифатини тамоман
ишдан чицарган. Айни з^олат, шуб^асиз, нутц тузувчидаги
1 Бафоев Б. Навий асарларн лексикаси. Т о ш кен т Фан, 1963.
1 Головин Б. Н. Основы культуры речи. Москва; Высшая школа, 1988. С. 209.
www.ziyouz.com kutubxonasi
су з б о й ли ги н и н г ч егар алан ган ли ги , уз нут^ига
эътиборсизлиги маз^сулидир. Аслида мазкур ибпрптсузининг
бири урнида, масалан, таркиб топтан ёки ташкил топтан
ифодалари ^улланганда, нут^нинг бу ^адар ^ашшо^лиги юзага
келмас эди.
Узбек тили з$ар жиз^атдан, хусусан, лутат хазинаси ну^таи
назаридан бениз^оя бой ва ривожланган тилдир. Шунинг учун
з$ам бу надим тилда "олдидан утганда бугунги Оврупо адабиёти
з^ам шапкасини олиб салом бериб утадирган" (Фитрат) адабиёт
яратилган. Бу адабиёт, албатта, тилимиз суз ганжинасининг
хира тортмас кузгусидир. Тилимизда муайян бир тушунчани
ифодалашнинг бир эмас, балки бир ^анча, хилма —хил
имкониятлари мавжудки, уларни ишга солиш, нут^нинг
бойлигини таъминлашга хизмат цилдириш учун мунтазам
эътибор ва саъй з$аракат лозим булади. Ана шу эътибор
сусайдими, нут^нинг бойлиги тушунчасининг моз?иятига
путур етаверади.
Тилимиздаги ана шундай хилма —хил имкониятларнинг
бири синонимия ёки маънодошлик з^одисасининг бениз^оя
куламдорлигидир. Маълумки, синонимия фа^ат сузлар
доирасидагина эмас, балки морфологик ва синтактик шакллар
доирасида з$ам кенг тар^алган.
Матнда суз такроридан ^очишнинг энг синалган ва ма^бул
йулларидан бири айни шу суз маънодошлигидан фаросат ва
майорат билан фойдаланишдир. Бобурнинг бу борадаги
бетакрор санъаткорлиги з^ацида истеъдодли олим М.Олимов
шундай ёзади: Бобурнома" матнини кузатиб, биз шунга амин
буламизки, з^озирги кунда ^алам аз^лига таниш булган тазфир
тамойиллари Бобурга асло бегона булмаган. У з^ам саз^ифалар
устида фа^ат илз?ом билан ^алам уйнатган эмас, балки тер
тукиб мез^нат ^илган, бо^ий суз дунёга келишининг азобли
тулго^ларини бошидан кечирган.
Куйидаги парчани куздан кеч и р ай ли к: фургон э л и
юцоридин буларта дуд цилдилар. Алар шушукни. беркитган
била тутун юцори к,уррон элитауц ёниб, цуртон эли улум ичи
булуб, цочиб чицтилар.Хуш, нега Бобур дастлаб дуд сузини,
www.ziyouz.com kutubxonasi
кейинги жумлада эса худди шу маънодаги тутункалимасини
цуллаган? Т аб и и й ки , бу б ек о р га эмас. Биз з$озир
услубшуносликда урганадиган ва тавдир амалиётида риоя
циладиган такрордан цочиш тамойили Бобур учун з$ам ^атьий
^оида з^исобланган.
Бобур Фаррона вилояти ^ацида ёзади: Етти пора цасабаси
бор: беши Сащ ун суйининг жануб тарафида, икки шимол
жонибида.Бош^а уринларда ^ам ушбу тушунчага мурожаат
этишга тугри келганда, тарафва жонибсузлари бир — бири
билан урин алмашиб келади. Матн мазмуни изн берган
уринларда эса бу сузларнинг бошца синонимлари цулланади.
Куйидаги парчада баргва япроцсузлари узаро алмашиниб
келган ва матнга р ан г-б ар ан гли к бахш этган (таъкид
бизники. — Н.М.): Дарахтларнинг баргини опща берурлар
эди. Анда тажриба булдиким, бори яфроцлардин тут яфрот
ва царо йироч яфроги отца созворроц эмиш. Ёки: Цалин
кишиси укда, ^илич^а бориб,галаба кишиси и ликка тушти,
сувда %ам куп кишиси улди."х
Синонимлар (лисоний ва нутрий) нинг бу туганмас
и м ко н и ятлар и д ан с^з у сталар и з^амиша унумли
фойдаланадилар. Мисоллар: Иккала уртоцнинг шарац-шарак,
гаплашган, бир—бирларига севинч билдиришган хувноц ва
баланд овозлари бошца %амма унларни босиб кетди... Худо
%адеб шупаца инсофсизларга берар экан—да! Биз бечораларга
х,ам бир нарса узат са—чи!.. (Чулпон,"Кеча ва кундуз" романи).
Канал купригидан ошиб, чул томонга жиловни бурдим. От
негадир тихирлик цилиб, юрмай туриб олди. Жонивор бир—
икки цамчидан кейин %ам олдинга жилиш урнига орцасига
тисарилиб, тайсалларди(С.А^мад, "Чулбургути" ^икояси).
Таъкидлаш жоизки, фа^ат такрорланган бир суз ёки бир
суз шаклигина эмас, балки суз ясалиши ва грамматик шакл
ясалишида асос булган сузнинг такрори з?ам нущнинг бойлик
даражасига салбий таъсир курсатади. Мана бу жумлаларни
куздан кечирайлик: Хулоса цилиб айтганда, ислом дини ва
фалсафаси янги ахлоций комилликка интилувчи тарбияни
1 Олимов М. "Бобурнома"да кулланган синонимлар лутати. Тошкент Фан, 2004, 15-б ет.
150
www.ziyouz.com kutubxonasi
вужудга келтиришга интилди. Бу интилиш %амон уз кучида
цолмоцда (М.Кодиров). Парчада интилмок,феъли уч уринда
асос сифатида такрорланган. Биринчи жумладаги интилувчи
ва интилдисузларидаги асос (шшшл) нинг такрори нут^нинг
бойлик сифатини бузган. Матн синтактикаси цоидаларига
кура иккинчи жумла таркибидаги интилиш суз шаклининг
^улланиши уринли, айни суз шакли (з^аракат номи) бу олмоши
билан биргаликда мазкур икки жумланинг узаро борланиши
учун хизмат цилган, яъни ...интилди. Бу интилиш... Аммо
биринчи жумлада такр о р цулланган и н т и л — асоси
мавжудлигига кура бу учинчи цулланиш нутц тузувчининг
суз за^ирасида ифодалар танцислигини янада таъкидлагандай
булади.
Баъзан ана шундай такрорланган лексик асослар муайян
бир нутрий парчадаги $ар бир жумлада иштирок этадики,
бундай нут^нинг бойлиги з^а^ида гапириш ^ийин. Цизщ—
асоси турт марта такрорланган ушбу мисолда бунга ишонч
з^осил ^илиш мумкин: Купчилик сингари мен цам спорт
турларидан футболга ц и зи ц а м а н. Жа%он ва Европа
чемпионатлари, мамлакатимизда %амда жщоннинг кучли (?)
биринчиликларини цизициш билан кузатиб бораман. Айнщса,
футбол статистикаси билан 25 йиллардан буён цизициб
келаман. Цизицарли футбол уйинларини телевизор орцали
томоша цилиш билан бирга футболга оид материаллар %ам
берадиган "Эрудит" газетасини мунтазам равишда ук,иб
бораман("^уррият", 2006 йил 18 октябрь).
Муайян бир грамматик шаклнинг керагидан орти^ такрори
з^ам нутцнинг бойлигини таъминлашга хизмат ^илмайди. Бир
жумла ёки ундан катта нуп-> парчасида, масалан, бир келишик
шаклининг такрор —такр о р , цалашиб келиш и нутрии
рариблаштиради, айни пайтда ифодаланмо^чн булган фикр
^занининг бирдан идрок этилишини з^ам цийинлаиггиради.
Мана бу жумлани ку р ай ли к: "Амст ердам — Пекин"
автораллиси йуналишига Узбекистоннинг цушилиши бой
маданий меросимиз ва 15 йил олдин у з и н и н г мустацил
таращиёт йулини танлаган халцимизнинг бугунги %аётига
www.ziyouz.com kutubxonasi
жа%он жамоатчилигининг катта цизицишининг яна бир
тасдиги булди ("Узбекистон овози", 2006 йил 1 август). Бир
жумланинг узида 5 та царат^ич келишиги шакли цулланган.
Бу жумлани бой деб э$ам, англаниши 1 $улай деб ^ам, равон деб
^ам булмайди. ^олбуки, тилимизнинг грамматик имкониятлари
ичига чуцурро^ кирилса, мазкур такрордан цочишнинг минг
битта йулини топиш мумкин. )^еч булмаганда, узининг
мустщил тарсщциёт йулисуз бирикмасида белгисиз царап^ич
келишиги (уз тарсщиёт йулитарзида)ни ^уллаш, хшщимизнинг
бугунги х,аётисуз бирикмасида бугунгисузини ишлатмасдан
белгисиз царатцич келишиги ( халцимиз х,аёти тарзида) дан
фойдаланиш, жсщон жамоатчилигининг катта цизициши
бирикмасидаги мазмунни жщон жамоатчилигидаги катта
цизициш шаклидаги бошца синтактик тузилма орцали бериш
билан 3 та царатцич келишиги шаклидан ^утулиш мумкин
эди. Морфологик ва синтактик синонимиянинг мавжуд
имкониятлари етарлича ишга солинса, бу каби ^олатларда
нущнинг бойлигини бемалол таъминлаш мумкин.
Муайян бир мазмуний муносабатни хилма—хил синтактик
шаклларда ифодалаш мумкин, яъни тилда бунинг учун бой
синонимик задира мавжуд. Масалан, сабаб муносабатини
олайлик, бу муносабат содда гапларда сабаб з^оли ор^али
намоён булади. Сабаб ^оли одатда равишдош, равиш, турли
келишиклардаги ёки кумакчилар билан келган от, олмош,
з^аракат номи, сифатдош, та^лидий сузлар билан ифодаланади,
айтиш мумкинки, сабаб муносабатини ифодалайдиган
синтактик шакллар ана шундай хилма —хил ва куп. Бу
шаклларнинг фа^ат биттасинигина нутвда такрор — такрор
ишлатиш нутцнинг туссизлигига олиб келади. Бир бадиий
матндан териб олинган ушбу жумлаларда буни куриш мумкин:
Унга ётохрсонада цозирча буш урин йуцлигини айтишди. Шу
боисдан у Бозори гул ма^алласидаги бир х,овли болохонасини
ижарага олди... Элмуродни цишлогида кунгли очщ , феъли
кенглигидан талай цизлар ёцтиришарди... Шодланганидан
йигит нинг юраги уйноцлаб кетди... Элмурод шу купи
уялганидан деразани шарт ёпди ....... Деди ота сервант
www.ziyouz.com kutubxonasi
цизига ёкданлигидан цувониб...... Хурсанд булгшшдан кунгли
яйраб кетди ...... Прорабнинг сузи ни ерда цолдирганидан
кунгли бир оз хижил эди... Туйга бир цишлоци йигит ни
эргаштириб бораётганингиздан ийманмайсизми?.. А и ча —
мунча ароц ичганидан ёноцлари ловулларди....... И чимлик
ка й ф и ят и д а н анча да д и лла нга н ........ И р о д а с и ни %ирс
довулига тизгинсиз тупщизганидан циз дудоцларидан... буса
оларди... Опаси кунгли сихданидан унга айрим юмушларни
буюрар... Замира си нгли си ни нг %урмати, ме^ри о рт иб
бораётганидан роят мамнун эди (С.Равшан, "Манзиллар"
циссаси). Бундай зрлатда нутцнинг синтактик р ан г —
баранглиги тамоман йуцолганлигини таъкимамок жоиз.
Нущнинг бойлигини юзага келтиришда тилнинг синтактик
воситалари фавцулодда а^амиятга моликдир. Таъбир жоиз
булса, синтаксис маъноларнинг хилма —хил ва ранг —баранг
цатимларини яхлит бир бутунлик з^олига келтириб туцийдиган
м ех ан и зм вази ф аси н и у тай д и . Ш униси ян ад а
^ай ратланарли к и, бу яхлит бутунликни э;ам фацат бир шакл
ёки тусдагина эмас, балки нущ тузувчи ,,уста,,нинг ма^садига
мувофиц ва маз^оратига богли^ з^олатда турфа шамойил ёки
рангларга киритиши мумкин. Ана шу шамойил ва ранглар
яхлит бутунлик булмиш нутц бойлигининг пойдор белгилари
сифатида намоён булади.
Тилимиздаги со м а ва цушма гаплар, мураккаблашган
гаплар, уларнинг хилма —хил ^олип (модель) лари, бу
цолиплар асосида яратилиши мумкин булган миллионлаб
жу млалар бой нутц ту зи ш учун ч екси з — ч е г а р а с и з
имкониятдир. Булардан хабардор кишининг нут^и цурилиши
ну^таи назаридан фацат бир хил цолипдаги жумлалардан
таркиб топмайди, яъни бир хил синтактик бирликлар
такроридан иборат булмайди. Бундай одамнинг нущи, албатга,
синтактик цурилиши жи^атидан ранг—баранг, демакки, бой
булади.
Истеъдодли адиблар у з асар лар и н и н г тили у стида
ишларкан, айни шу синтактик ранг—барангликликка алоз^ида
www.ziyouz.com kutubxonasi
эътибор берадилар. Катта майорат билан яратилган бадиий
асарлар синтактик бой нутцнинг узига хос намуналаридир.
Абдулла Каэдор асарларининг синтаксиси бу жиз^атдан
з^ам улкан ибрат мактабидир. Уларда муайян бир синтактик
структура кетма —кет келавермайди, аксар з^олларда ran
структураси куп тармо^ли, яъни халцнинг айни жонли
сузлашувига хос булган цурилиш, том маънодаги тирик нущ.
Тирик нутц эса ^ашшоц булмайди. Ёзувчининг халцчиллиги
у цуллаган синтактик бирликларда з^ам яццол куринади.
Мисол: У аввал немисни царгади, кейин йигитдан койиди:
— Ахир, сени бола—чацангдан айирган—ку шу цуриб
кетгурлар эди, уни отаман деган кишининг нега цулини
тутасан! Хат уциётибди эмиш—а! Бола—чацаси билан
цушмозор булмайдими!.. Узига узи цилибди—да("Асрор бобо"
з^икояси).
Бундай халцона, р ан г —баранг жумлалар А.Кавдор
асарларида фа^ат цаэфамонлар нут^идагина эмас, балки
муаллиф нутцида з;ам мунтазам кузатилади. Ёзувчининг
деярли з^ар бир жумласида жонли нупдеа хос синтактик оз^анг
баралла эшитилиб туради, муайян бир ran цолипи кетма —
кет цулланавермайди, аксинча, хилма—хил ran цолиплари
доимий алмашиниб келади. Масалан "Кизлар" з^икояси мана
бундай бошланади: Цани бирон холис одам булса, айтсин:
бутун Узбекистонни цпдирганда Нурматжонга ухшаган
йигитдан яна биронта топилармикин? Булган тащирда %ам
у ёшлигида ойнага i¡араб, Нурматжондай "мен цанаца хотин
олар эканман" деган эмасдир.
Баъзи одамлар — х,азилми, чинми — х,ар хил гаплар
тарцатишади: ёзда унинг кетидан пашша эргашиб юрар
эмиш. Ё л р о н ! Нима цилади эргашиб? Лабининг икки бурчи
%амиша оцариб туради дейишади. Бух,ам... цусур эмас, балки
фазилат — маъсумлик нишонаси... Куриниб турганидай,
парчадаги з^еч бир жумла синтактик цурилиш нуцтаи
н азар и д ан бири и кки н ч и си н и такрорламайди. Содда
гапларнинг з^ам, цушма гапларнинг з^ам фар 1 $ли ва узига хос
цолипларидан фойдаланилган, уларга асосан тузилган
жумлалар уртасидаги алоца х;ам жуда мустазрсам ва табиий.
Парчада интонацион ранг—баранглик з^ам у^увчи дшдеатини
www.ziyouz.com kutubxonasi
жалб этади, хилма — хил тиниш белгилари бунга ишора ^илиб
турибди. Айни пайтда ^улланган синтактик бирликлар
Зурилишидаги узига хослик билан 6 орли 1 $ з^олатда з$ам
интонацион ранг—баранглик таъминланган. Айтиш керакки,
мустацил жумлаларнинг узаро борланиши, бу борланишни
таъминловчи лексик —семантик ва синтактик — функционал
воситаларнинг фглланишида з$ам А ^азд о р ижоди ибратлидир.
Зотан, нутцнинг синтактик бойлиги ан а шу богловчи
воситаларнинг ранг-баранглиги билан з^ам улчанади. Матнда
такрор — такрор айни бир богловчи воситанинг цулланиши
нупрншг 1 $ашшо^лашувига олиб келади.
Бу уринда шуни з$ам айтиш керакки, нутцнинг бойлик
даражасини пасайтирувчи, ^ашшо^лаштирувчи лексик,
семантик, морфологик, синтактик ва интонацион такрорларни
ифодалилик, тасвирийлик ва эквпрессивликни ошириш
мацсади билан атайин ^улланадиган такрорлардан ф а р ^ а ш
лозим. Купроц бадиий ва публицисгик нупу\а муайян тушунча
ёки мазмунни алоз^ида таъкидлаш, у^увчи ди^^атини тортиш,
оз^ангдорликка эришиш, миссий з^олатга урру бериш каби
ниятлар билан богловчи, суз, суз бирикмаси, гаплар
такрорланади. Бу усул узига хос нущ фигуралари булиб, улар
нуп^нинг боилик даражасига салбий таъсир курсатмайди,
балки ижодкорнинг маз^орати билан ифодалиликни юзага
келтирувчи воситаларга айланади. Масалан, ^уйидаги шеърий
парчаларда буни куриш мумкин:
Юрт бу кун карвонлар бошида нордир,
Юрт бу кун Шарц ичра тенгсиз бир диёр.
Юрт бу кун охудай хуп ишвакордир,
Сир каби серавждир, Помирдай пойдор
(А.Орипов, %амид Олимжон хотирасига" шеъри).
Сен борсан — мен учун бу х,аёт гузал,
Сен борсан — мен учун дилбар коинот.
Сенсиз цолар эдим зулматда тугал,
Сенсиз цолар эдим буткул бемурод
(А.Орипов, "Сен борсан..." шеъри).
Эй дуст!
Учмоц учун цанот керак, цанот керак,
www.ziyouz.com kutubxonasi
Цанот керак, лекин уни цоцмоц керак.
Ц охроц керак осмонларни кучмоц учун,
К'учмок, учун сабот керак, сабот керак (АСуюн шеъри).
Истайсизми — йу^ми, гардун айлана,
Истайсизми — йуцми, цайтиб келаман.
Сотинмаган кузингиздан айланай,
Истайсизми — йуцми, сизни севаман
(И.Мирзо, "Истайсизми — йук,ми" шеъри).
Табиийки, нутк,нинг бойлик сифати тилнинг фа^ат муайян
бир сатз^ига о ид ранг — баранглик билан баз^оланмаиди. Нуп$
лексик, семантик, морфологик, синтактик ва интонацион
жиз^атлардан ранг — барангликларнинг жамул жами тарзида
шаклланганда, чинакам маънода бой була олади. Шунинг учун
нуп$ тузувчи бу жи^атларнинг з^ар бирини тугал тасаввур
этмоги мацсадга мувофиц.
Услублар ну^таи назаридан олиб цараладиган б^лса,
нущнинг бойлигини таъминлаш учун энг ^улай макон бадиий
услуб эканлиги шубз^асиз. Тутри, публицистик услуб з^ам нуп$
бойлигининг намоён булиши учун яхшигина имконият
беради. Сузлашув услубига оид нутвда лексик, семантик ва,
айни^са, интонацион ранг—баранглик ноти^нинг маз^оратига
кура мунтазам юзага чи^иши мумкин. Илмий ва расмий
нутцда эса б о й л и к к а Караганда ман ти ц и й ли к ва
цолиплашганлик устиворлик ^илади.
Айтиш мумкинки, бадиий нущ уз табиати, моз^ияти ва
мацсадига уйгун з^олатда бойликка мойиллиги билан ажралиб
туради. ^ашшо^ нущ з^еч ^ачон эстетик таъсир ^увватига
соз^иб була олмайди, эстетик ^увватсиз эса бадиий нущ
узининг бош вазифасини бажариши мушкул. Шунинг учун
э$ам з^а^и^ий суз санъаткорлари асар тилининг боилиги устида
муттасил ме>;нат ^илганлар, тинимсиз изланганлар, тилнинг
турли сатз^ларидаги р а н г — б ар ан гли кн и н г б етакр о р
имкониятларини каш ф этганлар. Чинакам бой, рангин
нутцнинг н о д и р н ам у н алар и н и яр атган лар . Бадиий
адабиётимиз тили жамиятимиз аъзоларининг бой нущ тузиш
синоатларини урганншлари учун битмас—туганмас манба,
узига хос мактабдир. Бу беназир мактабнинг аълочи
уцувчилари булиш у зи н и маданиятли, маърифатли,
маънавиятли курмо^ни истаган ^ар бир кишининг бурчидир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нуп$нинг жуялилиги
Агар нуп$ узида барча коммуникатив сифатлар ни
мужассам этсаю ^ар жи^атдан жуяли, яъни уз урнида
б^лмаса, у мацсад нишонига бориб етмайди. Жуялилик йу^
жойда нутцнинг бойлик, ани^лик, ифодалилик каби му^им
сифатларининг мо^ияти йу^олади.
Шарцнинг буюк пандномачиси Кайковуснинг шундай
угити бор: "...Тилингни яхши з^унар била ургатгал ва мулойим
суздин боип^а нарсани одат ^илмагал. Нединким, тилга з$ар
нечук сузни ургатсанг, шуни айтур, с у з н и у з жойида
ишлаттил. суз агар яхши булса. аммо ноурин ишлатилса.
гарчанд V хар нечук яхши с у з булса хам ёмон. нобоп эшитилур
(таъкид бизники. — Н.М.). Шунинг учун без^уда сузламагалки,
фойдасиздур. Бундай бефойда суз зиён келтирур ва з^ар сузки
ундан з^унар иси келмаса, бундай сузни гапирмаслик лозим.
^акимлар дебдурлар: "Суз бир нашъадур, ундан хумор пайдо
булур".1
Халк,имиз донолигининг бебаз^о ёмбилари, уктам узбек
сузининг курки булмиш мацол ва маталларда з$ам айни фикр
бот —бот таъкидланган. Уларнинг ай р и м лар и га цулоц
тутайлик: "Сузга тушмаган сузни айтма, Созга тушмаган —
газални"; "Жуяли с^з жуясин топар, Ж у яси з суз иясин
(эгасин) топар"; "Жуяга туя з^ам чукади"; "Гринли сузга туя
чукади, Уринсиз сузга замма сукади".2 Нотиц п у щ тузар экан,
"туянинг чукиши ва з^еч кимнинг уни сукмаслиги" учун
нутцининг жуясини, урнини аниц тасаввур цилиши шарт.
Масалан, кимнингдир огир касаллиги ёки вафоти з^ацидаги
фикрни ифодалаш учун тузиладиган нутцда орти^ча
чиройлилик, жимжимадорлик, кутаринкилик, тантанаворлик
булмаслиги лозим, акс з^олда нуп$ жуяли з^исобланмайди.
Нущнинг жуялилиги, айтиш керакки, нутрий муло^отда
жиддий аз^амиятга эга. Бу сифат ("уместность речи") рус
тилшуноси Б.Н.Головин томонидан жуда яхши белгиланган.3
1 Кайковус. ^обуснома. Тошкект: Мерос, 1992, 22 - 23 - бетлар.
* Шомацсудов Ш., Шора<медов Ш. ЗСикматнома. Тошкент, 1990, 381, 382, 4 5 7 -б е тл а р .
1 Головин Б.Н. Основы культуры речи. Москва: Высшая школа, 1988, С. 227.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу тавси ф н и з^ам з^исобга олган з^олда нутцнинг айни
си ф ати н и шундай таърифлаш мумкин: жуялилик тил
воситаларини шундай танлаш, уларни шундай алоцалантириш
ва бир —бири билан боглашки, бунинг натижасида нутц
конкрет муло^отнинг ма^сади ва шароитларига тамомила
жавоб берадиган тарзда таркиб топади. Айни таърифдан
кели б ч и ц и лса, жуяли нут^ ифодаланмоцчи булган
ахборотнинг мавзуси, унинг мантилий ва эмиссий мазмуни,
тингловчи ёки уцувчилар таркибининг ёш, ижтимоий,
маданий — маърифий ва бошца зсусусиятлари, ёзма ёки орзаки
нупдяинг хабар бериш, тарбиявий, эстетик ва шу каби
вазифаларига тула мос келиши асосида юзага келади.
^ад и м ги юнон файласуфи Галикарнаслик Дионисий
нутцнинг жуялилиги з^а^ида гапирар экан, муайян бир мазмун
учун танланган айрим сузлар ва уларнинг цушилиши уринли,
бош^алари эса уринсиз булишини таъкид\айди ва борли^нинг
узи бунга мисол эканлигини айтиб, шундай ёзади: "...Ахир,
биз жаз^лимиз ч и ^^ан д а ва ху р санд булганимизда,
нолиганимизда ва ^ур^^анимизда, бошимизга бахтсизлигу
м у си б ат ту ш ган и д а ва цайрусиз, со ки н х аёллар га
чумганимизда айнан бир хил суз ва суз душили шларидан
фойдаланмаймиз —ку."1 Албатта, з^ар цандай тилда фикрни
айни з^олатларга уйгун, яъни жуяли ифодалаш учун етарли
лисоний воситалар мавжуд.
Нущ услублари з^а^ида ran кетганда, уларнинг з^ар бири
учун х о с л а н г а н тил в о си талар и борлиги з^амиша
таъкидланади. Масалан, бир услубга хосланган суз, ибора,
синтактик цурилма ёки шу каби бирликнинг бош^асига
у т каз и л и ш и н о ж о и з, у р и н с и з з^исобланади. Бундай
з^олатларни услубий жуялиликнинг бузилиши тарзида
ба^олаш мумкин.
Бу уринда айтиш керакки, жуялилик сифатини урганишда
нут^нинг ёзма ва орзаки шаклларини фарцлаш лозим, чунки
бу нут*> шаклларида жуялилик узига хос тарзда намоён
булади. Маълумки, ёзма ва орзаки нутцнинг во^е булиш
ш ароитлари бир хил эмас, шунга кура бу икки нуп$
1 Античные риторики... C.200.
158
www.ziyouz.com kutubxonasi
шаклининг узига хосланган бирликлари, грамматик шакллари,
синтактик цолиплари бор. Бу э^олатни ^исобга олмаслик
натижасида ^ам нущнинг жуялилиги га путур етиши мумкин.
Ёзма нутвда куп ^улланадиган, демакки, унга хосланган
юцорида курсатибутилганидек, юцорида айтиб утилганидек,
юк,орида курганимиздек; цуйида куриб утамиз, цуйидаги
гуру^ларга булинади, мазмуни цуйидагича шаклидаги бир
$анча синтактик цурилмалар мавжуд. Албатга, улар фацат
ёзма нутвда жуяли, лекин бу иборалар огзаки нутц таркибига
кираркан, нутцнинг жуялилиги тамоман бузилади. Оддий
мантиц билан ^аралса, ёзма нуп$ цороз (ёки бошца материал)
га битилган булади, сат^, макон ну^таи назаридан моддийлик
касб этади. Сат^, макондагина "юцори" ва "цуйи" тушунчалари
маънога эга. Аммо орзаки нущнинг моддийлиги маконга эмас,
балки замонга, вацтга курадир, яъни орзаки нутц талаффуз
пайтидагина мавжуд. Шундай экан, замонга нисбатан "ю^ори"
ва "цуйи" тушунчалари маънога эга эмас. Замон "олдин, аввал,
илгари" ва "кейин, сунг" каби тушунчаларни уз ичига олади.
К у р и н ад и ки , ёзма н у т^д аги , масалан, Ю цорид а
таъкидланганидек, мустацилликни истамайдиган халк, йуц
тарзидаги жуялилик сифатини мужассамлаштирган жумла
орзаки нутвда Аввал (илгари, олдин) таъкидланганидек,
мустацилликни истамайдиган халк, йщ шаклида берилса,
нутцнинг жуялилиги жойида булади.
Баъзан кишиларнинг огзаки нуп$ида Юк,орида сузга
чиццанларнинг цамма яхши тилакларига биз %ам душили б,
юбилярни чин дилдан табриклаймиз ^абилидаги жумлалар
учрайдики, юцорида суз шакли туфайли нут^нинг нафа^ат
жуялилиги, балки мантицийлиги, туррилиги, ани!ушги каби
сифатлари з;ам издан чи^ади. Бу нуп$ жуяли ва боища
сифатларга з$ам эга булиши учун, масалан, Олдин (олдинрок,,
биздан олдин, бизгача) сузга чищанларнинг %амма яхши
тилакларига биз %ам цуш илиб, ю билярни чин дилдан
табриклаймизшаклида булиши лозим эди.
Нуп$ тузишда ифодаланмо^чи булган ахборотнинг мавзуси,
унинг мантилий ва миссий — ру^ий мазмуни ани^ тасаввур
www.ziyouz.com kutubxonasi
ц и л и н м о р и ва ана шуларга уйгун з^олатда тил воситалари
танланмога керак. Мавзуга, мантилий ва миссий мазмунга
мувофиц булмаган з;ар цандай тил бирлиги, синтактик
структура, интонация, з^атто метафора, метонимия, эпитет,
ухшатиш каби бадиий тасвир воситалари, мацол, матал, турли
и^тибосларнинг нутвда бегоналиги, бежолиги жуда тез
билинади ва бундай нутцни жуяли деб булмайди.
Айтайлик, Я1$ин кишисини йу^отган одамнинг миссий —
ру^ий з^олати маълум. Шундай одамдан кунгил сураш, унга
таъзия билдириш учун тузиладиган нутвда "^лмоц" маъносини
ифодалаш учун айнан улмоцсузини танлаш уринли эмас, бу
суз сузловчи ва тингловчи муло^отидаги мантилий — азсло^ий
му но сабат руз^ига мос эмас. Бу мазмундаги нут^нинг
жуялилигини таъминлаш ма^садида мазкур сузнинг вафот
этмоц, булмай цолмоц, ут иб цолмоц, оламдан утмоц, оламдан
куз юммоц, у дунёга кетмоц, боций дунёга рихлат цилмоцкаби
"юмшоцроц" (эвфемистик) муцобиллари цулланади.
Б ад и и й тасви р в о с и т а с и си ф атида н у т ^ а олиб
кириладиган ухшатиш з$ам фикр мантири ва миссий — руэ^ий
з^олат билан тумщуйрунлик касб этмаса, нутцнинг жуялилиги
з^а^ида гапириш цийин. Атоцли рус адиби М.Ю.Лермонтов
у зи н и н г машз^ур "Замонамиз ^аз^рамони" романининг
дастлабки вариантида ош и^ офицер Грушницкийнинг
мундиридаги эполетлар (махсус погон) ни иккита котлетга
ухшатади. Романнинг кейинги тазфирида эса бу ухшатишдан
воз кечади ва ошиц Грушницкийнинг эполетларини Амурнинг
^анотчаларига ухшатади. Таъкидлаш жоизки, биринчи
ухшатиш жуда з^ам ани^ ва конкрет, чиндан з^ам, эполетлар
шаклан котлетга айнан ухшайди, аммо ошиц ^аз^рамоннинг
миссий —руз{ий з^олати билан мутлацо борланмайди; иккинчи
ухшатиш эса ошицнинг руз^ий з^олати билан ассоциатив
алоцадорликка эга, яъни Амур — юнон афсоналарида севги
худоси демакдир. Шунинг учун з^ам айни шу кейинги
ухшатиш бежо ёки бетаъсир эмас, балки без^ад жуяли ва
таъсирлидир.
Чулпон "Кеча ва кундуз” романида, масалан, Раззо^
суфининг энг муддиш, фожиавий руз^ий з^олатини тасвирлар
экан, уринли, цазфамон руз^иятига монанд ухшатишларни
www.ziyouz.com kutubxonasi
^уллайди. Мана бир мисол: Пиёладаги чойни ярим цолдириб,
кучага чик$ан вацтида суфи у з - у з и н и таниёлмай цолди.
Оёцлари худди тобут кутариб бораётган мусулмоннинг
оётдай бир—бирига тегмасиди.
Нутедаги з^ар ^андай ^иёслаш ^ам уз урнида булиши лозим.
Ноурин ^улланган ^иёслаш нущнинг жуялилигига салбий
таъсир ^илади. Масалан, мана бу жумладаги циёслашни
жуяли деб булмайди: Киши %аётини сацлаб цолиш етти
цаватли иморат цуришдан %ам мураккаброц, дейишади
( "ХУРРият", 2006 йил 5 июль). Аввало, з{еч ким бундай демайди,
халц орасида бундай маталнамо ибора йу^, демак, дейишади
суз шакли жоиз эмас. Бундай ^иёслашнинг жуяли эмаслиги
шундаки, киши з^аётини с а ^ а б цолиш, албатта, мураккаб ва
шарафли иш, аммо унинг мураккаблигини айнан етти ^аватли
иморат ^уриш билан солиштиришнинг бирон —бир мантилий
асоси з$ам, меъёрга дахлдор маъноси з^ам йу^. Нега олти ёки
саккиз, ун, йигирма цаватли иморат цуриш циёс эталони
сифатида олинмаган? Куринадики, мазкур жумлада нут^нинг
жуялилик сифати оцсоц.
Мана бу парчага эътибор берайлик:
— Кечирасиз, узингизни таништирмадингиз.
— Леди фаргоналикман. Исмим Камола. Х,озирда иккинчи
оилам^билан Тошкентда яшайман.
— Уз турилган жойингдан олисда яшашнинг %ам азоблари
бор...
— Албатта. У зга юртда шо% булгунча, уз ю рт ингда
гадо бул деганлариа д экан("Хонадон", 2006 й и л 24 август).
Бу нутрий парчадаги Узга юртда ш о у; булгунча, уз
юртингда гадо булма^оли уз урнида ^улланмаган, чунки бу
каби вазиятларга ма^олнинг мазмуни мувофиц келмайди.
Табиийки, Фаргона ва Тошкент бошца — бош^а юртлардаги
шаз^арлар эмас. Нутеда олиб кириладиган ма^ол—маталдир,
турли з^икматли сузлардир ёки асар лар д ан о ли н ган
ицтибослардир, албатта, нутц вазияти, руз^ияти ва мантири
билан уйрун булсагина, жуяли нутц сифатини ола билади.
Уз нут^ининг жуяли булишини истаган киши нутц тузар
экан, бу нутрии тингловчи ёки у^увчининг ёши, ижтимоий
мацоми, маданий — маърифий савияси каби жиз^атларни з$ам
назардан ^очирмаслиги зарур. Айни^са, у^итувчи бу борада
www.ziyouz.com kutubxonasi
жуда зушёр булиши, уз уцувчилари учун ибрат курсатиши
мацсадга м у во ф и ц . Унинг з$ар бир жумласи ана шу
жи^атларни туласича узида мужассамлаштирган намуна
даражасида тузилиши керак.
К и ч ки н то й лар нутцини у сти р и ш га багиш ланган
цулланмада (С.Жураев, Э^одиров) жуялилик сифатидан
маэфум булган анча —мунча жумлаларни куриш мумкин.
Масалан, богча болалари учун Сорликда куришайлик! Омон
булсак, албатта, куришамиз! каби нбораларни урганиш
тавсия этилган. Холбуки, бу жумлалар богча ёшидаги бола
нут^и учун мутла^о хос эмас, бола тилида улар жуяли нутц
сифатига со^иб була олмайди. Улар бола нутцида ^атто
чучмал, кулгили эшитилишини исботлаш керак эмас. Бундай
жумлалар катталар, кексалар нутцидагина мазкур сифатни
ола билади. Ёки яна бир жумлани курайлик: Машгулот
давомида "яхши" ва "аъло" б<цолар олган болаларни тарбиячи
уз олдига чацириб, миннатдорчилик билдиради. Бужумлада
миннатдорчилик билдирмоц ибораси ножуя зулланган,
шунинг учун нут^ни жуяли деб булмайди. Богча боласи ва
тарбиячи уртасидаги ёш ва мацом фар^и мазкур иборани
цуллашга монелик ^илади, бундай уринда жуялилик сифати
рагбатлантирмоцсузини ишлатишни тацозо этади.
Умуман, нут^нинг жуялилик сифатини таъминлаш учун
нущ тузувчи нущий вазиятни, узи ифодаламо^чи булган
мазмунни, тингловчининг турли хусусиятларини, мулоцотнинг
ижтимоий — маданий, ахло^ий — эстетик жщатларини етарли
даражада тасаввур этмога лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Нутцнинг ифодалилиги
Нут^нинг бу сифати баъзан таъсирчанлик тарзида ^ам
талоны этилади. Аммо таъсирчанлик кенг цамровли тушунча
булиб, у яхлит яхши н у п д а хосдир. Табиийки, *ар ^андай
нутцнинг асосий ма^садларидан бири тингловчи ёки укувчи
онгига таъсир этишдан иборат. Бу ма^садни амалга оширишда
эса нутцнинг муайян бир сифати эмас, балки барча
коммуникатив сифатлари у ёки бу даражада ииггирок этади.
Зотан, тугри ёки аниц булмаган, бой ёки мантилий булмаган,
соф еки жуяли булмаган нут^нинг таъсирчанлиги зодида
гап и р и б б$глмайди. Л еки н ай н и п ай тд а н у тц н и н г
таъсирчанлигини таъминлашда ифодалилик сифатининг
алоз^ида, ^атто з^ал ^илувчи урин тутишини таъкидламоц жоиз.
Нутц тингловчи ёки у^увчининг ъуруъ цулорини эмас,
балки цалб ^ургонини, ацл цалъасини забт этмоги учун, энг
аввало, унинг таркиби ва ^урилиши д и ^ ат н и тортадиган,
^изгин цизициш уйротадиган булиши лозим. Бу эса айни
ифодалилик сифатининг моз^иятини тай и н этадиган
зсусусшпдир. Бош^ача ^илиб айтганда, ифодалилик нут^нинг
таркибий тузилиши ва бошца лисоний хусусиятларига кура
тингловчи ёки укувчи ди1 д ати н и узига жалб цила олишдан
иборат коммуникатив сифатидир.
Нут^нинг турли услублари бу коммуникатив сифатга турли
даражада эз^тиёж сезади. Масалан, расмий иш ^орозларида
ифодалиликка нисбатан камро^ эътибор ^илинса, илмий
услубда урни билан бир цадар бу сифат керак булади.
Аини^са, ижтимоий — гу м анитар фанлар муаммолари
ёритилар экан, нут^нинг ифодалилиги айрича а^амият касб
этади. Тил назарияси ва поэтика масалалари буйича
фундаментал таддицотлар яратган машз^ур рус, кейинчалик
америка филологи Р.О.Якобсон (1896-1982) поэтика ва
услубшуносликдан у зо ^ тилш унос з$ам, ли н гви сти ка
муаммоларига лоцайд царайдиган адабиётшунос з^ам узини
замонавий олим дейишга з;а1 уш эмас деб з^исоблаган. Уз и эса
айни шу а^идага ^атьий амал ^илган, шунинг учун з$ам
асарларини жуда з$ам ^изи^арли, ди^^атни ушлаб турадиган,
ифодалиликка бой тарзда ёзган, ута ифодали нутц билан
баз^слашган ва фикрига цушилмаганларни *ам ишонтириб,
уз томонига огдирган. Унинг ижодини урганган олимлар
унинг назарий ва методологик концепциясидаги ички
163
www.ziyouz.com kutubxonasi
зиддиятлар цисман шунинг учун з^амиша з$ам тадцицотчилар
э ъ т и б о р и н и то р тм аган булиши мумкин"лигини
таъкидлайдилар .1
Табиийки, ташвицот характеридаги маъруза ёки даре
ж ар аён и д аги баён нутцида з^ам ифодалилик алоэ^ида
заруриятга айланади. Уцитувчи даре мавзусини тушунтирар
экан, уз нут^ининг ифодалилигига эътибор бермаса,
ифодалиликни таъминлайдиган воситалардан фойдаланмаса,
нутци цуруц, ширасиз, жозибасиз булади ва натижада бундай
нущ уцувчи ди1 датини торта олмайди. Мавзу аслида цанчалик
цизш$арли булмасин, мазкур ифодалилик сифатидан мазфум
нуп$ сабаб у^увчида тайинли цизициш уйронмайди, даре
тингловчи учун зерикарли бир юмушга айланади. Уз—узидан
у^увчи бундай дарснинг тезроц тугашини кутади, ундан
су ту ли т ум иди билан ва^т утказади,
Ифодалилик, айни^са, чинакам бадиий нущнинг бениэ^оя
зарурий сифатларидандир. Зотан, таъкидлаб утилганидек,
айнан бадиий нутвда тилнинг эстетик вазифаси биринчи
планга чицади, бутун кулами билан намоён булади. Бу
вазифанинг амалга ошишида эса айнан нущнинг ифодалилик
сифати фав^улодда муз^им урин тутади.
Тилда ифодалиликни юзага келтиришга хизмат циладиган
имкониятлар жуда з$ам куп ва хилма — хил. Бундай имконият
з;еч бир истисносиз тилнинг барча сатз^ларида мавжуд.
Тилнинг товуш цурилиши, суз хазинаси, морфологик
ш акллар и , синтактик бирликлари, интонация, услуб
кабиларнинг з^ар бири нуп$ ифодалилигининг битмас —
тутанмас манбаларидир. Нут$ тузувчи бу манбаларнинг
моз^ияти, табиати ва уларни унумли ишга солиш усулларидан
етарли хабардор булса, нуп$нинг ифодалилик сифатини
таъминлашга ^ийналмайди.
Алоз^ида эстетик мацеад билан ^улланган бир товуш, бутан,
урру каби фонетик бирликлар нутвда ифодалиликка хизмат
1 $иладиган воситаларга айланади. Масалан, Цурщайман!
жумласи ва унинг Цурц—май—ман\тарзида бутанлаб айталган
варианта уртасида ифодалилик жиз^атидан анча—мунча фар^
1 Будагов Р.А. Портреты языковедов XIX - XX вв. Москва: Наука. 1988, С. 284-285.
164
www.ziyouz.com kutubxonasi
бор, албатта, буринланган жумла сези лар ли даражада
ифодали, демакки, таъсирли. Ёки адабиётшуносликда
аллитерация, ассонанс деб юритиладиган унли ва ундошлар
такрори натижасида нутвда юзага келадиган ифодалиликни
эслай ли к. ^ а с с о с суз у стаси Э .В о ^и д о вн и н г ушбу
туртлигидаги ц ундошининг такроридан тукилган ифодалилик,
дилбар бир о^ангдорлик ^ам дшдатга, ^ам ^айратга молик:
К>аро цоишпг, цуюц цошинг, ц и й щ цайрилма цошинг, циз,
%илиб цатлимга цасд, цилич цайрар цотил царошинг, циз.
Цафасда цалбцушин цийнаб, цанот к,оцмоща цуймайсен,
%араб цуйгил циёким, цалбни циздирсин цуёшинг, циз.
Тилнинг суз хазинаси нутрий ифодалиликнинг узига хос
асосий манбаларидан биридир. Аммо тилнинг лурат бойлиги
з^а^ида ran кетар экан, луравий бирлик з^исобланмиш
фразеологик иборалар устида з$ам тухталмо^ жоиз, чунки
суз билан ф р азео ло ги к иборалар солиш тирилганда,
и бо р алар н и н г ифодалилик н у ^таи н а з а р и д а н катта
имкониятга эга эканлигини сезмаслик мумкин эмас.
Ф р азео ло ги к и б о р алар н и н г э к с п р е с с и в л и к к а ,
образлиликка, алоз^ида и ф о д али ли кка эга булмаган
куринишлари тилда айтарли йу^ даражада. Шунинг учун >>ам
узбек тили фразеологияси илмига тамал тошини зуйган
Ш .Ра^матуллаев и б о р алар н и " н у т^и м и з курки" деб
таърифлайди.1 Иборалар маъно з^ажми, цамрови жиз^атидан
з^ам сузга нисбатан устунликка эга. Бу муносабат билан
А^ожиев шундай ёзади: "Фразеологизмлар сузлар каби яхлит
бир маъно (белги, з^аракат кабиларни) ифодаласа—да, лекин
фразеологик маъно куп жиз^атдан лексик маънодан фар к;
цилади. Шу сабабли фразеологизмлар сузларга синоним
булган ^олларда з^ам фразеологик маъно билан лексик маъно
бир — бирига тенг булмайди. Ь^иёсланг: утакетган — уччига
чищан, бециёс(жуда)— ер билан осмонча, албатта— турган
ran, %еч цачон - икки дунёда (%ам), яширин (хуфия) — енг
ичида. Келтирилган фразеологизмлар уз синонимлари
булмиш сузларга нисбатан, биринчидан, маънони кучли
1 Раз^матуллаев Ш. Н уп у ш и з к^рки. Тошкент фан, 1970.
www.ziyouz.com kutubxonasi
даража билан ифодаласа, иккинчидан, улар образлилик
оттенкасига эга.
Умуман, фразеологик маънонинг з^ажми лексик маънонинг
з^ажмига н и сб атан кенг, мураккаб булади. Купгина
ф р азео ло ги зм лар маъносида сузнинг маъносида йуц
компонент булади. Масалан: ёцасини ушламоц, бошида ёнгоц
чацмоц, ер—кукка ишонмаслик оддийгина дайрой булиш,
азоблаш, ар д о ^аш эмас, балки орти^ даражада з^айрон булиш,
низ^оят даражада азоблаш, ута даражада ардо1 $лашдир. Демак,
бу фразеологизмлар маъносида "ута (ортиц) даражада"
компонента бор ".1
Нуп$нинг ифодалилигини таъминлашда фразеологик
иборалар яна шунинг учун з^ам бетакрор воситадирки, улар
"з^аётдаги во^еа — з^одисаларни кузатиш, жамиятдаги мацбул—
номацбул з^аракат —э^олатларни баз^олаш, турмуш
тажрибаларини умумлаштириш асосида халц чицарган
хулосаларнинг узига хос образли ифодаларидир ".2 С^з
сан ъ ати н и н г усталари тилдаги бу воситадан унумли
фойдаланадилар. Масалан, кутмаган сузи етти ухлаб бир
тушига кирмаган ибораси билан маънодош, аммо ибора
ифодалилик жиз^атидан суздан усгун. Айни маънода иборани
цуллаш нут^нинг ифодалилигини таъминлаши табиий:
Мингбоши %айрон булиб цолди. Бу етти ухлаб бир тушига
кирмаган фикр эди. Кузини кенг—кенг очиб, ме^монга к,аради
(Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи). ^еч цачонсузи ва туянинг
думи ерга текканда ибораси уртасидаги экспрессив фарц
янада сезиларлидир: Отабой т уянинг думи ерга текканда
ош цилиб беради,— деб пунтллади Цузибой энсаси цотиб
(С.А^мад, "Туйбоши" з^икояси). Купинча ёзувчи иборанинг
таркибини узгартириши, янгилаши, бошцачароц цилиб
тузиши ва шу тарзда ифодалиликни янада кучайтириши
мумкин. Биргина мисол, Чулпон уз романида куз—кулок, булиб
турмоц и б о р аси н и к уз—^улоц цилиб бермоц т арзида
' Шоабдурадоонов Ш., А скарова М., ^о ж н ев А. ва бош*. Хознрги узбек адабий тили. 1 кием.
Тошкент: Уцитувчи, 1980, 139 —бет.
2 Й?лдошев М. Чулпон с^эи н и н г сирлари. Тошкент: Маънавият, 2002, 39 —бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
узгартириб цуллаган, бу н у п д а ало^ида образлилик бахш
этган: Маслацат натижасида цайнона билан келин уйда
цоладиган булиб,икки-уч ойдан бери буларникида яшайдиган
цариндошлардан Саврибиби деган кампир цизларга куз—цулоц
цилиб берилган эди.
М аълумки, ф р азео ло ги к и б о р а л а р м аъно си у лар
таркибидаги сузларнинг тутри маънолари умумлашмасидан
иборат булмайди, балки фразеологик маъно мазкур сузлардан
бири ёки бир нечасини муайян бир образ асосида кучма
маънода 1 $ллаш орцали юзага келади. Ижодкорлар ибора
таркибидаги сузларнинг турри маъноларини "тирилтириш"
ва уларни фразеологик маъно билан царшилантириш йули
орцали кулги чицариш, узига хос образлиликни яратишга
з^ам з^аракат циладилар. Уткир узбекча кулгининг з^адисини
олган С.Аз^маднинг "Чучвара" з^ажвиясидан олинган ушбу
парчада буни куриш мумкин: Мажлисда унга:
— Сен бола, чучварани хом санаб юрибсан. Шошма цали,
жужани к у зд а санаймиз. Бу цанацаси, с и р к а н г с у в
кутармайдиган булиб цопти, — дейишди...
Энди менга навбат! Менинг шаънимга жуда куп ножуя
гапларни айтдинглар. %аммасига жавоб тайёр: чунончи,
си р ка си с у в кут а р м а й д и , д ед и нгла р . Нимага шама
циляпганларингни биламан. Узумчилик звеносида ишлаганимда
сирка солганман. У сув кутарадими, йуцми, узим биламан.
Иккинчи масалага утайлик: жужани кузд а са на й м и з,
дединглар. Бундан икки. йил олдин парранда фермасини учма—
уч цилиб топширганнан. Жужаси %ам, хурози %ам т уппа—
тугри чищан. Энди учинчи масала: чучварани хом санайди,
дейсизлар. Мана шугап менга от р ботди. %ани айтинглар—
чи, менинг чучвара санаётганимни ким курипти? Кимнинг
уйига кириб, чучварасига цул теккизибман? Вообше, мен
чучвара емайман...
Сузнинг ифодалиликни таъминлашдаги имкониятлари з$ам
бениз^оя катта. Тацлидий (ва тасвирий) сузларни олиб
курайлик. Маълумки, товушга ёки образга та!ушд асосида
юзага келган сузлар тилдаги энг содда ва ^адимий сузлар
www.ziyouz.com kutubxonasi
з^исобланади. Тилшуносликда тилнинг пайдо булиши
борасидаги талцинларда тацлидий сузлар масаласига з$ам
ало^ида урин берилади. ^атго тил табиатдаги хилма — хил
товушларга тацлид цилиш натижасида пайдо булган деган
цараш ^ам мавжуд. Айтиш жоизки, муайян предметга хос
булган товушли э^аракат, асосан, та!ушдий узакли феъл билан
ифодаланади. Бундай сузлар тегишли предметни жуда аниц,
тиниц тасаввур ^илиш имконини беради, уша предметнинг
товуши ёки образи цулоцлар остида акс садо бериб туради.
Ана шу маънода тд^лидий сузларнинг нутвдаги ифодалилик,
бадиийлик цуввати бе^иёсдир. Мана Алпомишнинг Барчинни
озод цилишга отланиб, шижоат билан елиб бораётгани
тасвирланган бадиий нутц:
Дубулта бошда дунгуллаб,
Карк цубба цалцон царциллаб,
Тилла поянак урилган
Узангиларга шарциллаб,
Бедов отлари диркиллаб,
O afupхушдайин чарциллаб,
К,улда найзаси сулциллаб,
Юрмоцчи узоц йулига,
К,арамай унгу сулига,
Етсам деб ёрнинг элига,
Силтаб юради Бойчибор...
Йул юрар давлашли шущор.
Сузларни кучма маънода ^уллаш зам нутц ифодалилигини
таъминлаш учун туганмас манбадир. Кучма маънонинг деярли
б ар ч а асо си й ^ о л а тл а р д а эм о ц и о н ал—эксп р есси в
буёвдорликка эга булиши маълум. Мана бу жумлага эътибор
берайлик: Мен %ар гал Матёцубникига борганимда унинг
хонасига киришдан аввал ун—ун бешта китобни харид цилиш
учун ажратиб куйган булардим. Лекин уларни силаб—сийпаб,
варак,лабкуриб, яна цайтариб берардим — кармон цургуРУ*140
семиз эмас эди (О.Шарафиддинов, "Снайперликдан —
академикликка" мацоласи). Иккинчи жумланинг кармон
крррур унча семиз эмас эди цисми ало^ида ифодалиликка эга.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу ифодалилик эса семизсузининг кучма маънода ^улланиши
з^исобига юзага келган (албатта, бунда ОБзаки нутвда хос
цургУРсузининг з^ам иштирокини таъкиддаш мумкин). Айни
цисмдаги фикр бундай цулланишсиз, яъни Кармонимда пул
куп эмас эди шаклида и ф о даланганда эди, н у тцнинг
ифодалилик сифати буй курсатмаган буларди.
Нутвда сузларни кучма маънода ишлатишнинг хилма —
хил куринишлари мавжуд булиб, улар кучимлар (ёки троплар)
номи билан умумлаштирилади. Кучимларнинг асосида икки
нарса ёки тушунчани циёслаш ётади, яъни икки нарса ёки
туш унча уртасидаги м у ай ян м у н о саб ат (у х ш аш ли к,
умумийлик, алоцадорлик каби) асосида тасви р и й ли к,
ифодалилик, ани^ликни кучайтириш мацсади билан улардан
бирининг номи иккинчисига кучирилади. Шунинг учун зам
кучимлар узига хос тасвирий воситалар сифатида нут^нинг
ифодалилигини таъминлашда ало^ида урин ту т а л и
Нут^нинг ифодалилигини таъминлашга хизмат циладиган
ана шундай тасвирий воситалардан бири эпитет булиб, уни
сифатлаш з$ам дейишади. Бунинг сабаби шуки, эпитет нарса
ёки тушунчанинг белги — хусусияти, сифатини ашщ, равшан
ва образли ифодалайди, айни пайтда бу ифода экспрессив —
эмоционалликка эга булади. Эпитет тилдаги мавжуд
имкониятга кура фацат нутвда воцеланади. Масалан, темир
цошик, бирикмасидаги темир сузи уз маъносида, бу суз,
айтайлик, " Темир хотин." (Ш.Бошбековнинг асари номи)
бирикмасида эса кучма маънода, яъни эпитетдир. Мазкур
эпитет нут^нинг эмоционаллиги, экспрессивлигини, демакки,
ифодалилигини ошириши аниц. Бардошли хотин, чидамли
хотин, ток,атли хотин каби з^олатларда темир хотин
бирикмасидаги маъно умуман ифодаланар, аммо тушунчанинг
цамровлилиги, ифодалилик, образлилик тамоман йуцолади.
Айтиш мумкинки, эпитетлар асосида зам ^иёс ётади, яъни
уларни ^ис^арган ухшатишлар дейиш мумкин. Бошцача
айтганда, юцоридаги мисолга ^айтсак, темир билан хотин
чидамлилик белгисига ку р а циёсланган, яъни т емирдай
чидамли (бардошли, тоцатли) хотин тарзидаги ухшатиш
www.ziyouz.com kutubxonasi
конструкциясини тасаввур цилайлик, циёс учун асос булган
"чидамлилик" белгиси аввало темирга хос, темирсузи айни
белгининг эталони сифатида турридан—турри хотинсузига
сифатловчи тарзида цулланган. Кучли экспрессивликка эга
ва мазкур белгиларни цабари^ ^амда боища икир—чикирлари
билан ифодалайдиган кучма маъно во^еланган. Нутвда
эпитетнинг юзага келиш механизми, асосан, шу зайлда
булади. Бадиий нутвда эпитетлар ^зига хос бадиият воситаси
сифатида фаол цулланади. Бир неча мисол: %олбуки, у узини
билмасдан ва %еч нарса уйлаёлмасдан телба цадамлар билан
битта—битта босиб илгари юрарди (Чулпон, "Кеча ва кундуз"
романы). Лабларимда, пешонамда сезаман муз нафасин
(Зулфия). Олтин 9збекистон тупроги бу кун Бир пари
фаслнинг орушида мает (А.Орипов, "Узбекистонда куз"
шеъри). Цургошин хаёллар эзади багрим, жанда умидларга
соламан ямоц(Фахриёр, "Аёлни эсламо^..." шеъри).
Кучимларнинг энг кенг тарцалган турларидан яна бири
метафорадир. Бунда н ар са ёки тушунчалар уртасидаги
ухшашлик асосида ном кучади. Масалан, цозоннинг цулоги
бирикмасидаги цулоцсузининг маъноси метафорик маъно,
чунки у одамнинг цулорига ухшашлиги асосида юзага келган.
Лекин айни сузнинг бу маъноси тилда доимий метафорага
айланган, яъни тургунлашган, мазкур тушунчанинг номига
айланиб, тилнинг лугат бойлигидан жой олиб булган. Шунга
ку р а бундай метафора нут^нинг ифодалилиги ну^таи
назаридан ^имматга эга эмас. Метафора ^анчалик янги,
о^орли, тутилмаган булса, шунчалик ифодали булади. Моз^ир
суз усталари уз асарларида сузларни метафорик маънода
цуллаш о р ц али и ф о д али , о б р азли нутцнинг гузал
намуналарини яратадилар. Куйидаги мисолларда буни куриш
мумкин: Зотан, уларнинг узларини унутар даражада бир—
бирлари билан бу хилда уйнашувлари уша рам—рашлар
пуржинасининг бушалиши, сщинтилар оцимининг туронни
бузиб олдинга томон йул солиши эмасмиди?! (Чулпон, "Кеча
ва кундуз" романи). "Телбанинг ишини унглайди худо",
йилларнинг огзида сацич бунацл (И.Тулаков, "Мак,ол" шеъри).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Манглайи mupuuiap зинапоянинг, Панжара куйлайди мисоли
чилтор, Терлаб кетганини курсанг ойнанинг... %амма нарса
сени кутар интизор(И.Мирзо, "Изимдан судралиб" шеъри).
Таъкидланганидай, метафора н ар са ёки тушунчалар
уртасидаги ухшашлик асо си д а ю зага келади, л е к и н
Зиёсланувчилардан фацат б и р и н и н г, яъни у х ш ати ш
эталонининг номигина лисоний ифодаланади, метафорик
кучма маъно айни шу сузда воцеланади. Шунга ку р а
метафорани яширин ёки ^и с^ар ган ухшатиш зам д еб
номлаш ади. Айни пайтда н у т^д а тули^ ( я ъ н и
^иёсланувчиларнинг зар иккиси зам, ухшатиш асоси ва
ухшатиш курсаткичи зам лисоний ифодаланган) ухшатишлар
Зам борки, улар зам нутц ифодалилигини таъминлашга
кумаклашадиган тасвирий воситалар сирасига киради.
Бадиий нут^нинг и ф о д али ли ги ну^таи н а з а р и д а н
царалганда, ухшатишларнинг мусичадек беозор (одам),
айщдай купол (йигит), тошдай цат т щ (нарса), муздай совуц
(сув), цордай оппоц (ранг) каби ^улланиши анъанага кириб
долган, заммага маълум булган турларидан кура нуп$
тузувчининг, ижодкорнинг узи томонидан яратилган, яъни
хусусий — муаллиф ухшатишлари азамиятлировдир. Тугри,
мазкур анъанавий ухшатишлар зам нут^нинг ифодалилиги
учун маълум даражада хизмат ^илади. Масалан, мусичадек
беозор одамбирикмаси беозор одамбирикмасига нисбатан,
айщдай цупол йигитбирикмаси купол йигит бирикмасига
нисбатан, тошдай цаттщ нарса бирикмаси цаттиц нарса
бирикмасига нисбатан ифодалиро^, экспрессивро^ эканлиги
куриниб турибди. Шунинг у ч у н одатдаги н у т ^ н и н г
ифодалилигини таъминлаш учун улардан зам фойдаланиш
лозим. Аммо нут^нинг, а й н и ^ с а , бадиий н у т ^ н и н г
ифодалилигини кучайтириш учун хусусий — м у алли ф
ухшатишлари алозида азамиятга моликдир. Ижодкорнинг
бевосита узи яратган, унинг уткир кузи, куламли тасаввури
ва бепоён тахайюли, зийрак кузатишлари мазсули сифатида
юзага келган ва уз урнида цулланган ухшатишлар бетакрор
образларнинг гузал ифодачиларига айланади, з а ^ о н и й
www.ziyouz.com kutubxonasi
таъсирли тасвир учун хизмат цилади, нутвда кучли поэтик
мазмун касб этади. Мана бу парчага эътибор берайлик:
Мен ипак цурти каби
Хаёлимга уралдим,
Туйгуларнинг гирдоби
Орасида йуцолдим
(Ойбек, "Шоир билан су^бат" шеъри).
Парчада мураккаб миссий з^олатнинг гузал ва реал тасвири
берилган, бу эмиссий з^олатнинг асосий ва ажойиб мазмуни
биринчи икки мисрадаги кутилмаган, фавцулодд,а узига хос
ухшатишда нозик ифодасини топган. Ипак к,урти каби
тарзидаги ухшатиш эталони низрятда оригинал, айни з^олат
ифодаси учун жуда мос. Маълумки, ипак ^урти ипак чик,ариб
узини узи урайди ва пилла зосил булади, узи эса оппо^
пилла ичида пинз^он булади. Шоир эса уз хаёлига уралади,
у пилладай onnois хаёллар ичра пищон булади. Теран ва
тар ан г тасвир , з^а^иций ойбекона ухшатиш. Айтиш
мумкинки, мазкур ухшатиш миссий з^олатнинг бениз^оя
эмоционал расмини чизиш имконини берган. Яна мисоллар:
Суф ининг тани шу monga Арабист ом т о гла р и ни нг
саратондаги т ош ларидай цизиб ёнарди (Чулпон, "Кеча ва
кундуз" романи). Унинг хумор билан куйиб ёнган мияси
ш о ш и л и ш п о е з д н и н г у т х о н а с и д а й т ез ва со а т
меза ни зм а си д а й мунтазам ишларди (Чулпон, "Кеча ва
ку н д у з " р о м а ни ). Ш еър т уцийман у р г и м ч а к к а б и
муцаббатнинг толаларидан (Фахриёр, "Руцнинг куланкаси"
шеъри). Майдалаб ур и лга н сочлардек эгатларга таралган
сувлар — най кукси д а н оцаётган о^англар каби сирли—
сирли жилдирайдилар (И.Тулаков, "Пахтазорни согинганда"
шеъри). Кунглим %ам бу кеча ойдай яримта (А.Орипов,
"Баз^ор" шеъри).
Суз усталари баъзан ухшатиш асосини умумлаштирган
з^олда ухшатиш яратадилар, бунда ухшатишнинг мазмун
з^ажми ян ад а к е н г а я д и . Бундай ^х ш ати ш лар д а
циёсланувчилар муайян бир белгига кура эмас, балки барча
www.ziyouz.com kutubxonasi
белгиларига кура, яъни умуман ухшатилади. Масалан, з^ассос
адиб О й б ек ")^амза" номли достонида Ш о^имардон
цишлорининг утмишдаги манзарасини тасвирлар экан,
шундай ухшатиш яратади:
Пастда цишлоц, тошларга цапишибди зич —
Фсщир уйлар цалдиргоч инлари каби.
Шоир фацир уйларни цалдирроч инларига ухшатади.
Албатта, цалдирроч инларининг ухшатиш эталони сифатида
танланиши Ойбекнинг тийрак нигоз^и маз^сулидир. Агар
фацир уйлар тулигича тавсифланадиган булса, з^атто бир —
икки саз^ифа з^ам камлик ^иларди ва шунда з^ам бу ухшатиш
эталони ифодалаганидай ёр^ин ва таъсирли тавсиф юзага
келмаган буларди. Фа$ир уйлар цалдирроч инларига бир эмас,
балки бир неча, яъни гуваладан ^урилганлик, кичиклик,
куримсизлик, осилганлик каби белгилар асосида яхлит
з^олатда ухшатилган, мазкур ифода ани*у\ик билан бир цаторда
экспрессив буё^^а э^ам эга. Мана яна бир ойбекона ухшатиш:
Мана сувга тушар полвон циз,
Тущинларни %еч писанд цилмай...
Сочлар сувда цора илондай ("Кизлар" шеъри).
Кучимларнинг яна бир тури булмиш метонимия тасвирий
восита сифатида нутцнинг ифодалилигини таъминлашга
хизмат ^илади. Нарса ёки тушунчалар уртасидаги муайян
ало^адорлик асосида бирининг номи билан иккинчисининг
аталиши метонимиянинг моз^иятидир. Масалан, Дасшурхонга
царанг\ жумласидаги дастурхонсузи метонимик цулланган,
яъни дастурхондаги ноз — неъматлар назарда тутилган. Бадиий
нущдан олинган ^уйидаги мисоллардаги метонимия туфайли
юзага келган ифодалиликка эътибор дилинг: Унинг айтиишча,
мингбоши етиб боргунча цишлоцнинг царийб ярми цирилиб
битади. (Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи). %ултицда
Пастернак ё Пушкин, %исларда учади дилгирлик (Ойбек, "Буш
куним..." шеъри). Бу ерга термулиб паришон дгунё Тугрилаб
олади цулда соатин(АОрипов, "Кенглик ну^таси" шеъри).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Н ар са ёки т у ш у н ч алар уртасидаги бутун —булак
муносабати асосида бирининг номини иккинчисига кучириш
тарзида талцин этиладиган синекдоха з$ам ифодалилик учун
хизмат цилади. Масалан, Букиши тирноща зоржумласидаги
тирнок, сузи синекдо х а йули билан "фарзанд" кучма
маъносида цулланган, яъни нутцда "булак" (тирно^) номи
билан "бутун" (фарзанд) номланган. Аммо бу тасвирий
восита узбек нутцида у цадар кенг тарцалган эмас. Айрим
м и со ллар : Шоп м у й л о в ур ни д а н т ур и б кет ди: —
Нафисамисан? Вой—вой, — деб юборганинц узи билмай цолди
(С.Ацад, "Бсщор цизлари" цикояси). Дустлар эшиги щам таи,—
так; ёпилгай, FyccaAU ц алб у ён гар куйса цадам (А.Орипов,
"Бахтиёр..." шеъри). Шундай утиб борар умримиз бекор...
Орамизда сарсон бир жуфт цора куз(АОрипов, "Ёндиму ва
лекин..." шеъри).
М у б о лага ва ки ч р ай ти р и ш э^ам б ад и и й тасви р
воситаларидан булиб, улар з^ам кучма маънога асосланади.
Муболагада нарса, белги — хусусият ошириб, бурттириб
ифодаланса, кичрайтиришда улар ^адй,ан орти^ даражада
кичрайтириб тасвирланади. 5^ар икки тасвирий восита з;ам
и ф о д али ли кка х измат ^илади, тингловчи ёки у^увчи
диедатини дар^ол жалб этади. Халц орзаки ижодиёти, бадиий
адабиёт, суз усталари нуп^ида бу тасвирий воситалар анчайин
кенг цулланади. Куйидаги парчалардаги муболагага эътибор
дилинг: Ох, урарман, ох, урарман, Ощларим тутсин сени. Куз
ёшим дарё булиб, Бали^лари ютсин сени (Халк, кушит).
Совчининг куплигидан остонаси ейилиб кетган дейдилар
(Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи). Иложин monea агар,
кетмонин дастасин щам Ерга цадаб, термулиб, кукартиргувчи
бу халц. Жазм этса кукка буяр жащон харитасин щам, Бугун
чулга чицибди, нияти топсин бардак, (А.Орипов, "^арши
цушири" шеъри). Ушбу парчаларда эса кичрайтириш
^улланган: Тарщ дай заминнинг устида беун Яшаб утди
шундоц буюк бир юрак (А.Орипов, "Номаълум одам" шеъри).
(Шу замон кузингиз олдида бирдан Кичик чумолича щолгуси
Фарщод... Юз йилда щайтибди бундай фалокат, Юз йил-ку
www.ziyouz.com kutubxonasi
тарихга — цошнинг ораси (А.Орипов, "Авлодларга мактуб"
шеъри).
Нутзнинг ифодалилиги, таъсирчанлигини оширишда киноя
("ирония" зам деб зам юритилади, турли куринишларга эга)
Зам алозида урин тутади. Бунда суз ёки ибора уз маъносига
тамомила зарама — зарши булган кучма маънода ишлатилади.
Киноя сузловчининг тасвирланаётган нарса ёки тушунчага
к есат и зли , пичингли, и стеззо ли , у м у м ан , салбий
муносабатини ифодалаш воситаларидан булганлиги учун зам
суз ёки иборанинг т^гри маъносига зид, яъни инкор, салбий
буё^ли маъно возеланади. Бундай киноявий маънонинг
возеланишида нутз вазияти, контекст ва интонациянинг зам
алозида роль уйнашини таъкидламоз лозим. Масалан, Бугун
жугрофия щитувчиси дарсга келмади. Хомток циламан деб
суридан йщилиб, оёпши синдирипти. Ажойиб "хушхабар"дан
кейин бир зумда синф бушади—крлди(С.Азмад, "Бир упичнинг
базоси" зажвияси) парчасида хушхабар сузи "шумхабар"
тарзидаги киноявий маънода з^лланган. Кинояда суз ёки
иборанинг тилдаги маъноси билан нутзда реаллашган кучма
маъноси уртасидаги зидлик кучли таъкид олади ва шунга
кура бирданига диззатни жалб этади. Куиидаги мисолларда
Зам буни куриш мумкин: Ёзув машинаси булмаган терговчи
мсцкамасининг мирзаси бечора протоколни жуда зур дищат
ва %афсала билан кучирган. Ори рост, ерли халцнинг
номларини ёзишда у %ам чаласавод болаларнинг ишини
цилади, яъни "Акбарали” деган сузни бир жойда "Умарали",
яна бир жойда "Амиругли", яна бир жойда "К,амбар вали"
деб юборади (Чулпон "Кеча ва кундуз” романи). Эртасига
элликбоши Цобил бобони бошлаб цайнатаси — Эгамберди
пахтафурушнинг олдига олиб борди. Пахтафурущ чолнинг
уолига куп ачинди ва ерини %айдаб олгани битта эмас,
иккита цукиз берди, лекин "кичкинагина" uiapmu бор. Бу
шарт кузда маълум булади (А.%аф;ор, "?рри" уикояси). ~
Икромжон акамни цамоща олиб кетиихди. %амма нарсани
хатлаб кетишди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Цожар деразадан бош сущи:
— Келиннинг оёги "путлуг" келди—да! Х,а, радами "ёк,ди"
(С.А^мад, "Пой^адам" ^ажвияси).
Кучимларнинг яна бир тури жонлантириш булиб, унда
инсонга хос хусусиятлар жонсиз ёки мав^ум нарсаларга
нисбатланади, яъни жонсиз нарсалар инсонлар каби ^аракат
^илади, уйлайди, гапиради. Бу тасвирий восита ^ам нут^нинг
ифодалилигини оширишга хизмат ^илади. Жонлантириш
купро^ халц орзаки ижодиёти, бадиий адабиётда кузатилади.
Мисоллар:
Чулток, цассасини уцталиб %асад
Илцомнинг бошига туширди чунон:
— Ким цуйибди сенга парвозни, номард,
Бизлар ер юзида юрсак саргардон (А.Орипов, "Шоир ва
ищом" шеъри). Супурги етган жойидан. нарига утмасдан ерга
ёнбошлади (Чулпон, "Кеча ва кундуз" романи).
Нут^нинг ифодалилик сифатини юзага келтирадиган
кучимлар, тасвирий воситалар жуда ^ам хилма —хил, ранг —
барангдир. Табиий, улар фацат ю^орида куриб утилганлар
билангина чегараланмайди. Айтиш лозимки, нутцнинг
ифодалилигини таъминлаш э^ацида уйланар экан, албатта,
мазкур тасвирий воситаларнинг меъёрини з^ам унутмаслик
керак. Муайян бир матнда бу тасвирий воситаларнинг
барчасини ^алаштириб ташлаш, уринли—уринсиз уларга
м у р о ж а ат ц и лавер и ш н у тц н и н г ифо далилигига,
таъсирчанлигига салбий таъсир этиши тайин. Керагидан
о р т и з ц у ллан ган т а с ви р и й во си талар н у т^н и н г
чучмаллашувига олиб келади.
Тилнинг фацат лексик сат^игина эмас, балки синтактик
сатз^и з^ам нутц ифодалилигини таъминлашда бениз^оя кенг
имкониятларга эга. Синтактик цурилмаларнинг ранг —
баранглиги, синонимикаси ифодалиликни кучайтиришга
цанчалик хизмат цилса, муайян бир синтактик бирликнинг
атайин ^илинадиган такрори з^ам бу жи^атдан шунчалик
диццатга сазо во р . И фодалиликни юзага келтиришда
синтактик фигуралар, гапдаги суэ тартиби, интонацион
воситаларнинг ролини з^ам эсдан чицармаслик лозим.
Ифодали нут^ тузиш малакасини шакллантиришда тилдаги
барча воситалар — лексик —семантик, лексик—синтактик,
синтактик, интонацион воситаларнинг имкониятларини тутри
ва тула тасаввур этиш му^имдир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
У^итувчининг нуп$ техникаси
Тулиц, мукаммал шаклланган, талаб даражасидаги нуп$
техникаси у^итувчининг умумий нутрий маданиятининг энг
мущим узви, таъбир жоиз булса, тамалларидандир. Жонли,
товуш ли нут 1 $ ва у нинг б ар ч а у н с у р л а р и н и тутри
во^елантириш куникма ва малакаларининг жами нут^
техникаси демакдир. Бунда овознинг сифати, нуп$ жараёнида
турри нафас олиш, товуш ва товуш ^ушилмаларини анш$
талаффуз цилиш, аниц дикция каби бир цатор з^одисалар
назарда тутилади. Нутц техникасидаги бош масала овоз
масаласидир. Асосий цуроли нуп$ булган з^ар цандай одам
учун овоз з$ал ^илувчи а^амиятга моликдир.
XIII аср Ш ар ^и н и н г улкан ад и б и Шайх Саъдий
Шерозийнинг машз^ур "Гулистон" асарида шундай бир з^икоят
бор: "Санжарийя масжидида бир киши рагбат билан азон
айтар эрди, бир овози биланки, эшитганлар андин нафрат
этардилар. Масжиднинг соэ^иби бир амир эрди, одил ва
хушхул^лик. Хоз^ламас эрдики, анинг кунглини мукаддар
айласа, айди: "Эй жавонмард, бу масжиднинг ^адимги
муаззинлари борки, з{ар бирининг беш тилло вазифаси
бордур. Сенга ун тилло берурмен, токим булак маз^аллага
кетарсен . Бу сузга иггифо^ айладилар ва муаззин кетди.
Бир муматдин сунгра амирнинг з^узурига ^айтиб келди ва
айди: "Эй амир, менга зулму ситам айладингки, ун тилло билан
мени бу маз^алладин жунатдинг. Ул маз^аллаки, мен бордим,
менга йигирма тилло бердиларки, булак маз^аллага кетсам
1 $абул этаюрмен". Амир кулди ва айди: "Асло олмагайсен,
зероки эллик тиллога з^ам рози булурлар ".1 Ёцимсиз овоз
кишиларни узига жалб цилмайди, ча^ирмайдигина эмас,
балки бундаи овоздан барча ^очади, з^амма ва^т з$ар ким ундан
1 $утулмоц пайидан булади.
Машз^ур рус олими М.В.Ломоносов узининг "Ноти^лик
буйича цисцача 1 $улланма"сида ноти^ булиш учун, аввало,
табиий %обилият зарурлигини, табиий ^обилият эса ру^ий
' Саъдий Шероэий. Гулистон (Мулло Муродхржд таржимаси). Тошкент: Фан, 2005, 177—179 —
бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ва жисмоний турларга булинишини айтади. Олим жисмоний
^обилият деганда баланд ва ё^имли овоз, узун нафас ва
ба^увват кукрак, шунингдек, с о р л о м тана ва келишган
^оматни назарда тутади.1
Бугунги кунда сиёсатчиларнинг имижи (м 1 $иёфаси")ни
яратишда бир ^анча ташци омиллар цаторида уларнинг овоз
тембри з^ам му^им эканлиги ало^ида таъкидланади.2 Умуман,
сиёсатчими, уцитувчими, актёрми, журналистми, ким
булишидан 1 $атъи назар, унинг огзаки нут^ида барча
коммуникатив сифатлар мавжуд булсаю овозида у ёки бу
ну^сон сезилса, бундай нут^ таъсир кучини камида ярмига
йуцотади. Айтиш мумкинки, бир кишигами, юз кишигами,
борингки, минг кишигами, бунинг фар^и йу^, узгага хитобан
айтилган ^ар ^андай нутвда овознинг, овоз сифатининг урни
фав^улодл,а му^имдир.
"Табиий жисмоний ^обилият" сифатидаги, айтайлик,
хирцироц, чийилдоц, шангиро^ каби овозларнинг ё^имли
булолмаслиги, яъни тингловчи ^улорини ^ийнаши тайин.
Бундай ё1 $имсиз овоздан "либос кийган" фикрнинг каттагина
^исми нуп$ идрокининг ута сезгир ва нозик дарвозаси
булмиш цуловдан утолмай ташцарида ^олади. Бу, албатта,
нутц эгаси кузлаган ма^сад — муайян бир ахборотни
тингловчига тугал ва таъсирли тарзда етказиш учун ^улай
шароит яратмайди, балки унга монелик ^илади. Бу эски
^а^и^атни асло ёддан чицармаслик лозим. Табиатан ана
шундай "цулоцни ^ийнайдиган” овозга эга булган одам уз
ишининг сам ар аси д ан чинакам э^узур туюши, Шайх
Саъдийнинг "Гулистон’'идаги муаззин з^олига тушмаслиги
учун фаолиятининг асосий цуроли нуп$ булмаган бош^а
касбларнинг этагини тутгани маъ^ул.
Сир эмаски, фаолиятининг асосий цуроли нут$ булган
касблар орасида у^итувчилик биринчи уринда туради, бунинг
устига, уцитувчилар сони з^ам айни тур касбларнинг
бо1 щаларида машрул булганлар сонидан сезиларли даражада
ортивдир.
’ Ломоносов М.В. Сочинения. Москва: Современник, 1987, с.238.
1 Абдуллаев Б. "Киёфалар" ж ан ги ёхуд имижни ким яратади? - "^уррият", 2006 йил 6 декабрь.
178
www.ziyouz.com kutubxonasi
Уцитувчининг овози, талаффузи, дикцияси, умуман, тирик
нутци з^амиша уцувчилар, айни^са, кичик синфлардаги
уцувчилар учун узига хос эталон, намуна вазифасини
бажаради. Уцитувчининг ти р и к нутцидаги каттади р ,
кичикдир, з$ар ^андай ну^сон уцувчи назаридан четда
цолмайди, дарз^ол унинг дищатини тортади. Бундай нуцсон
уцитувчи нут^ида мунтазам кузатилса, уцувчи уцитувчидан
нозод булса—да, ранжиган з^олларида мазкур ну^сон асосида
уни сиртдан калака, мазах цилишгача бориши мумкин.
Масалан, у^увчилар узаро ана шундай уцитувчи з^а^ида
гаплашганда, уни мазкур нуцсонли овоз, талаффуз ёки дикция
билан эслашадики, бу умумий тарбия жараёни учун з^ам
ижобий э^олат эмас, албатта.
Касбига садоцатли у^итувчи уз у^увчиси кузи унгида
цусурсиз ва цадрли устоз имижини яратиш, уни сацлаш учун
з^амиша нут^ининг фонетик расолиги звдида цайгуриши
зарур. TyFpn, тутма хирцироцлик, чийилдо1 ^лик каби овозни
ё^имсиз циладиган жиз^атлардан тамоман ^утулишнинг иложи
йуц. Аммо нущ техникасини етарли даражада билмаслик
о цибатида ю зага келадиган ну ц со н лар д ан ф о н е т и к
билимлардан хабардорлик, овозни йулга *>уйиш (русчада
"постановка голоса"), аниц талаффуз цилиш, нутц жараёнида
тутри нафас олиш буйича турли машцлар ёрдамида имкон
цадар халос булиш мумкин.
Машз^ур ^адимги юнон hothfh Демосфеннинг дастлаб
овози паст, талаффузи ёмон, нафаси цисца булганлигидан
чиройли ва таъсирли нутц айта олмаганлиги з^а^ида
тарихчилар ёзганлар. Бу соэ^ани чуцур урганган олим
С.Иномхужаев таъкимаганидек,1 кейинроц Демосфен нутц
техникаси асосларини эгаллашга жуда жиддий киришган. У
бир ертула цазиб, шу ертулада овозини ривожлантириш,
дикция, декламация б у й и ч а ойлаб маш ^лар цилади.
Талаффузидаги нуцсонлар, "р" товушини айтолмаслик, баъзи
товушларни ноаниц айтиш кабиларни бартараф этиш
ма^садида огзига майда тошларни солиб, шеърлар, турли
' Иномхужаев С. Ноти^лик свнъати асослари. Т о ш кен т Уцитувчи, 1982, 8 6 - 8 7 —бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
м атн лар н и б и лан шурулланади. О возини
ривожлантириш, овоз аппаратларини чини^тириш учун эса
тепаликларга югуриб чи^иб, югуриб тушиб, нафасини ушлаб
турган з^олда шеърларни декламация $илади. Демосфен
гапираётганда бир елкасини э^адеб кутаравериш одатидан
цутулиш учун ертуласининг шифтига учи уткир ханжарни
осиб ^уйиб, елкасини ханжарнинг айни учига туррилаб туриб,
мацпушрини давом эттиради. Ана шундай маш а^атли ва
мунтазам маш^лар туфайли Демосфен ноти1 $ликнинг чунг
чуодисини забт этган.
Уцитувчи нут^ида кузатиладиган камчиликлардан бири
фонация жараёнида, яъни нут^ з^осил булиш паитида нафас
олишдаги тартибсизликлар билан боглщ. Фонация жараёнида
нафас олиш ва нафас чицариш фазалари шундай йулга
^уйилиши керакки, нафас олиш зури^ишсиз, бир 1 $адар
жадалро^, нафас ч и^ариш эса текис, бир меъёрда ва
давомлиро^ кечиши лозим. Нафас чицариш ^анчалик
давомли, узун булса, шунчалик яхши. Зотан, товуш, нущ айни
шу нафас чицариш жараёнида з^осил булади.
Фонацияда нафас олиш ва нафас чицариш фазаларининг
кетма—кетлиги, алмашиниш тартибини тугри тасаввур этмо^
керак. Бу фазалар билан нутцнинг з^ажмий ва, албатта,
мазмуний — эстетик ^урилиши уртасидаги мутаносибликни
тугри белгиламаслик о^ибатида нафаснинг етмай цолиши,
шунга кура бир нафас билан язслит айтилиши лозим булган
нуп$ парчасининг булиниб кетиши, мантилий мазмунни
бузадиган ноурин паузанинг пайдо булиши каби ну^сонлар
уртага чицади. Масалан, Цадимий ва бой тилимизнинг
софлигини сацлаш щар биримизнинг бурчимиздир жумласи
айтиларкан, масалан, щарсузидан кейин нафас тутаб ^олса,
иложсиз, нафас олиш учун тухталиш мажбурияти пайдо
булади, бу эса жумланинг нотурри булинишига олиб келади.
Ёки баъзан нотурри тацсимланган нафас жумланинг охирига
бориб етмай ^олса, жумладаги сунгги суз "ямланиб" талаффуз
цилинади, сузловч и худди бурилиб ^олгандай, жуда
^ийналгандай туюлади, бу тингловчи учун з$ам сезиларди
даражада ^ийноц тутдиради.
180
www.ziyouz.com kutubxonasi
Яна бир мисол. Одам ута з^аяжонланганида, цаттш$
ффеданида ёки ошр мусибат ичида булганида, умуман, турли
миссий з^олатларга тушганида сузларкан, нафас олиш ва нафас
чи^ариш фазаларини назорат ^ила олмай ^олади. Бунинг
н ати ж аси д а н о р м ал ф о н ац и я учун н а ф а с и турри
тацсимланмайди, купинча оддий бир суз учун з$ам нафаси
етмай цолади. Табиийки, унинг нут^и, сузлари, товушлари
райриодатий бир шаклларда воцеланади. У^итувчи бундай
з^олатларни з$ам ^исобга олиши мацсадга мувофщ . У даре
жараёнида кераксиз з^иссиёт ва з^аяжонларини жиловлаб
олиши керак, акс ^олда бу з^олатлар унинг нутцига узининг
салбий таъсирини утказиши мумкин.
Нутц техникасини эгаллашда умумий тарзда булса—да,
фонетик билимлардан бохабарлик зар у р . Маълумки,
товушнинг физик —акустик хусусиятлари унинг баландлиги,
кучи, тембри (буёцдорлиги), чузицлиги каби сифатлардан
таркиб топади. 5^ар цандай огзаки нутцнинг яшашини
таъминлайдиган интонациянинг просодик унсурлари булмиш
нутц мелодикаси, нутц ритми, нутц темпи (тезлиги), нуп$
тембри каби тушунчалар асосида з^ам мазкур физик — акустик
хусусиятлар ётади. Масалан, "нутвда овознинг (тоннинг)
баланд— паст тарзда тулцинланиши мелодикани юзага
келтиради, мелодика эса гапнинг ифода мацеадига ёки
эмоционалликка кура турларини белгилашда, синтагмаларни,
кириш суз ёки киритма гапларни ифодалашда муз^им восита
саналади. Шуни алоз^ида таъкидлаш керакки, тебраниш
частотаси нутвда бошца акустик воситалар (урру, тембр, темп
кабилар) билан муносабатга киришиб, мураккаб товушни
э^осил цилиши з$ам мумкин, бундай мураккаб товушлардан
эса турли экспрессив —стилистик мацеадларда, айницеа,
шеърий миералардаги товуш товланиш ларини таркиб
топтиришда фойдаланилади ".1 Уцитувчи уз нутцида бу
фонетик имкониятлар ва цонуниятларни турри ва уринли
намоён эта билиши лозим.
Жамолхонов Х-А. ^озирги ?збек адабий тили. 1 - *исм. Тошкент, 2004, 23 — бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Айрим у^итувчилар купинча даре жараёнида бошца
жойлардагига Караганда анчайин баланд овозда гапирадилар.
Бу йул билан гуёки синфдаги шовцинни "босиб" ^уйгандай
буладилар. Аммо бу усулнинг таъсири барибир у $адар катта
булмайди, фацат уцитувчининг овоз аппарата кераксиз
зури^ади, узи тез чарчайди. Яна баъзи уцитувчилар борки,
улар дарсда деярли паст овозда сузлайдилар. Бунда ^ам
уцитувчининг узи цийналади, аммо сезиларли самарага
эришмайди, фацат бундай овоз бугац, туссиз эшитилади ва
у^увчининг ди 1 датини ушлаб турмайди.
Тажрибали у^итувчи фацат баланд ёки фацат паст овозда
даре утмайди. Товушларнинг баландлиги, кучи, тембри ва
чузицли гидан иборат аку сти к сифатларининг турли
даражалари (бу даражаларнинг диапазони жуда кенг)ни баён
цилинаётган ахборотнинг мазмуни ва табиати, айни пайтда
синфдаги уцувчиларнинг руэ^и — кайфиятига мувофи^
равишда модуляция ^илади, яъни алмаштириб туради. Ана
шу тарзда монотон, цурун, ифодалиликдан мазфум нутц
ш акли д ан цутулади ва н у т^н и н г о ^ангдорлиги,
таъсирчанлигига эришади.
У^итувчининг нутц техникаси билан богли^ ну^сонлардан
яна бири нут^ темпи, тезлигини тугри белгиламаслик ёки
тезлик — секинликнинг мацеадга кура муътадиллигини сацлай
олмасликдан иборат. Нутцнинг темпи, албатта, баён
цилинаётган материалнинг мо^иятига, ифодаланаётган фикр
структурасига уйгун булиши мацеадга мувофиц, акс з^олда,
яъни у^итувчи материални фа^ат жадал темпда баён цилса,
у^увчи ах б о р о т н и ^зи н и ки цилиб олишга, ах б о р о т
таркибидаги му^им жи^атларни уз вацтида илгашга, тула
идрок эти ш га цийналади. Бош ^ача цилиб айтганда,
у^увчининг идрок суръати у^итувчининг нутци тезлигидан
ореада 1 $олади, унга "етиб юролмайди". Зотан, у^итувчи
нут^идаги меъёридан ортиц жадал темп даре бериш
методикаси цоидалари учун ^ам бегонадир. Уцитувчи
уцувчиларнинг узлаштириш цобилиятлари, айни даре
пайтидаги руэр!яти, чарчаган ёки чарчамаганлиги, материални
www.ziyouz.com kutubxonasi
цандай цабул цилаётганлигидан келиб чицк;ан з^олда нутц
темпини танласа, уни урни билан узгартириб турса, з^ам
педагогик, з^ам психологик жиз^атдан тугри булади.
Нуп$ техникасида дикция масаласи з^ам алоз^ида урин
тутади. Хар бир товуш, сузнинг тугри ва ани^ талаффуз
^илиниши, нутц оцимида суз ш акллари ва гапларнинг
"чайналмаслиги”, айницса, уцитувчи нутци учун жиддий
талаблардандир. Таассуфки, баъзан у^итувчилар нут^ида з$ам
дикция ноани^лиги билан боглиц ну^сонлар кузатилади.
Масалан, баъзан "з" товушини жарангсиз "с" товушига мойил
тарзда талаффуз цилиш учрайди: сиз — сис, эшитдингиз —
эшитдингис каби. Бу ва бу си н гар и ну^сонлар нутц
товушларининг з;осил булиш уринларини яхши билмаслик
ва артикуляцион аппарат (товуш з^осил цилишда иштирок
этадиган нущ аъзолари)нинг етарли даражада фаол эмаслиги
натижасида пайдо булади. Нотугри ёки ноанщ талаффуз
цилинадиган товушнинг з^осил булишида иштирок этадиган
нут^ аъзоларининг фаоллигини ошириш йули билан киши
нут^идаги ана шундай дикцион хатоларни тузатиш мумкин.
Бунинг учун хилма—хил машцлар яхши ёрдам беради.
Масалан, турли тез айтишлар, ма^ол ва маталлар, турли
мазмундаги матнларни мунтазам овоз чи^ариб такрорлаш
ана шундай мапп^ларнинг бир куринишидир.
Умуман, у ^иту вч и у з и н и н г н у т^ т е х н и к а с и н и
такомиллаштириш борасида доимий ^айгуриши, фонетика,
фонологияга оид билимлардан умумий тарзда булса —да,
хабардор булиши, керак булганда, уз нут^идаги ну^сонларни
бартараф этишга ёрдам берадиган машцлардан муттасил
фойдланиб бориши мацсадга мувофиц. Чунки тугал нуп$
техникасисиз у^итувчининг, з^ар бир нущ тузувчининг огзаки
нущи маданиятини асло paco деб булмайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Баркамол авло д — Узбекистон тарацциётининг
пойдевори. Тошкент: "Шар^", 1997. 64 б.
2. Миллий истш^лол б о я с и : асосий тушунча ва тамойиллар.
Тошкент: "Узбекистон", 2000. 80 6 .
3. Она тили — давлат тили. Тошкент: "Адолат", 2004. 80 б.
4. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахло$. Тошкент:
"Уцитувчи", 1992. 160 б.
5. Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 1 —
1 $исм. Тошкент: "Навруз", 1997. 95 б.
6. Бегматов Э. Узбек адабий тилининг мустациллик даври
ривожига дойр. — "Узбек тили ва адабиёти", 2006, N4, 3 —
9 — бетлар.
7. Жамолхонов ^.А. 5$озирги узбек адабий тили. Тошкент:
"Таллин", 2005. 272 б.
8. Жумахужа Н.А. Истицлол ва она тилимиз. Тошкент:
"Шар^", 1998. 160 б.
9. Йулдошев М. Чулпон сузининг сирлари. Тошкент:
"Маънавият", 2002.80 б.
10. Кайковус. Кобуснома. Тулдирилган 2 —нашри. Тошкент:
"Испп^лол", 1994. 173 б.
11. Махмудов Н. М аърифат манзиллари. Тошкент:
"Маънавият", 1999. 64 б.
12. Навоий Алишер. Асарлар. 15томлик. 14—том. Тошкент:
Р.Рулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1967. 272 б.
13. Рустамий А. Адиблар одобидан адаблар. Тошкент:
"Маънавият", 2003. 112 б.
14. Таълим жараёнида нут^ маданиятини шакллантириш
масалалари (Узбек тили 5 —доимий анжумани тезислари).
Тошкент: "Шар^", 1999. 256 б,
15. Фитрат А. Танланган асарлар. IV жилд. Тошкент:
Маънавият, 2006. 336.
16. Кунгуров Р., Бегматов Э.г Тожиев Ё. Нуп$ маданияти
ва услубият асослари. Тошкент: "У^итувчи", 1992. 160 б.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мундарижа
Кириш .......................................................................................... 3
"У^итувчи нут^и маданияти" курсининг мундарижаси,
мацсади ва вазифалари.............................................................18
Hynç маданияти ва бош^а ф ан лар ......................................... 34
Маданий нут^нинг асосий коммуникатив сифатлари...... 42
Нущнинг тугрилиги..................................................................42
Нуп$нинг аницлиги...................................................................89
Нущнинг мантицийлиги........................................................ 116
Нутцнинг софлиги...................................................................131
Нут^нинг бойлиги................................................................... 147
Нупршнг жуялилиги...............................................................157
Нущнинг ифодалилиги...........................................................163
Уцитувчининг нутц техникаси..............................................177
Адабиётлар............................................................................... 184
www.ziyouz.com kutubxonasi
74р
М37
Махмудов, Низомиддин.
У^итувчи нутци маданияти: талабалар
учун дарслик/ Н.Махмудов; Масъул
му^аррир А.Умаров; Узбекистон Респуб-
ликаси Олий ва урта махсус таълим
вазирлиги. - Тошкент: Алишер Навоий
номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси
нашриёти, 2007. — 188 бет. — Б.ц.
ББК 74р
81.2Узб-5
№ 693-2007/1135
www.ziyouz.com kutubxonasi
Низомиддин МАХМУДОВ
Уцитувчи нутк,и маданияти
Бакалавриатнинг "Уцитувчилар тайёрлаш ва педагогика фани" билим
соу,аси талабалари унун дарслик
Му^аррир Шукур Курбон
Бадиий ва техник мух^ррир Рустам Исакулов
Мусазди\лар Зулфия Жалилова
Мухаматжон Турдиев
www.ziyouz.com kutubxonasi
Босишга рухсат этилди. 29.08.2007 й.
Кргоз бичими 60x84 '/„
Босма табоги 11,75. Адади 3000 нусха.
Балоси келишилган нархда. Буюртма № 124
Алишер Навоий номидаги Узбекистан
Миллим кутубхонаси нашриёти.
Алишер Навоий номидаги
Узбекистан Миллий кутубхонаси босмахонаси.
Тошкент, X. Сулаймонова кучаси, 33
www.ziyouz.com kutubxonasiRag'batlantiruvchi marketing qachon qo'llaniladi:

Download 0,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish