Berdaq atindagi qaraqalpaq mamleketlik universiteti qurilis fakulteti

BERDAQ ATINDAGI QARAQALPAQ MAMLEKETLIK UNIVERSITETI

QURILIS FAKULTETI

IMARAT HAM SOORUJENIYELER QURILISI

kafedrasi

IMARAT HAM INSHAATLAR QURILISI

qaniygeligi

3 B kurs studenti Seytmuratov Aydostin

QARAQALPAQSTAN TARIYXI

paninen



Tema : Sovetler da’wirindegi Qaraqalpaqstandag’i qatag’anliq siyasati

Tayarlagan : Seytmuratov Aydos

Qabillagan : Qosimbetova Dilbar

Tema: Sovetler da’wirindegi Qaraqalpaqstandag’i qatag’anliq siyasati

Joba:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarg’i bolim
   

1. 
   1929-jilg’i Qaraqalpaqstandag’i siyasiy waqiya
   
2. 
   12 saatta gu’nasiz atilg’an tariyxiy tulg’alar
   
3. 
   Repressiyag’a ushirag’an Qaraqalpaq ziyalilari
   
4. 
   Zorabanliq siyasat qurbanlari
   

3. 
   Juwmaqlaw
   
4. 
   Paydalang’an a’debiyatlar
   

Kirisiw

Sovetlik totalitarliq dizim dawirinde xalqimizdin basinan otken awir otmishin xar tarepleme izertlew teoriyaliq ham praktikaliq jaqtan ulken ahmiyetke iye . SOnliqtan hurmelti birinshi prezidentimiz I.A.Karimovtin baslamasi menen 1999-jilin 12 mayda ham 22-iyulde “Watan ham xaliq azatligi jolinda qurban bolganlar idayilar esteligin mangilestiriw haqqindagi ” , 2001-jili 1-mayda “Repressiya qurbanlarin eslew kunin belgilew haqqinda”gi ahmiyetli tariyxiy hujjet qalbil etildi. Bul tariyxiy hujjetler patsha Rossiyasinin ham buringi SSSR din kolonialiq siyasatin ham totalitarliq diziminn xaliqqa qarsi qaratilgan tartiplerin ham qilmisli hareketlerin toliq aship beriwde ulken ahmiyetke iye .

2001- jili 1-mayda qabil etilgen birinshi prezidentimizdin parmaninda :” Totalitarliq tutim jurgiziw dawirinde millionlagan gunasiz puqaralardin omirinen ayirilganligin, koplegen xojaliqlardin buzilganligin , kop snli balalardin jetim qalganligin tariyxtan , xazirgi awladlardin yadinan shigarip tslaw mumkin emes”, delinedi. Haqiyqatindada da garezsiz jillari qupiya saqlanip kelgen arxiv esikleri ashildi . Onda saqlangan tariyxiy dereklerdi teren izertlewge ruxsat etildi. Solay etip xalqimizdin sovetlik dawirindegi tariyxin obiektiv izertlewge ulken jagday tuwildi.

Natiyjede songi jillari respublikamizdin belgili tariyxshilari akademik S.Kamalov tariyx ilimlerinin doktori B, Qoshanov professor SH.Babashev lar tarepinen Qaraqalpaqstanagi milliy azatliq hareketi qaraqalpaq xalqinin mamleketligin qayta tiklew mashqalalari ham repressiya qurbanlari tuwrali monografiyalar ilimiy maqalalar jariyanalandi

30 jillari putkil elde mamlleketti basqariwdin Stalinlik usili toligi menen bekkemleniwi menen Soyuzliq ham avtonomiyali respublikalarda komandaliq hakimshilik sistema ornadi. 1931- jili birinshi ret SSSR raboshi diyxan milisiyasi haqqindagi nizam islep shigilip tastiyiqlandi.

1934 jili 1-dekabrde Stalinnin tapsirmasi menen SSSR OAKnin soyuzliq Respublikalarinin hareket etiwshi Processualiq Jinayat kodeksine ozgerisler kirgiziw tuwrali qarar qabil etildi. Bul qararga teroristlik aktler tuwrali islerdi tergew 10 kun ishinde pitkeriliwi laizm edi. Is tareplerdin qatnasiwisiz tinlanatugin boldi. Hukimge eshqanday shagim arza , keshirim tuwrali otinishke ruxsat etilmey , huki qabil etilgennen son toqtawsiz orinlaniwi kerek edi.

“Аргументы и факты ” gazetasinin magliwmatina qaraganda buringi SSSR aymaginda 1935-jili 1- yanvarinan 1941-jildin 22-iyunine shekem 1984000 adam “xaliq dushpani” tanbasi menen qamaqqa alingan. Olardan 7 million adam atilgan , basqalari konslagerldegi awhaldin awirliginan kesellenip olip ketken. Olim mshinasini Ozbekistanni kozge tusken mamleketlik jamiyetlik ham ilim iskerlerinen 40 minnnan artiq adamdi qurban etti.

Solay etip 30 jillardagi putkil elde majburiy qiynaw usillari menen baslangan jazalaw hareketi xalqimizdin basina qaygili qara kunlerdin tasin jawdirdi.

Bul haqqinda Ozbekistan Respublikasinin birinshi prezidenti Islam Karimov bilay degen edi “.. 1937-1938 jillarda Ishki Isler Xaliq KOmissariyatligi revolyutsiyaliq nizamliliqti kuta turpayi turde buzdi ham ayaq asti etti. Bunday hareketler keying jillarda 50 jillarga shekem dawam etti . hesh qanday ayibi bolmagan adamlar koplep qamaqqa alindi ham qirip taslandi.” 1937-1953-jillardin hasiretin koz aldina keltiriw ushin Ozbekistan boyinsha 100 minga jaqin adamnin repressiyaga ushiraganin , olardan 13min adamnin atip taslanganin eslewdin ozi jetkilikli. Ar namisi ayaq asti tagdiri wayran bolgan bul adamlardin arasinda bizin elimizde jasagan barliq milletlerdinham xaliqlardin derlik wakilleri bar edi. 1930jillarda Qaraqalpaqstannan 12 minnan aslam azamatlar jazalangan . Solardan 6000 adami “Xaliq dushpanlari ” “Yaponiya GErmaniya jansizlari” degen at penen ayiplangan.

1929-jilgi Qaraqalpaqstandagi siyasiy waqiya

Elde totalitarliq duziminin ornawi menen putkil jamiyetimizdin turmisinda hakimshilik komandaliq usillardin endiriliwi unamsiz qubilislardin payda boliwina alip keledi. Degen menen bul dizim xaliqqa eshnarse bergen joq dep aytiw da onsha haqiyqatliqqa tuwra kelmese kerek. Sebebi patshaliq zamaninda bir putkil aymaqqa ham siyasiy huqiqqa iye bolmagan Rossiya imperiyasi ham Xiywa xanligi qol astinda ezilgen qaraqalpaq xalqi oz aldina avtonomiyali respublika bolip mamleketshiligin qayta tikledi . Sawatsizliq saplastirilip jana mektepler ashildi jsalar bilimm sirlarin uyrene basladi, Orta arnawli ham joqari oqiw , baspa soz orinlari , ilim oraylari ashilip jana milliy ziyalilar jergilikli jaslardan tayarlanadi. Sanaat karxanalari qurilip , diyxanshiliqta da jana tarawlar payda boldi. Sovetlik duzim xalqimizdin socalliq ekonomikaliq jaqtan ken rawajlaniwina ham onin haqiyqiy armanin amelge asiriwga tosqinliq jasadi.

1929- jili 1- fevralda barliq rayonlarga OGPU xizmetkerleri arqali tapsirmalar menen jiberildi. Olarga orinlarda yagniy QQAO aymaqlarda Sovet hukimetine qarsi hareket etiwshi toparlar bar. Olar jer – suw reforamasina qarsi, olardi yagniy jat jamaylardi tawip , jer suw reformasina shekem QQAo aymaginan basqa jaqlarga koshirilip jiberiw kerek bul ilajlar 1929- jildin 1- iyuline tamamlaniwi tiyis degenm tapsirma berilgen edi.

BUnnan tisqari oz gezeginde SSSR XQS ham SSSR OAK 1929- jili 1-iyulde mamleketlik uyimlar kooperativlik ham jamiyetlik sholkemlerdin apparatlarin jazalaw boyinmsha da raboshiy diyqan inspeksiyasi uyimaina ken huqiqi beriw tuwrali qarar qabil etti. Onin ustine ameldegi aziq awqat dagdarisi qala xalqi menen awil diyqanlarinin apatshiliq jagdayga tusiwine , natiyjede diyqanlar hareketinin payda bolwina ali pkeldi.

Usinday awir jagdaylarga qaramastan oraydin tapsirmasi menen QQAO OGPU xizmetkerleri awildin belsendilerinin kushi menen aziq awqat saligin , qaziw tutin pul saligin jer saligin diyqanlardan majburiy ondirilip bardi. Natiyjede diyqanalr xojaliqlarinin qiyrawina alip keldi. Onin ustine ishki dushpanlardan tazalawga qaratilgan Stalinlik bagdari amelge asiriw maqsetinde bay qurgin xojaliqlarinin ham ruwxaniylardin mal mulkin ham jerlerin tartip alip , olardi klass retinde saplastiriw , orta diyqanlardi jarli xajaliqlar menen birgelikte kolxozga majburiy tartiw, bul siyasatqa qarsi bolganalrdi basqa jaqqa jer awdariw ushin yaki bolmasa juwapkershilikke tartiw siyasati tez pat penen alip barildi.

Bul ilajlar haqqinda bir-eki missal keltireyik. Qazaqstan ASSR OAK nin 1928- jili 17- avgusttagi “Bay jer iyelerinin mal mulklerin konfiskisiyalaw haqqindagi” ham VII Putkil qazaqstan sovetleri sezdinin , VKP Qazkraykomnin 1929-jili 11-avgusttagi “Kolxozlastiriw haqqindagi qararlarin bashiliqqa ala otirip , Qaraqalpaqstan oblastliq partiya sholkemi , jergilikli sovet , OGPU uyimlari minnetli aziq awqat saligi mapazina qosa kolxozlastiriw siyasatin alip bardi.

OGPU xizmetkerleri tek SHimbay , Tortkul rayonlarindagi barliq 5949 xojaliqtan 516 xojaliqti (8.6 %) , Xojeliden 101 xojaliqti basqa jaqlarga jer awdariw ushin dizimge aligan. AL 1929- jildin aprel-may aylarinda Tamdi rayoninan 40 xojaliq basshilarinin mal-mulklerin konfiskisiyalawa menne ozlerin qamaqqa algan. USi mapazdi otkeriw waqtinda arnawli komissiya tarepinen Tamdi rayoninan 126 adamdi siyasiy huqiqlarinan ayiriw tuwrali masele qaralgan.

1930- jili 2-9 mart kunleri Qaraqalpaqstan OGPU I tarepinen 860 xojaliqti basqa jaqlarga koshiriw , olardan 294 xojaliqti saplastiriw ushin dizimge algan . Natiyjede 1931-jildin mart ayinan shekem Tortkul ham Qipshaq rayonlarinan 500 ortasha 180 jarli xojaliq , SHimbay rayoninan 460xojaliq , Tamdi rayoninan 1988 xojaliq 50 min mali menen OZbekistan , Qazaqstan ham Turkmenistan Respublikalari aymaqlarina koship ketken . Qipshaq rayoninda quralllangan milisiya xizmetlerinin kushi menen diyqanlardi kolxozga kiriwge zorlagan, Al kolxozga kiriwge qarsi bolgan 90 diyqandi qamaqqa algan.

Uliwma alganda , kollektivlestiriwdin daslepki dawirinde oblast 55 % artiq onim beretugin malarinan ayirildi. Onin ustine awil xojaliqlar esapqa alinip 1392 akt duzildi. Olardan 146 bay xojaligi sudqa berildi. 96 sina qatti jaza qollanildi , 566 xojaliqqa 17 min som jariyma salindi.

Oraydin Qaraqalpaqstandagi hakimshilik , byurokratliq, terrorliq siyasati xaliqtin ashiq turde naraziligin payda etti. Galabaliq bunday awir jagdaylar Qaraqalpaqstannin arqa rayonlarinda Shimbay , Taxatakopir ham Qubladagi Shabbaz rayonlarinda quralli koterilske alip keldi.

Biraq Qaraqalpaqstan OGPU uyimi jansizlarinin jardeminde quralli koteriliske tayarliq korip atirgan Shimbay rayoninin 1929-jili 18-21-sentyabrinde 35 adamdi qamaqqa aldi. Sonday aq Shabbaz rayoninan 45 adamdi qamaqqa alip ulgerdi . Bunnan keyin QQAO OGPu basligi arqa rayonlarda baslangan xaliq koterilisin operasiyasina basshiliq etiw ushin SHimbay qalasina keldi.

Qaraqalpaqstanadagi bunday asa ketken awiw awxallardin payda boliwina xaliq massasinin Sovet hukimetine qarsi quralli koteriliske shigiwina alip keldi , 1929-jildin sentyabr ayinin aqrilarinda Qaraqalpastannin arqa aymaqlarindagi Abdijamil maqsim ISmetullaev basqargan xaliq koteriliske shiqti . Bul koterilis qaraqalpaq xalqinin jalladi, OGPU basligi A.M.Belonov tarepinen OGPU din 62-divizionin kommunar otryadinin kushi ham oraydan kelgen Grishmanov basqargan topardin jardemi menen ayawsiz bastirildi. Onin qatnasiwshilarinin Xojeliden 74, Qonirattan 64 jami 252 adam qamaqqa alindi , olardan 124 adam RSFSR Jinayat kodeksinin 58-statyasinin 1,2,4 bolimleri menen ayipplanip , awir jazaga tartildi

12 saatta gu’nasiz atilg’an tariyxiy tulg’alar

Qaraqalpaqstan xaliqlarinin siyasi-ekonomikaliq jaqtan rawajlaniwina belgili darejede ules qosqan, oz bilimin, uqibin kush jigerin qaliqinin armanin iske asiwirga arnagan kornekli basshilardin biri Qaraqalpaq Abiw Qudabeav edi. Ol 1899-jili Qazaqstannin Qizil Orda walayatinin qaraqalpaq awilinda tuwilgan. 1918-jildan partiya agzasi.

A.Qadabaev ushilisheni pitkergennen keyin 1918-1924-jillari daslep Arnakol bolisliq Sovet Atqariw Komitetinin xatkeri, keyin “Ayriqsha komissiya” (CHK) uyimlarinda juwapli xizmetker, BLKCM Sirdarya obkomninin juwapli sekretari, Qizil orda wezdlik Sovet Atqariw Komitetinin basligi lawazimimlarinda islegen. Abiw Qudabaev milliy shegaralardi belgilew jillarinda Qaraqalpaqstanga juwapkerleri juwapkerli jumis berildi. 1924-jili aprelayinan baslap Abiw Qudabaev Qaraqalpaqstan Avtonomiyali oblstin sholkemlestiriwge belsene qatnasadi. A. QUdayaraov 1924-jili revkom basligi 1925-1929 jillari VKP oblatkom basligi boip isleydi.

Qaraqalpaqstan IIXK tarepinen Oblastliq komitetine 1937-jili sentyabr ayinain basinda Abiw Qudabaev Erjan ulinin abiroyin togiwshi materil kelip tusti . Sol jildin 10-sentyabr kuni OxKP Qaraqalpaqstan obkominin byuro masjilisi A. Qudabaevtin milletshil xizmeti tuwrali materialdin bolwiiwna baylanisli oni obkomnin byuro agzalarinan ham QQASSR JEr isleri xaliq komisari lawaziminan bosatadi. Biraq byuro masjilisine A. Qudabaevtin ozi qatnaspagan.

Qaraqalpaqstan ishki Isler Xaliq Komissariatinin Mamleketlik Qawipsizlik Bas Basqarmasi 4-boliminin qarari tiykarinda QQASSR prokurorinin orinbasari KRuze 1938-jili 21-yanvarda tastiyiqlangan 11 adam quramina QQASR IXK nin eksportliq komissiyasi QQASSR jer isleri Xaliq Komissiysi A. Qudabaevtin songi ush jil dawaminda kontrrelvolyusiyaliq milletshiller uyimini respublika ekonmikasina ziyani haqqinda mashinkada basilgan 11 betten ibarat bolgan qaralaw akti duzildi . USi akte korsetilgen basrli qtoqilgan qilmislardi 1938-jili 6-9 aprelde tergewshiler qatti qiynap Qudabaevqa ayiplaw protoklina majburlep qol qopydirip , ilajsizdan ayipti toligi menen moyninan aladi. Usilay etip Qudabaev jinayatli juwapkershilkke tartiladi.

SSSR Joqargi Sudinin Askeriy Kolegiyasi Ozbekistan SSSR JInayat Kodeksinin 58.63.64 ham 67-statyalarinda nazerde tutilgan jinayatlari toliq islegenlikte ayiplay otirip , Qudabaev Abiw Erjan uli mal mulkin mamleket paydasina aliw menen en awir – atiw jazasina hukim etildi.

Usi jerde ayriqsha aytip otiw kerek arxiv dereklerine qaraganda sud prosesiinde Qudabaev oz ayibin moyinlamagan ham aldin ala tergewdegi korsetpelerden bas tartqan . degen menen jaziqsiz Qudabaev 41 jasinda Tashkent qalasinda atildi.

Aradan 19 jil otkennen son SSSR joqargi Sudinin kolegiyasi istisiya polkovnigi Borisoglebskiydin bashiliginda 1957-jili 4-iyulde bolip oten majilisnde Qudabaev jinayat isi boyinsha bas askeriy prokurorinin juwmagin qarap shiqti. Bunda SSSR JOqargi sudi Askeriy Kolegiyasinin 1938-jili 13-oktyabrdegi Qudabaev Abiw jonindegiu hukiminin janadan ashilgan jagdaylarda ham onda jinayat quraminin joqligina baylanisli biykarladi. Qudabaev aqlandi.

Repressiyaga ushiragan Qaraqalpaq ziyalilari

Totalitarliq socialismnin jeniwi menen klasliq gurestin jasalma en jayiwi jamiyette oz-ara keskinliktin kusheyiwine alip keldi. Natiyjede “proletariat diktaturasi” xalqimizidn ham onin intelligensiyasi ustinen hakimshilik ornatip , belsendilerdi quwdalay basladi. 30-jillari daslep respublika basshilari , eski sawati, oqimisli ulamalari menen bir qatarda – agartiwshilari xaliq dushpanlarin da sovet hukimetine ham bolsheviklik partiyaga qarsi ugit-nasiyat jurgiziwshiler dep qamaqqa alindi. 2000-jil 12-may kuni “Sheyitler esteligi” memorialliq kompleksinin ashiliwida Ozbekistan Respublikasi birinshi prezidenti Isalm KArimov : “Jawizliqqa ham zorliqqqa qurilgan miyrimsiz kolonialiq duzim dawririnde oz abiroyin , ar-namisin , miletinin ullligin teren uqqan , joqari jamiyetlik – siyasiy sana iyesi bolgan xaliqti oyatqan , ruwxiyliq ham agartiwshiliq jolina baslagan xaliqit oyatqan , rtuwxiyliq ham agartiwshiliq jolina baslagan bizin xalqimizdin en jaqsi adamlardi bul tobeshiklerde ham saylarda jazalanadi. Olar bul jerde komilgen” degen edi.

Mine usinday jazalnganlardin qatarinda qaraqalpaq xalqinin milliy madeniyatin osiwine , sawatsizliqti saplastiriw, xaliq bilimlendiriw tarawalarinin rawajlandiriw salasindagi jan kuyerler Jumamurat Jaqsimuratov, Jumek Orinbaev , Amet Qidirbaev , Genjebae Ubaydullaev, Toreniyaz Ayteshov , Izbasar Fazilov, Maxmud Qunnazarov, Raxim Majiytov, Tamendar Safiev , Seytkamal Baknazarov , Abdiraman Otepov,Ibaydulla Bekbawliev,Abdulla Irmanov,Axmed baqsi Matnazarov lardi misal etip alsaq boladi.

Qaraqalpaqstan Respublikasinda joqari bilimlendiriw tarawin rawajlandiriwga ulken ules qosqan pedagog- ilimpaz Amet Qidirbaev 1913-jili Shoraxan uezdinin Shabbaz elatinin Sarqop awilinda tuwilgan. Amet Qidirbaev “Xaliq dushpani” qatarinda ayiplanip , 1938-jili 4-iyul kuni QQASSR IIXK tarepinen qamaqqa alindi . Olda bir jil dawaminda gunasiz qamaqta otiradi. Biraq A. Qidirbaev tergewshiler tarepinen qoyilgan ayiplaw juwmaqlarin barqulla biykarlawi menen moynina almadi. 1939-jili 2-iyunde QQASSR IIXK Amet Qidirbaevtin jinayi isin ondiristen qisqartip , ozin qamaqtan azat etedi.

Sonday-aq 1935-jili milletshil hareketleri ushin ayiplanip “Qizil Qaraqalpaqstan ” gazetasinin redaktori Tamendar Safiev partiya qatarinan shigarilgan edi . Safiev Respublikasmizdagi siyasiy sawatli , tajiriybeli jurnalistlerden edi. Ol 20-jillardan baslap jurnalistlik tarawda xizmet etken . 1925-1928-jillari “Qizil Tuw” atli guberniyaliq gazetasinin redaktori , 1928-1931 ham 1933-1935 jillari “ Miynetkesh Qaraqalpaqs “ gazetasinin juwapli redaktori lawazimlarinda islegen edi. Keyingi jillari ol Qaraqalpaq mamleketlik bolim basligi bolip isledi . T Safiev 1975-jili 9-yanvar kuni Moskva qalasinda qaytis boldi.

Arqa Xorezm , Qaraqalpaqstan ham Turkmenistanga belgili Suyew baqsini shakirti Axmed baqsi Matnazarovta 30-jillari repressiyadan shette qalmadi. Axmed baqsi 1895-jili Mangit qalasinin Asawbiy koshesinde onerment xojaligindagi tuwilgan.

Sovet vlastinin daslepki jillarinda Axmed jamiyetlik jumislarga belsendi qatnasti . 1922-jili bolisliq jaslar birliginin xatkeri lawaziminda islep jurgen jilardan baslap xaweskerler dogereginin sholkemlestirip , oni 1933-jilli Mangit rayonliq xaliq teatri etip uyimlasitirilip onin jumisina ozi belsene basshiliq etti. Axmet baqsi kozge tuserliktey shakirtler tarbiyalap , oz oz repertuarlarin “Xorezm”. “Gorugli”, “Farip ashiq”, “Xurliqa Xamra” dastanlari menen bayitqan.

Usinda el – xalqina tanilgan korkem oner gayratkeri Axmed baqsi Matnazarov 1936-jildin Noyabr ayinda “Xaliq dushpani” atanip , qamaqqa alinadi. 1937-jili 16-fevralda Ozbekistan SSR Jinayat Kodeksinin 66-statyasi 1-bolimi menen “Qadagan etilgen shigarmalardi ugit -nasiyatlawda ” ayiplanip , ush jil muddetke qamaqqa , 2 jil huqiqinan ayiriwga hukim etedi. Ol Narpay sovxozi lagerine surgin etiledi. Jaziqsi z jazaga giriptar bolgan Axmed Matnazarov azapqa shidamay den sawliqtan ayirilip .1938-jili avgust ayinda lagerde qaza tabadi.

Zorabanliq siyasat qurbanlari

XX asirdin 20 jillarinin aqirinda SSSR mamleketinin ekonomikaliq- socialliq turmisina baslagan krizis kuta keskinlese basladi. Orayliq hukimetinin basshisi onin ayipkerleri Trockiy-Zinovev ham Buxarin basqargan topar dep esaplap, olardi qatti jazaladi.

Oray onin menen de sheklenbedi . Jeke adamga siyiniwdin aqibetinde elde Stalinlik , Totalitarliq , administrativlik komandaliq majburlew usili jamiyetlik ham mamleketlik basqariw sistemasinin barliq tarawlarina endiriledi. Bul ulken-ulken qateler menen jaziqsiz jazalawlarga alip keledi. Elde massaliq repressiya baslandi. Ayirim esaplawlarga qaraganda uliwma “Xaliq dushpanlari ” tanbasi menen repressiya etilgenlerdin sani 20 mln asip ketti. SSSR IShki Isler Ministrliginin magliwmati boyinsha barligi bolip 1937-1938-jillari 1344923 adam jazaga tartilgan . Olardan 681692 adam atilgan , 634820 adam lager ham turmelerge qamalgan.

Hazirgi kunge shekem Respublikamizdin 20 minnan aslam adamlardin repressiyaga ushiraganin aniqladi. Olardan 5 minnan aslam el azamatlarinin ismi-shariplerin aniqlawga miyassar boldiq. Repressiya qurbanlari kitabina 3000 g ajaqin azamatlardin atlari keltirilgen.