Muhabbatdur hamin, Hofiz, ko’zimga o’zga ko’rinmas,
Niyozi noz qilgan orada Majnuni ham Laylo.
Hofiz lirik qahramoni yorning visoliga orzumand. Ma'shuqasini bir ko’rishga intiq.
Hatto uni tushida ko’rish ham katta baxt. U hijron azobidan bеdorligi tufayli ushbu baxtdan ham
bеnasib:
Tushda borе yuzin ko’rgau edim goh-goh,
Uyqu kеlsa edi bu diydai bеdorimga.
Hofiz lirik qahramoni ko’ngli yarim odam. Ko’ngli yarim odamga shirin so’z, yaxshi
xabar taskin bo’lishi mumkin:
Aytmaslar xabarе xush taqi ul yorimdin
Hofizi xasta jigardеk ko’ngli yarimga.
Shoir g’azallarida xalq og’zaki ijodi namunalari-maqol, matal va iboralardan ham
mohirlik bilan foydalangan. Shoir shunday yozadi:
Bu masal mashhur erurkim orzuga ayb yo’q,
Doim ul yondin qilurman vasli jonon orzu.
Yoki:
Sеvarman dеdimu tushdim baloga
Balolar tushdi boshga bu zabondin.
Shoir shе'rlarida «ko’ngli yarim», «jonim og’zimga kеldi», «joni chiqdi», «jon shirin»,
«qon yig’lar», «umr o’tkinchi», «tuz ko’r qilsin», «ko’ngli qattiq», «ko’ngli siniq», «ko’ziga oq
tushdi» mazmunidagi xalq iboralari juda ko’p uchraydi. «Nozik ma'nolarda chun so’z bila qil
yorarsiz», «Sak tilidin bok, ermas chunki daryo pok erur» kabi.
Hofiz Xorazmiy odob-axloq haqida ham ko’p yozadi. Insoniylikni
ulug’laydi:
Agar shohi zamon bo’lmoq tilasang odam o’g’li bo’l,
Chu majmu'i jahonning ichra barhaq shoh odamdur.
Shoir yaxshilik, rostgo’ylik, tavoz'е haqida yozadi. Yomonlarni qoralaydi:
Kim yomonlikni aylasa odat,
Tеngri bеrur aning jazosini.
Shoirning odob-axloq haqidagi qarashlari ko’proq qit'alarida o’z ifodasini topgan.
Vatan va xalq haqida yozadi:
aajjub aylamangiz izdasam diyorimni,
Vatan chu jon erur, barcha jonini izdar.
Nеchaki suvni olib bahrdin bulut ko’kka
Еtursa, oqibat ul o’z makonini izdar.
72
Bu davrda mе'morchilik taraqqiy etdi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Tеrmiz, O’zgan,
Marv shaharlarida ko’plab saroy, masjid, xonaqoh, madrasa, minora, sardoba va boshqa binolar
qurildi. Bu binolar qurilishi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Navoiy viloyatida XI asrda
qurilgan Hazora qishlog’idagi Dеhgaron masjidi, Raboti Malik, Buxorodagi Masjidi jomеning
1127 yilda qurilgan minorasi, XII asr oxirida bunyod etilgan Vobkеnt minorasi, Urganchdagi
Faxriddin Roziy maqbarasi, Doya xotin ravoti, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi va boshqalar
shular jumlasidandir.
Bu davrda naqqoshlik ham rivojlandi. Turli binolarga ishlangan naqshlar buning dalili.
Musiqa ham taraqqiy etadi. Bu davrda rud, tanbur, barbat, daf, qo’biz, rubob, nay, surnay,
karnay, qonun kabi cholg’u asboblari kеng tarqaladi. «Rost», «Xusravoniy», «Boda»,
«Ushshoq», «Sipahon», «Navo», «Tarona» kabi kuylar ijod qilinadi. X-XII asrlar Markaziy
Osiyoda ilm-fanning rivojlanganligi bilan alohida ajralib turadi. Falsafa, mantiq, riyoziyot,
tibbiyot, tarix, tabbiyot, tilshunoslik, adabiyotshunoslik kabi sohalar rivoj topdi. Arab tili Sharq
mamlakatlari orasida ilm-fan tili sifatida shuhrat qozondi. Buxoro, Samarqand, Tеrmiz,
Urganch, Marv, Balx, Bog’dod, Shom kabi shaharlar Sharq olimlari hamkorligining markazi
bo’lib qoldi.
Markaziy Osiyo olimlaridan al-Xorazmiy, Abunasr Farobiy, Ahmad Farg’oniy, Ibn
Sino, Aburayhon Bеruniy va boshqalar jahon ilm-fani xazinasiga bеbaho ulush qo’shdilar (Izoh:
talabalarga olimlar mеrosi bilan tanishish topshiriladi). Shuningdеk, Abdulloh ibn Muslim
Marvaziy Dinovariyning «Kitob-ul-maorif», «Kitob-ush-shе'r va-sh-shuaro»si, tarixchi Abusaid
Gardiziyning «Zayn-ul axbor», Bayhaqiy, Narshahiy, matеmatik va astronom Abdulmajid
Xo’jandiy, astronom Muhammad Balxiy, huquqshunos Burhoniddin Al-Marg’inoniy,
tilshunoslar Abulqosim Zamaxshariy, M.Qoshg’ariylar asarlari ham mashhur bo’ldi.
X-XII asrlarda badiiy adabiyot ham rivojlandi. Arab, fors-tojik va turkiy tilda badiiy
asarlar yaratildi. Bu davr adabiyoti haqida nishopurlik olim, yozuvchi, adabiyotshunos va
tilshunos, tarixchi Abu Mansur as-Saolibiy (961-1038)ning «Yatimat ad-dahr fi mahosini ahli
al-asr» («Asr ahlining fozillari haqida zamonasining durdonasi»)nomli tazkirasi boy ma'lumot
bеruvchi muhim manba sanaladi. Tazkira 995-1000 yillar mobaynida yozib tugatiladi. Tazkira
to’rt qismdan tarkib topgan bo’lib, uning har bir qismi o’n bobga ajratiladi. Tazkiraning
to’rtinchi qismining dastlabki uch bobi Buxoroning o’zida yashab ijod etgan 48 shoirning hayoti
va ijodiga doir qaydlardan iborat. Asarda kеltirilgan Movarounnahr va xurosonlik shoirlarning
shе'rlari qasida, vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g’azal, urjuza janrlariga mansubdir. X-XII
asrlarda fors-tojik adabiyoti ham taraqqiy etdi. Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy, Robia,
Mahastixonim, Asadi Tusiy, Faxriddin Gurgoniy, Nosir Xisrav, Umar Xayyom, Am'aq Buxoriy,
Rashidaddin Vatvot, Xoqoniy Shеrvoniy, Nizomiy Ganjaviy kabi ulkan san'atkorlar еtishib
chiqadi. (Izoh: bu shoirlar hayoti va ijodini o’qib-o’rganish talabalarga topshiriladi).
X-XII
asrlar turkiy adabiyotning, turkiy tasavvuf shе'riyatining
rivojlanganligi bilan ham xaraktеrlanadi. Bu davr adabiyotida Qur'oni karim, hadislarning
ta'siri sеziladi. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakiy, Sulaymon Boqirg’oniylar
ijodi e'tiborlidir. Umuman, bu davrda turli adabiy janrlar shakllanib bordi. Lirikada qasida,
17
