Биринчи булим суз боши



Download 112,65 Kb.
bet1/3
Sana21.02.2022
Hajmi112,65 Kb.
#38202
  1   2   3
Bog'liq
БИРИНЧИ БУЛИМ


БИРИНЧИ БУЛИМ
СУЗ БОШИ
Жахон халклари мусика санъати ранг-баранг улмас анъаналарни уз ичига камраб олган. Унинг ижодий, услубий, маърифий ва ижро йуналишлари хам та- лайгина. Булар орасида куйлаш билан боглик анъана ва йуналишлар етакчи урин тутади. Зеро, мусика санъатида бевосита ижод ва мумтоз ижро аллакачон инсон рухияти хдмда маънавий хаётининг ажралмас кисмига айланган.
Шарку Fарб халкдарида суз, соз ва овоз уйгунлигида яралган бйдиий баркамол асарлар огзаки, ёзма тарзда авлоддан-авлодга утиб келган. Уларда юксак бадиий тафаккурга йугрилган гузал х,ис ва туйгулар узининг жонли ифодасини топади. Мазкур асарларнинг х,ар бири узига хос булиши билан бирга, айни пайтда узаро муштарак томонларга эга.
Айтиш жоизки, юртимизда теран билим, кенг тафаккур истеъдодга эга санъ- ат сохибларининг ижодий изланишлари туфайли профессионал хонандаликнинг анъанавий, академик хамда эстрада турлари узил-кесил шаклланиб, жадал суръатда ривожланиб бормокда.
Инсон овози воситасида яралган ва айнан овозда ижро этишга мулжалланган саньат намуналарининг пайдо булиши чолгу мусикасига нисбатан анча кадимийрок, албатта. Х,еч шубха йукки, унинг тарихи жуда узок, ибтидоий замонларга бориб такалади. Бирок уша пайтларда мусика ва кушик куйлаш куникмалари касбий тус олмаган, яъни хонандалик махсус ихтисослик сифатида хали юзага келмаган еди.
Якин ва Урта Шарк минтакаларида, хусусан, Марказий Осиёда жойлашган кухна давлатларда, шахар саройларида вужудга келган профессионал мусика санъа­тида яккахонлик ва хамнафаслик ижро шакллари кадимдан кулланилган. Бу хакда бизгача етиб келган турли манбаларда ишончли маълумотлар етарли. Ижро шакли- нинг оддий куринишлари махаллий мехнаткаш ахоли орасида фольклор мусикаси негизида, касбий тус олгани эса саройнинг маданий, кунгилочар хамда жорий этил- ган зардуштийлик маросимларида анча эрта пайдо булган.
Гарбий Европа мамлакатларида эса хонандаликка касбий ёндашув даставвал черков мусикаси оркали пайдо булган. Чирковдаги хор жамоаларида иштирок этиш учун хонандалардан факатгина парда товуши билан оханг тиниклигини саклаган холда, айтарли мураккаб булмаган ритм равонлигига амал килиб куйлаш талаб этилган, холос.
Италияда XVI асрга келиб Винченцо ГалилейI, Качини, Пери ва бошкалар чолгу журлиги ости да яккахон овоз учун мулжаллаб мусика асарларини ярата бошлаган. Шундан буён бастакор томонидан ёзма равишда белгилаб куйиладиган барча нозик жилолар хонанда овозида ифодаланиши талаб этилади. Демак, ана шу даврдан эътиборан Европада том маънода хонандалик санъати юзага кела бошлаган деб хисоблашади соха тарихчилари.
Illy боисдан Гарбий Европа мамлакатлари вокал cain.aiiiiniin pinionoiiniiiin йулппи мутахассислар одатда уч даврга ажратишади:
J XVII аср хонандалик мактаби, яьни Качинидан то Манчини даирш а кпдпр,
J XVIII аср хонандалик мактаби - Манчинидан то Гарсиага кадар,
J Гарсиадан эътиборан шу кунларгача.
Тилга олинган шахслардан факат Качини Флоренция шахрида 1601 Ihuhui босилиб чиккан узининг «Le Nuove Musiche» («Янги мусица») номли асаридл пик бор куйлаш услубиятига дойр аникрок курсатмаларни ёзиб колдирган >каи MntKVp илмий нашрда муаллиф томонидан эски усталарнинг услубиёгини даном и input ни таъкидлаб утилгани маълум. Демак, Качини даврига кадар, яыш XVI псрдпёк касбий-услубий ёндашув мавжуд булган, деган хулосага келиш мумкин.
Хонандаликда товуш хосил килиш техникаси борасида жиддип iафонуi ипр борлиги сабабли Мануэль дель Пололо Висенте Гарсиа мактабипи, KyiiHirmiKiiinii таъкидлашига кура эски итальян мактабининг шунчаки давоми дсб хисоблампспик керак. Гарсиа француз мактабининг асосчиси деб тан олингани маъкулрок. Чункн мазкур мактаб замирида ишлаб чикилган асослар унинг илмий-услубпй асдридп баён этилган таянч тамойилларга бевосита тугри келади. Уз навбатида бу iicocniip карийб XIX асрга кадар Францияда устувор ахамиятга эга булган.
Замондошлар таърифига кура уша даврда Италияда вокал саньапппнн рпножи анча юкори паллада булган. Хонандалар барча техник кийинчиликларпп ciiniiiiii.miii ташкари кучли драматик ролларни ижро этишда юкори чуккиларпи ta6i энпп ган. Жумладан, легато воситасида хамда ургуларни мантикан тугри купно. хне туйгулар ифодавийлигига эътибор берган холда куйлаш услуби етакчилик киш пн У замонларнинг ижровий репертуари нафакат катта мактаб уташни, балки буюк овозларнинг пайдо булишини хам такозо етгани маълум.
Кейинги даврларга назар ташлар эканмиз, бундай овоз сохибларн бу шин санъаткор хонандаларнинг сафи негадир бирмунча сийраклашганини курами г Мутахассислар фикрича, хозирда хатто Гарбий Европа хонандалик cain.aiпиши бешиги булмиш Италияда хам бу борада яхши овозлар танкислиги сезилмокла.
Хуш, ушбу нохуш холат нималар билан изохданади? - деган хаклн сапой тугилади. Бунинг асосий сабабларини тилга олсак, авваламбор, ёшлик чогларидп, айникса, раста булган пайтда овозни суиистеъмол килиш окибатидир. Шу шин дек, аерлар мобайнида синалган мумтоз таълим мактабидан чекиниш хам хонадонипрдп яхши овоз шаклланмаслигига сабаб булади. Яъни овозни нотабиий куйиб купл1нннн урганиш пайтида уни суиистеъмол килишдир. Нихоят, ижрочилик фаолня типи кис бий жихатдан етилишдан барвактрок бошлаб юборишда, дейиш мумкин. Дсмак, би ринчидан, бу - энг янги опера асарларининг нихоятда кийин ва мураккаб муенкий услубий тил хусусиятидан келиб чикади. Иккинчидан, уз овозини хар гомон ними тайёр холатга келтириш учун шогирдларда мехнатсеварлик ила сабр-капош етишмаслигидан деб тушуниш мумкин. Энди шу ва бошка сабабларга батафепирок тухталиб утамиз.
Ёш боланинг хикилдоги хал и жуда кичик булади. Мутахассислар бу данрду усишининг жуда секин кечишини аниклашган. Факат усмирлик палласита егганидн унинг ривожланиши тезлашар экан. Шунда хикилдок атиги бир йилнипг нчндп кескин узгариб, айримларда, хатто икки баробар узунлашиб кенгайганн кузатпш ап
Маълумки, овознинг «раста» булиши деб аталадиган мазкур палла кизларда, асосан,13 ёшдан 15 ёшгача, угил болаларда эса 15-18 ёшлар орасида рун бсрадп Бу муддат ичида овоз кучсиз, бутик, купинча, хдтто бутунлай жарангсиз холатга тушиб ко л ад и. Овоз кулами пасаяди, туси эса, айникса, угил болаларда, катта ки- шиларникига якинлашади. Бу узгаришлар бирданига эмас, балки секинлик билан, яширин холатда юз беради. Шу боисдан бола хикилдогининг бетоб холатини факат тажрибали укитувчи сезиши мумкин.
Маълумки, сунгги пайтларда махаллий ахоли уртасида хаваскорлик кушик- чилиги билан бирга хор кушикчилиги хам анча ривожланди. Куп укув юртларида, таълим муассасаларида укувчилардан иборат бадиий тугараклар ташкил этилган. Укувчининг бир оз овози бор булса бас, у албатта ансамбль ёки хорта катнашиши лозим курилади. Тугарак рахбари мусикачи булса-да, айрим истиснолардан ташкари, бевосита хонандалик буйича мутахассис булмайди.
Киз ё угил бола биргалашиб куйлашда иштирок этаркан, купинча хазил урнида ёки узини курсатиш учун уртоклари ёки бошка тингловчилар уртасида овози билан мактангандек булиб, бор кучи билан кичкиради. У бундай килиги товушлогич пай- чаларнинг кучайганини ва хикилдок мушакларининг сунъий равишда таранглашга- нини, узига зарар келтираётганини англаб етмайди. Бу камлик килгандек, овозида расталаниш аломатлари пайдо булганига хам ахамият бермайди.
Ушбу палланинг бошланишида овоз туси, асосан, сакланиши боис, бошка узгаришлар хам аста-секин руй беради. Баъзида ёш ижрочилар бундай узгаришларга айтарли эътибор беришмайди. Сезиб колгач эса куйлаш нокулайлигидан овозни факат кучаниб чикариши сабабли, хикилдок мушакларини яна хам куп зуриктириб юборади. Утиш пайтида эса уни мутлак тинч холатда колдириш керак. Овоз ку­чаниб чикарилаверса, бориб-бориб у йуколади, баъзиларда хатто кайтиб тиклаб бул май дитан даражагача етади.
Раста пайтида киз ёхуд угил бола кам куйласа, яъни хали овозини бутунлай бу- зишта улгурмаган холда унинг табиий кучи, жаранги ва майинлиги йукотилса-да, тиклаш имконияти булади. Кейинчалик, тажрибали укитувчининг сабр-бардоши, усталиги, эътиборли ёндашуви туфайли ёш хонанда овозини тугри йулга куйиш билан тузатиш мумкин. Бирок овозининг табиатан узлигини унта хеч ким кайтариб бера олмайди.
Ёш авлоднинг мусикий-эстетик тарбияси билан шугулланиш, шу тарика бола- ларнинг бевосита мусикий кобилиятини ривожлантириш - эзгу максадларимиздан бири, албатта. Мунтазам фаолият олиб бораётган болалар турли хил ансамбллар ва хор жамоаси катнашчиларнинг эшитиш кобилиятини ривожлантиради, ритм- ни сезишга ургатади, саводини оширади. Аммо уларнинг рахбарлари нафакат жозибадор асарлар ижро этилишинй,ч балки карамогидаги мургак укувчилар овозини хам инобатга олишлари лозим.
Укитувчи тугри нафас олиш, товушни тугри хосил этиш хакида умумий ту- шунчаларни укувчиларга етказиш билан бир вактда, уларнинг овозини зурикишдан асрашга алохида эътибор каратиши лозим. Хусусан, ижро учун танлаган асар­лар имкон кадар факат урта диапазонда булиши айни муддао. Мухими эса жамоа аъзоларини мунтазам кузатиб борган холда улар овози жарангида бирор арзимас туюлгандек булса хам узгариш сезилганда, яъни раста пайти бошланиши билан куйлатишни дархол тухтатишлари лозим.
Овознинг раста булиш пайти баъзи ёшларда барвактрок келгандек булади. Чун- ки боланинг хикилдоги хали успиринликка утишдан аввалрок узгара бошлайди. Бундай пайтларда овоз бутик булиб пасаяди. Аммо овоздаги бундай узгаришлар, хикилдокнинг хасталиги баробарида, факат махаллий вокеликни юзага чикаради.

Бу вазиятда танада хдли жиддий узгаришлар кузатилмайди. Токи овознинг хахикий расталаниши бошлангунга хадар хихилдохнинг ана шу холати бир пела бор кайтарилиши мумкин.


Айникса, угил болаларда бошкд тоифа вазиятлар хам учраб крлиши мумкин. Масалан, боланинг овози раста давридан утиб кетгандек булади. Дейлик, ёшлик чогларида болакай тенор овозига эта булган. Фавхулодда, у овозида узгариш содир булаётганини сезади. Натижада овоздаги юхори пардалар йухолади, туси узгаради ва тенор овози баритонга ёки баста кучади. Шундай вохеалар хам содир булганки, узгаришлар икки, хатто уч маротаба хайталанган. Масалан, успирин овози басдаи яна тенорга хайтган. Буларнинг хаммаси хихилдохнинг давомли хасталик холати пайтида булиб утади.
Булар бирмунча эртарох бошланган ёки кечиккан раста муддати юзасидан баь- зи мисоллар. Алхисса, бола хихилдотини чарчатиш мумкин эмас. Бу вазиятда у куйлашни бутунлай тухтатгани маъхул. Акс холда ростакам раста пайтидаги каби, овозидан осонликча айрилиб холиш хавфи кучаяди.
Юхорида айтилгандек, болалар ашула жамоаларига хахихатан тажрибали ухитувчилар бошчилик хилишлари лозим. Улар хар бир иштирокчи овозининг хусу- сиятларини тушунган ва билган холда тугри тарбияга йуналтиради. Ана шундагина чин маънода хушовоз, ширали ва ёхимли овоз сохиблари анча купайиши мумкин.
Дархакикат, булгуси хонанда овозини тугри хуйиш, яъни жуда нозик булган куйлаш «чолгусини» узил-кесил шакллантириш ухитувчи учун нихоятда мухим, айни пайтда энг мураккаб устозлик вазифасини ташкил этади.
Х,ар бир овознинг садоланишида учрайдиган турфа жилоларни ажратиб олиш, товуш гузаллигини бузаётган, табиий жарангига тусхинлик хилаётган хар хил мураккаб тусларидан фориг этиш учун мукаммал даражадаги тинглов малакаси булиши шарт. Ухувчининг овозини мутаносиб хуйиш учун барча овоз органлари, уларнинг анатомияси ва физиологияси билан шу хадар яхши танишиб чихиш зарур.
Ухитувчининг мехнати кузланган муваффахият билан яхун топмас экан, юхори малакали ухитувчиларга эхтиёж ортаверади. Жуда куп холларда ухувчилар овоз мушакларини машклар билан аста-секин ривожлантириш урнига овозларини зурихтиришади. Ёки куйлаш сифатини ошириш урнига ижро этилган асарлар сони кетидан хувишади. Баъзилар хали созланмаган овозда романс, ария ва хатто бус- бутунлигича операларни куйлатишади. Улар бу каби ножуя харакатлар келгусида хонанда овози учун хандай зарарли охибатларга олиб келишини тушунишмайди ёки тушунишни истамайди.
Жуда куп холларда ухувчилар, усто^нинг раъйидан хатъи назар, ансамбллар- да, хорларда, кунгилочар тадбирларда чихиб хуйлашади. Ёки, масалан, мусикий хобилиятини тёзкор устириш учун солфеджио фанини узлаштиришади. Овоз хуйишнинг дастлабки босхичида эса булар зарар келтириши мумкин.
Куйлашни ихтисослашган даражада ургатиш ва урганиш, хуйида янада яххолрох куринадики, тизимли ёндашувни хамда овоз органларини босхичма- босхич ривожлантириб боришни талаб этади. Ухувчи, айнихса, бошлангич пайт- ларда, уз овозини диххат билан узи кузата билиши лозим. У тугри нафас олиш и и урганиш устида уйлаши, хосил булган товушни тугри англаб, йуналишини кузлаб олиши, диапазон куламининг фахат урта хисмида машх хилиши лозим.
Афсуски, айрим жамоаларда куйлашда булар деярли эътибордан четда холади. Катта ансамбль ва хор иштирокчилари, хатто йулга хуйилган овозлари билан узларини яхши эшитмасдан куйлаган холатда товуш чихаришни бехос кучайтириб юборишади. Овоз кучайтирадиган техник мосламалар табиий тинглов имкониятини янада огирлаштиради. Эндигина куйлашни бошлаганлар хакида эса умуман гапир- маса хам булади.
Куйлаш кишининг мусикий кобилиятини устиради, дейилади. Х,ак ran, бу ма- салада эътирозга урин йук, албатта. Аммо худди шу максадларда хилма-хил журовозликда, хдмнафасликда, жумладан, дуэт, терсет сингари ихчам хонандалик ансамблларида иштирок этиш мумкин. Чунки бу холатда хар бир куйловчи уз овозини кузатиш имконига эга булади.
Куйлаш тугрисидаги айтилган барча фикр ва мулохазаларни солфеджио фанида хали йулга куйилмаган овоз билан куйловчи ёш хонандаларга нисабатан куллаш мумкин. Бу ер да укувчи маълум интервални топиш билан чалгиб товушни тугри ёки нотугри чикараётгани хдкида уйламайди. Интерваллар буйича баъзиларда соатлаб машк килиши окибатида у овоз чикариш пайларини чарчатиб куяди. Шу боисдан солфеджио фани махсус мусика укув юртларида укувчицинг овози маъ­лум даража йулга куйилгандан кейин, яъни иккинчи боскичнинг иккинчи ярмидан узлаштира бошланса, айни муддао булади.
Хозирги кунда дунё опера театрларининг ижро репертуарида драматургия- си нихоятда кучли опералар куп. Шу жумладан, буюк немис композитори Рихард Вагнер асосчи деб тан олинган ва унинг мураккаб ижодий мактаби таъсири ости да пайдо булган мусикий драмалар талайгина. Бундай асарларнинг аксарида том маънодаги гузал куйлаш санъати иккинчи даражали уринга кучгани х,акди равишда эътироф этилган. Масалан, рус операларидан Сергей Прокофьевнинг «Уруш ва тинч- лик», Дмитрий Шостаковичнинг «Катерина Измайлова», узбек операларидан эса Икром Акбаровнинг «Сугд элининг коплони»да шунга ухшаш нисбатлар борлигини хам айтиш мумкин. Бу тоифаги операларда хонанда айрим холларда гуё оркестр садоларини тулдирувчи вазифасини бажаргандек булади. Зеро, унга жуда оз фур- сатгина росмана куйлашга тугри келади. Бу ер да бутун маъно мусикий нутксимон речитативларда, деярли барча вазиятлардаги оркестрнинг каттик журлиги остида му- жассам куринади. Хдйрон коладиган жойи йук, бу вазиятда хонанда узини курсатиш учун бутун бошли ролни овозининг бор кучи билан куйлашга мажбур булади.
Дархакикат, хозирги замонда опера хонандаларидан биринчи галда кучли овоз талаб этилмокда. Шу боисдан сахнага кадам ранжида килган хонанда шундай тай- ёргарлик курган булиши керакки, у асе форте даражада эркин, ортикча кучанмас- дан ва овоз кучини суиистеъмол килмасдан куйлаши керак. Бинобарин, купчилик укувчиларга хонанда булиш учун овоз куйилган булса бас, деб туюлади. Булар бир нечта ромас ва арияларни узлаштириб* укитувчи билан мапнулотларни наридан- бери тугаллаб,-бор важохати билан сахнага йул топишга уринишади.
Хуш, бу уринишлар охир-окибат нима билан якун топади?! Ёш хонанда ёркин овоз сох,иби булган такдирда муваффакият козониши табиий. Бирок унинг куй­лаш фаолияти купга чузилмайди. Уч-турт йил утиб, кучаниброк куйлаётганини узи хам сезиб колади. Аввалига бунинг сабабини вактинча мазаси йуклиги билан изохдайди. Лекин овози йуколиб бораётганига тез орада узил-кесил икрор булади.
Тингловчилар каршисига барвактрок чиккан хонанданинг овози етарли имко- ниятларга эга булмаса, биринчи колдирган нохуш таассурот унинг бутун келажа- гига салбий таъсир курсатиши мумкин. Тажрибаси катта устозлар айтишадику: илк бор куйлаб чикиш учун театр сахнасига йул топиш кийин эмас, аммо шунда муваффакиятсизликка учраса, иккинчи маротаба имкон топиш анча кийин кечади.
Шунинг учун укувчиларга устозлар томонидан бсриладиган rj/гри мишшхат- аввало, сабр-каноатли булиш, махсус хонандалик гаълимини ох при га кадар етказиш лозимлигини унутмаслик керак. Чунки шундагина саиъаткорлнк б^Иича узининг касбий келажагига комил ишонч билдириш учун мустахким асос пайдо булади.

Download 112,65 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish