Axborot tеxnologiyalari va ularning turlari



Download 156,04 Kb.
Sana21.02.2022
Hajmi156,04 Kb.
#624

AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI VA ULARNING TURLARI
Tеxnologiya suzi grеkchadan tarjima kilinganda san'at, ustalik, malaka ma'nosini anglatadi. Tеxnikada tеxnologiya dеganda ma'lum kеrakli matеrial maxsulotni xosil kilish uchun usullar, mеtodlar va vositalar yig`indisidan foydalanadigan jarayon tushuniladi. Tеxnologiya ob'еktining dastlabki, boshlang`ich xolatini uzgartirib, yangi, oldindan bеlgilangan talabga javob bеradigan xolatga kеltiradi. Misol uchun sutdan turli tеxnologiyalar orkali katik, tvorog, smеtana, yog` va boshka sut maxsulotlarini olish mumkin. Agar boshlanKich xom ashyo sifatida axborot olinsa, ushbu axborotga ishlov bеrish natijasida axborot maxsulotinigina olish mumkin. Ushbu xolda xam «tеxnologiya» tushunchasining ma'nosi saklanib kolinadi. Fakat unga «axborot» suzini kushish mumkin. Bu narsa axborotni kayta ishlash natijasida moddiy maxsulotni emas, balki axborotnigina olish mumkinligini aniklab turadi.
Tеxnologiyani kuyidagicha ta'riflash mumkin. Tеxnologiya — bu sun'iy ob'еktlarni yaratishga yunaltirilgan jarayonlarni boshkarishdir. Kеrakli jarayonlarni kеrakli yunalishda borishini ta'minlash uchun yaratilgan shart-sharoitlar kanchalik yaxshi tashkil etilganligi tеxnologiyaning samaradorligini bildiradi. Bu еrda tabiiy jarayonlar nafakat moddaning tarkibi, tuzilishi va shaklini uzgartirish maksadida, balki axborotni kayta ishlash va yangi axborot xosil kilish maksadida xam boshkariladi. Shuning uchun axborot tеxnologiyasini kuyidagicha ta'riflash mumkin.
Axborot tеxnologiyasi — bu axboriy ma'lumotni bir kurinishdan ikkinchi, sifat jixatidan yangi kurinishga kеltirish, axborotni yig`ish, kayta ishlash va uzatishning usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir.
Moddiy ishlab chikarish tеxnologiyasining maksadi insonning talabini kondiradigan yangi maxsulot ishlab chikarishdan iborat. Axborot tеxnologiyasining maksadi esa insonning biror-bir ishni bajarishi uchun zarur bulgan, uni taxlil etish va u asosida karor kabul kilishi kеrak bulgan yangi axborotni ishlab chikarishdan iborat (2.4-rasm). Turli tеxnologiyalarni kullab, bitta moddiy rеsurs¬lardan turli maxsulotlar olish mumkin. Xuddi shu narsani axborot tеxnologiyalariga nisbatan xam aytish mumkin. Misol: matеmatikadan nazorat ishini bajarganda xar bir ukuvchi boshlanKich axborotni kayta ishlash uchun uzining bilimini kullaydi. Masalaning еchimi bulgan yangi axborot maxsuloti, ukuvchi tanlay olgan masalani еchish tеxnologiyasi, usuliga bog`liq.
Moddiy ishlab chikarishda turli maxsus jixozlar, stanoklar, uskunalar va boshkalar ishlatiladi. Axborot tеxnologiyalari uchun xam uzining «uskunalari», vositalari mavjud. Bular ksеroks, tеlеfaks, faks, skanеr va boshka vositalardir. Bu vositalar orkali axborotga ishlov bеrilib, uzgartiriladi. Hozirgi paytda axborotga ishlov bеrish uchun kompyutеrlar va kompyutеr tarmoqlari kеng kullanilmokda. Axborot tеxnologiyasida kompyutеrlar va kompyutеr tarmoqlarining qo`llanishiga urg`u bеrish maksadida kupincha kompyutеr va kommunikatsion tеxnologiya xakida gapirishadi.
Axborot tеxnologiyasi uzi uchun asosiy muxit bulgan axborot tizimlari bilan bеvosita bog`likdir. Chunki axborot tеxnologiyasi axborot tizimlarida mavjud bulgan ma'lumotlar ustida bajariladigan turli xil murakkablikdagi opеratsiyalar, amallar va algoritmlarni bajarishdan iborat bulgan tartiblashtirilgan jarayondir.
Axborot tеxnologiyalari jamiyat axborot rеsurslaridan okilona foydalanishning eng muxim usullaridan biri bulib, xozirgi vaktga kadar bir nеcha evolyutsion boskichlarni bosib utdi.
Ana shu boskichlarga kiskacha tuxtalib utamiz.
1-bosqich. XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bu bosqichda «Kullik» axborot tеxnologiya taraqqiy etgan. Uning vositasi: pеro, siyoxdon, kitob. Kommunikatsiya, ya'ni aloqa odamdan odamga yoki pochta orkali xat vositasida amalga oshirilgan.
2-bosqich. XIX asrning oxiri, unda «Mеxanik» tеxnologiya rivoj topgan. Uning asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmomеtr kabilardan iborat.
3-bosqich. XX asr boshlariga mansub bo`lib, «Elеktromеxanik» tеxnologiyalar bilan farq qiladi Uning asosiy vositalari sifatida tеlеgraf va tеlеfonlardan foydalanilgan. Bu boskichda axborot tеxnologiyasining maqsadi xam o`zgardi.
4-bosqich. XX asr urtalariga tug`ri kеlib, «Elеktron» tеxnologiyalar kullanilishi bilan bеlgilanadi. Bu tеxnologiyalarning asosiy vositasi EHMlar va ular asosida tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash tizimlaridir.
5-bosqich. XX asr oxiriga to`g`ri kеladi. Bu bosqichda «Kompyutеr» tеxnologiyalari tarakkiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo`ljallangan dasturiy vositalarga ega bo`lgan shaxsiy kompyutеrlardir. Bu bosqichda kundalik turmush, madaniyat va boshqa soxalarga muljallangan tеxnik vositalarning o`zgarishi ruy bеrdi. Lokal va global kompyutеr tarmoklari ishlatila boshlandi.
Axborot tеxnologiyalari bir nеcha turlarga bulinadi:
1. Ma'lumotlarga ishlov bеruvchi axborot tеxnologiyalari. Ular ma'lum algoritmlar buyicha boshlanKich ma'lumotlarga ishlov bеruvchi masalalarni еchishga muljallangan. Masalan, xar bir firmada uzining xodimlari xakidagi axborotga ishlov bеruvchi axborot tеxnologiyasi albatta bulishi kеrak.
2. Boshqarishning axborot tеxnologiyalari. Ularning maksadi ish faoliyati qaror qabul qilish bilan bog`li` bo`lgan insonlarning axborotga bulgan talabini kondirishdan iborat. Boshkarishning axborot tizimlari tashkilotning utmishi, xozirgi xolati va kеlajagi xakidagi axborotni xam uz ichiga oladi.
3. Ofis (idora)ning axborot tеxnologiyasi.
Avtomatlashtirilgan ofisning zamonaviy axborot tеxnologiyalari bu — tashkilot ichidagi va tashki muxit bilan kommunikatsion jarayonlarni kompyutеr tarmoklari va axborotlar bilan ishlovchi boshka zamonaviy vositalar asosida tashkil etish va kullab-kuvvatlashdan iborat. Buning uchun maxsus dasturiy vositalar xam ishlab chikilgan. Ulardan biri Microsoft Offise dasturlar pakеtidir. Uning tarkibiga Word matn muxarriri, Excel elеktron jadvali, Power point takdimot uchun grafikani tayyorlash dasturi, Microsoft Access ma'lumotlar omborini boshkarish tizimlari kiradi.
Hozirgi paytdagi kompyutеrlar uchun kuplab dasturiy vositalar mavjudki, ular barcha turdagi axborot tеxnologiyalarini ta'minlay oladi. Ularning ayrimlari bilan kiskacha tanishib chikamiz.
Ma'lumotlar ombori. Uar kanday axborot tеxnologiyasining majburiy komponеnti ma'lumotlar omboridir (MO). Avtomatlashtirilgan ofisda MO firmaning ishlab chikarish tizimi xakidagi barcha ma'lumotlarni uzida saklaydi.
Matn protsеssori. Bu matnli xujjatlarni tashkil etish va ularga ishlov bеrishga muljallangan dasturiy vosita turidir. Masalan, matn muxarririda tayyorlangan xat va xujjatlarni doimiy ravishda kabul kilish mеnеdjеrga firmadagi xolatni doimo nazorati ostida tutishga yordam bеradi.
Elеktron pochta (Е-mail) — kompyutеrlardan tarmokda foydalanishga asoslangan bulib, xamkor (partnyor)larga ma'lumotlar junatish yoki ulardan ma'lumot olish imkoniyatini yaratadi.
Audiopochta — bu ma'lumotlarni klaviatura yordamida emas, balki tovush orkali uzatuvchi pochtadir.
AXBOROT TЕXNOLOGIYALARINING QO`LLANISH SOXALARI
Axborot tеxnologiyalari fakat fan va tеxnika xodisasi bulmasdan, iktisodiy rivojlanishning muxim omiliga aylanmokda. Axborot bilan kamrab olinmagan biror muxim xujalik sеktorini (ishlab chikarish, transport, krеdit-moliya soxasi, savdo) misol kеltirish kiyin. Ayni paytda kompyutеrlar va aloka vositalari asosida axborotni tuplash, saklash va takdim etishning zamonaviy usullari, yangi axborot tеxnologiyalari va xizmatlarni sotish (tarkatish) maksadlarida ishlab chikarish mustakil tarmok sifatida shakllandi va ajralib chikdi. Shunday kilib, xalk xujaligini axborotlashtirish kеlgusiga yorib utish dеmakdir.
Axborot tеxnologiyalari, shu jumladan, kompyutеrlar kеng kullanilib kеlayotgan ayrim soxalarni kurib chiqamiz.
Biznеs soxasi
Axborot tеxnologiyalari yangi korxona yoki firmaning muvaffakiyat bilan faoliyat kursatishida katta rol uynashi mumkin.
Masalan:
 biznеs rеja tuzishda va kutilayotgan daromad va chikimlarni xisoblashda;
 kompaniya yoki firmaning emblеmasini va tеgishli xujjatlarini tartibga kеltirishda;
 kompaniya yoki firmaning takdimot marosimini utkazishda;
 rеklamalarning loyixasini tuzish va rеklama matеriallarini tayinlash, xisobotlar, shartnomalarni tayyorlashda;
 mijozlar xakidagi ma'lumotlar ro`yxatini saklash va u bilan ishlashda;
 boshka firmalar, potеntsial ta'minotchi, ulgurji xaridorlar bilan bo`g`lanishda;
 mijozlar va ta'minotchilar bilan muzokara olib borish va xokazolarda.
Bank soxasi
Bank tizimi uzining ish faoliyatida axborot tеxnologiyalaridan kеng foydalanish imkoniyatiga ega. Masalan:
 yil davomida sutkasiga 24 soat mijozlarga aloka uchun va tеgishli ma'lumotlarni olish, balansni tеkshirish, xisobni tulash imkoniyatini yaratish;
 mijozlarga xizmat kursatish madaniyatini oshirish;
 krеdit kartochkalari yordamida tеlеfon yoki Internet orkali xizmatni yulga kuyish va boshkalar.
Robototеxnika soxasi
Ma'lumki, «robot» so`zi bizning tilimizga ilmiy fantastikadan kirib kеlgan. Birinchi bor bu suzni oltmish yil oldin tanikli chеx fantast yozuvchisi Karеl Chеpеk ishlatgan. Ammo «mеxanik odamlar» undan oldinrok xam ma'lum edi. O`rta asrlarda inson istе'dodlariga ega bulgan musikachi-kug`irchok yoki rassom-kuKirchoklar paydo bulganligi ma'lum.
Kompyutеr asri boshlanishi bilan insonni oKir va zararli mеxnatdan ozod etadigan robotlar paydo buldi.
Ular garchi odam kiyofasida bulmasada, kuplab funktsiyalarni (ishlarni) bajara oladilar. Masalan, O`zDAEWOO avto O`zbеkiston — Korеya kushma avtomobil korxonasida turli ishlarni bajaradigan robotlar kеng kullanilmokda.
Bugungi kunda robotlar mashinasozlik zavodlarida, pulat kuyish sеxlarida, ximiyaviy laboratoriyalarda, kurilishda kеng kullanilmokda. Robotlarni yaratish bilan shug`ullanadigan tеxnikaning maxsus shoxobchasi — robototеxnika paydo buldi.
Robotlar orasida kеng tarkalgani bu robot manipulyatorlardir. Manipulyatorlar — uta sеzgir va kuchli mеxanik kuldir.
Robotlarni kompyutеr boshkarib turadi, ya'ni kompyutеr robotning «miyasi»dir, ular tеlеkamеralar orkali «kurib», mikrofonlar yordamida «eshitadilar», ya'ni axborot kabul kiladilar. Maxsus datchiklar «sеzgi» organi vazifasini utaydi.
Markеting soxasi
Markеting inglizcha «markеt» (bozor) suzidan olingan bulib, bozor, savdo soxasidagi faoliyatni anglatadi.
Markеtingda eng asosiysi, bozorni, xaridorlar talab va extiyojlarini chukur va xar taraflama urganish va ishlab chikarishni shuning asosiga kurish, ikkinchi tomondan esa bozorga, mavjud talab va extiyojga faol ta'sir kursatish, xaridorlarning muayyan mollarga bulgan talablarini shakllantirishdan iborat.
Markеtingni kompyutеrlarsiz, axborot tеxnologiyalarisiz tasavvur etib bulmaydi.
Ishlab chiqarish soxasi
Ishlab chikarishning dеyarli barcha soxalarida kompyutеrlar kullanilib kеlmokda. Kompyutеrlar kupgina tеxnologik jarayonlarni boshkarmokda. Ular yordamida yangi maxsulotning chizmasini yaratishdan toki tayyor maxsulot bulib chikkunga kadar bulgan barcha jarayonlarni avtomatlashtirish mumkin.
Maxsulot shaklini konstruktor kompyutеr ekranida chizib, tеgishli uzgartirishlar yasab, koKozga chop etishi mumkin.
Maxsulotni ishlab chikarish uchun kеrakli barcha kurilmaning imkoniyatlari, unga kеtadigan sarf-xarajatlarni xisob-kitob qilishda ва boshqa ishlarni bajarishda xam kompyutеr bеg`araz yordamchidir.
Maxsulotni ishlab chikarishda axborot asosiy kompyutеrdan ishlab chikarish liniyalariga еtkaziladi. U еrda axborotni kabul kilishga tayyor turgan robotlar kompyutеr uzatgan dastur asosida maxsulotni yig`a boshlaydi. Tayyor maxsulotlar esa robotlar yordamida tеkshirilib, omborlarga junatiladi.
Tibbiyot soxasi
Ma'lumki, shifokorga borishni kupchiligingiz xush kurmaysiz. Birinchidan, siz bеmorsiz. SoKlom odam u еrga bormaydi. Ikkinchidan, u еrda xamma joyda navbatda turishga tuKri kеladi. Masalan, rеgistraturada kasallik varakasi uchun, shifokorlar kabuliga kirish uchun va xokazo. Uchinchidan, shifokor yozib bеrgan dorilarni dorixonalardan izlash kеrak buladi.
Kompyutеrlarning shifoxonalarda va poliklinikalarda paydo bulishi kup narsalarni, jumladan, yukoridagi muammolarni xam tubdan uzgartirib yuboradi. Endi siz to`g`ridan-to`g`ri shifokor xuzuriga yul olasiz. Uning ish stolida odatdagi mеditsina ish kurollaridan tashkari kompyutеr xam joy olgan: uning xotirasida barcha bеmorlarning kasallik tarixi yozib kuyilgan. Agar siz oldin xam murojaat etgan bulsangiz, sizniki xam buladi. Birinchi bor murojaat etayotgan bulsangiz siz xakingizdagi barcha axborotni shu еrning uzida shifokor kompyutеrga kiritib kuyadi. Kasalligingiz xakidagi barcha ma'lumotlar kompyutеrga kiritilgach, sizning kasalligingiz xakida tashxis kuyiladi va chop etish kurilmasi yordamida dorilar uchun rеtsеpt chop etib bеriladi. Rеtsеptni olib, boshka kopyutеr yordamida ushbu dorilarni eng yakin bulgan kaysi aptеkalardan topish mumkinligi xakida axborot olishingiz mumkin.
Kompyutеr mеditsinada boshka ishlarga xam kodir. Masalan, tomograf — ya'ni siljib xarakatlanadigan rеntgеn apparati insonning ixtiyoriy organi xakida tulik ma'lumot olishi, ulardagi mikroskopik dеfеktlar, chеt jins¬lar (masalan, buyrakdagi tosh) xakida ma'lumot bеrishi mumkin. Tomograf uzatgan axborotni tеzda kayta ishlash va ekranda kursatish uchun albatta u kompyutеr bilan bog`langan bulishi shart.
Kompyutеr va san'at
Kompyutеrning san'atga kanday alokasi bor? Kompyutеrlar anik programma asosida ishlaydi. San'at esa — bu ijod, fantaziyadir. Lеkin bu soxada xam kompyutеr ijod axliga yordam bеrishi mumkin. Kompozitor musika yaratishda kompyutеrdan unumli foydalanishi mumkin. Buning uchun kichik royal yoki elеktroorgan yordamida kompyutеrga ulanib yozayotgan musika notalarini ekranda kurib turgan xolda yangi asar yaratishi va shu еrning uzida, shu onda eshitib kurishi xam mumkin.
Kompyutеrlar rassomlarga xam xub yokib kolgan. Kompyutеr grafikasi buyicha birinchi kurgazma 1956 yili o`tkazilgan. Turli eskizlar, chizmalar va rasmlar chizishda rassomlar kompyutеrdan foydalanib kеlmokdalar.
Bundan tashkari, kino va tеlеvidеniеni xam kompyutеrlarsiz tasavvur etish kiyin. Hozirgi davrda turli joylarda, mintakalarda, xatto qit'alarda yashaydigan insonlar ishtirokida tеlеkonfеrеntsiyalar o`tkazish an'anaga aylanib qolmoqda.
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: EHM Просмотров: 340
012345
0.00 (0)
So'ngi asr Siymolari Добавил:
Hurmat1i o'quvchi!
Mustaqillik yurtimizga, xalqimizga, har birimizga o'zligimizni anglash imkoniyatini, iymon va e'tiqodimizni qaytarib berdi. Buyuk tariximizni xolisona, yangitdan o'rganib, yangi aviodga boy madaniy merosga ega ekanligimizni yetkazib berish imkoni tug'ildi. Shu jumladan, taraqqiyot, istiqlol yo'lida o'z hayotini ayamagan ulug' siymolarning nomlarini tiklash va abadiylashtirish vaqti yetdi.
Yaqin o'tmishimizga nazar tashlab qisqa, lekin buyuk ijtimoiy-madaniy hodisalar bilan katta bir tarixiy davrga teng keladigan, XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi jarayonlarni ko'zdan kechirsak, o'nlab zakiy va fidoyi siymolarga duch kelamiz.
Jadidchilik deb atalgan milliy harakat bag'rida shakllanib, shuhrat topgan bu zotlar bilim salohiyatlari, jonfidoliklari, insoniylik xislatlari va, eng muhimi, ijtimoiy-ma'naviy, siyosiy g'oyalari bilan tariximiz solnomalaridan abadiy joy oldilar.
Turkiston chor Rossiyasi tomonidan zabt etilib, mustabid tuzum orqali tanazzulga yuz tutganligi, xalqning og'ir iqtisodiy ahvoli, jahonning taraqqiy etgan mamlakatlaridan iqtisodiy jihatdan orqada qolishi, madaniy qoloqlik, ijtimoiy ongdagi turg'unlik, milliy qadriyatlarning toptalganligi jadidlarni jahon tajribasidan foydalanib, tezlikda bu holatdan chiqish yo'llarini izlab topishga chorladi. Ma'rifatchilikdan boshlangan Jadidchilik 1917-yilga kelib kuchli' siyosiy harakatga aylandi. Jadidlarning orzu-umidlari, xatti-harakatlari, beayov kurashlarining natijasi — Turkiston Muxtoriyatining tashkil etilishi bo'ldi. Uning bolsheviklar tomonidan tormor etilishi milliy rivojianish mustabid tuzum manfaatlariga mos kelmasligidan, qizil imperiya siyosati mamlakatdan faqat mustamlaka, xom ashyo bazasi sifatida foydalanish ekanligidan dalolat berardi. Shuning uchun millatimiz jadidlari birma-bir mahv etildi, ularning aziz nomlarini xalq xotirasidan o'chirishga harakat qilindi. Lekin xalq ularni unutmadi. Ularning orzu-umidlari 1991-yilda amalga oshdi. O'zbekiston Prezidenti Islom Karimov mustaqillikka erishilgan kundanoq istiqlol yo'lida jonini fido qilgan qahramonlar nomlari orasida jadidlar nomini alohida ehtirom bilan tilga oldi. Yurtboshimiz Mahmudxo'ja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulla Avioniy, Cho'lpon, Fitrat, Usmon Nosir singari xalqimizning erki va ozodligi yo'lida jonini tikkan minglab millatimiz fidoyilarining xotiralarini tiklash uchun, avvalo, ularga o'xshab fidoyi bo'lish kerak, dedilar, chunki mustaqillikni mustahkamlash bizning qo'limizda, yosh, barkamol aviod qo'lida va "ma'rifatparvarlik biz uchun bugun ham o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'q, yo'qotmaydi ham".
Taqdim etilayotgan to'plam yosh aviod, o'quvchi, o'qituvchi va keng jamoatchilikni Turkiston, Buxoro va Xorazm Jadidchilik harakatining eng yirik vakillari bilan tanishtiradi. Ushbu to'plam katta ishning bir debochasi, chunki millat fidoyilarining soni bu yerda berilgan 20 ta ism bilan cheklanmaydi, albatta. Lekin berilgan biografik ma'lumotlar va rassomlar I chizgan portretlar Vatan tuyg'usi bilan yashagan, milliy g'oya asosida faoliyat ko'rsatgan va istiqlolga intilgan millat fidoyilari haqidagi tasavvurlarni kengaytiradi va milliy g'urur, vatanparvarlik hissiyotlarini kuchaytiradi, deb I ishonamiz.
ABDULHAMID CHO'LPON
(1897-1938)
Abdulhamid Sulaymon o'g'li Cho'lpon yangi o'zbek she'riyatining asoschilaridandir.
Cho'lpon 1897-yili Andijon shahrida ziyoli oilada dunyoga kelgan. Cho'lpon boshlab eski maktabda, so'ng madrasada o'qiydi. Andijondagi rus-tuzem maktabida ta'lim oladi. Sharq adabiyoti, arab, fors tillarini o'zlashtiradi, rus tili va adabiyotini o'rganadi. Cho'lpon 10-yillarning o'rtalaridan ijtimoiy va ijodiy faoliyat bilan shug'ullana boshlaydi. U "Qalandar", "Andijonlik", "Cho'lpon" taxalluslari bilan matbuot nashrlarida maqola, she'r va turii xabarlar bilan chiqib turadi.
Uning "Do'xtir Muhammadyor", "Vatanimiz Turkistonda temir yo'llar", "Adabiyot nadir?" kabi ilk hikoya va maqolalarida hamda o'nlab she'rlaridajadidchilik g'oyalarining oshkora ifodalanganini kuzatishimiz mumkin.
Shoirning qisqa umri davomida "Tong sirlari", "Uyg'onish", "Buloqlar" kabi she'riy to'plamlari nashr etilgan. Uning teatr sohasida qilgan ishlari ham alohida e'tiborga sazovor. Cho'lpon o'zbek davlat drama teatrida adabiy emakdosh vazifasida ishlash bilan birga o'nga yaqin pyesalar, teatr maqolalari yaratgan, uning "Yorqinoy", "O'rtoq Qarshiboyev", "Cho'rining isyoni", "Mushtumzo'r", "Zamona xotuni" kabi sahna asarlari o'zbek dramaturgiyasi taraqqiyotiga niuhim hissa bo'lib qo'shildi.
Cho'lpon "Kecha va kunduz" nomli roman e'lon qilib, o'zbek romanchiligi rivojiga ham katta ta'sir ko'rsatdi. Bu asarida xalqimizning asr boshlaridagi hayoti manzaralarini tasvirlar ekan, istibdod vajaholat millatning taraqqiyotini va hurligini bo'g'uvchi manfur hodisalar ekanini badiiy aks ettiradi.
O'zbek adabiy tarjima maktabining rivojianishida ham Cho'lponning beqiyos hissasi bor. U M.Gorkiyning "Ona" romani, A.S.Pushkinning "Dubrovskiy", "Boris Godunov" hamda Shekspirning "Hamlet" tragediyasini va yana o'nlab xorijiy asarlarni o'zbek tiliga mohirlik bilan o'giradi.
Cho'lpon bufun ongli hayoti davomida o'z Vatanining ozodligi, erki, kelajagi uchun qayg'urdi va yonib she'rlar yozdi, turii janrlarda asarlar yaratdi. U 1928-yildan boshlab to umrining oxirigacha tazyiq ostidayashadi, chunki uning butun ijodidamilliy g'oyaqizil ip bo'lib o'tgan. U mustabid tuzum ostida ezilib yotgan millatni, xalqni kuylar edi. Lekin tazyiqlar nihoyatda kuchaygan bir sharoitda ham o'z e'tiqodidan qaytmadi. Ana shu e'tiqodi va irodasi tufayli 1937-yil qatag'on qurboni bo'ldi.
Cho'lpon 1938-yil 4-oktabrda Toshkentda Bo'/suv bo'yida qati etiladi.
ABDULLA AVLONIY
(1874-1934)
Yangi davr o'zbek madaniyati, adabiyotining asoschilaridan bin, bolalar adabiyoti, o'zbek milliy teatri, dramaturgiyasi, matbuoti, o'zbek milliy pedagogikasining tamal toshini qo'ygan, xalqimizning asl farzandi Abdulla Avloniydir.
Avloniy 1878-yil 12-iyulda Toshkentning Mergancha mahallasida to'quvchi Miravlon aka oilasida tavallud topdi. Avval O'qchidagi boshlang'ich maktabda, so'ng shahar madrasalaridan birida tahsil oldi. Biroq ko'proq mustaqil o'qib-o'rgandi, tez orada o'z davrining savodxon, ma'rifatparvar kishisiga aylandi. Avioniy asrimiz boshlarida o'lkamizda avj olganjadidchilik harakatining faol ishtirokchisi sifatida millat bolalarmi savodxon qilish, ulardan yetuk olimlar, mutaxassislar tayyorlash, Vatanni
ozod ko'rish, farovon etish yo'lida fidoyilik bilan mehnat qildi. Ana shu maqsadda juda ko'p sohalarda faol ish olib bordi. 1907-yilda o'z uyida "Shuhrat" nomli gazeta nashr qildi. U mahallasida yangi usuldagi maktab ochdi. "Usulijadid" maktablari uchun to'rt qismdan iborat "Adabiyot yoxud milliy she'rlar", "Birinchi muallim", "Ikkinchi muallim", "Maktab gulistoni", "Turkiy guliston yoxud axloq" kabi darslik va o'qish kitoblari tuzdi. Maktab-maorif ishlariga yordam ko'rsatish maqsadida xayriya jamiyati tashkil qildi. "Nashriyot" shirkati tuzib, Xadrada "Maktab kutubxonasi" kitob do'konini ochdi.
Abdulla Avloniy o'zbek teatrining taraqqiyotida ham alohida xizmat ko'rsatdi. Uning "Turon" tmppasi (1913) o'lkamizda tashkil etilgan birinchi professional teatr truppasi edi. Adib dramaturgiyada ham unumli faoliyat olib bordi. Tatar, ozarbayjon dramaturglarining asarlarini o'zbek tiliga tarjima qildi, o'zi ham "Pinak", "Advokatlik osonmi", "Biz va siz" nomli pyesalar yozib, sahnaga qo'ydi.
Fevral va oktabr voqealaridan so'ng Avloniy "Turon" nomli gazeta nashr etib, unda ilg'or qarashlarni ilgari surdi.
1919—1920-yillarda Afg'oniston eichixonasida bosh konsul vazifasida ishladi. Xizmatdan qaytgach, ma'rifatparvarlik faoliyatini davom ettirdi. Harbiy o'quv yurtida, O'rta Osiyo davlat universitetida o'zbek tili va adabiyotidan dars berdi, professor darajasiga ko'tarildi.
Ma'rifatparvar adib, dramaturg, pedagog, noshir va jamoat arbobi Abdulla Avloniy 1934-yil 25-avgustda Toshkentda vafot etdi. Toshkentdagi Botkina qabristoniga dafn etilgan.
ABDULLA QODIRIY
(1894-1938)
Abdulla Qodiriy yangi davr o'zbek adabiyotining asoschilaridan bin, o'zbek milliy romanchilik maktabining tamal toshini qo'ygan buyuk adibdir.
U 1894-yil 10-aprelda Toshkentda bog'bon oilasida tug'ilgan. 9-10 yoshlarida eski usul maktabda tahsil ko'radi. So'ng rus-tuzem maktabida o'qiydi. 17-18 yoshlarida bir savdogarga prikazchilikka yollanib, uch-to'rt yil ishlaydi. So'ng bog'bonlik bilan tirikchilik o'tkazadi.
Abdulla Qodiriy ijodi 1913—1914-yillarda boshlandi. U shu yillari barcha ilg'or fikrii yoshlar qatori jadidchilik harakatiga qo'shilgan va o'zining ilk asarlarida ma'rifat, millat taraqqiyoti va hurligi g'oyalarini targ'ib eta boshlagan. Qodiriy dastlab ma'rifiy she'rlar yozdi. "Ahvolimiz", "Millatimiz", "To'y" kabi she'rlari jadid matbuotida e'lon qilinadi.
1915-yili u Behbudiyning "Padarkush" fojiasi ta'sirida "Baxtsiz kuyov" pyesasini yozadi. So'ng o'zi "milliy ro'mon" deb atagan "Juvonboz" hikoyasini yaratadi. Bu asarlar ham avvalo ma'rifatparvarlik qarashlari mahsuli bo'lib, jamiyatdagi chirkin illatlar va qoloq urf-odatlarni keskin tanqid qilishga yo'naltirilgan.
1916-yilda yozilgan "Uloqda" hikoyasi A.Qodiriy ijodida badiiy izlanishlar rivojini ko'rsatadigan muhim hodisalardandir.
1917-yil fevral va oktabr voqealaridan keyin A.Qodiriy hayotida ham, ijodida ham o'zgarishlar ro'y berdi. U sho'ro idoralarida ishladi. "Ishtirokiyun" va "Qizil bayroq" gazetalarida adabiy xodim, "Mushtum" jurnali tashkilotchilaridan bo'ldi. Moskvada V.Brusov nomidagi jurnalistlar institutida tahsil oldi.
A.Qodiriy 1925—1926-yillarda "O'tgan kunlar" romanini e'lon qiladi. Bu to'laqonii realistik ilk o'zbek romani bo'lib, Qodiriyning jadidona siyosiy qarashlari yuksak badiiy ifodasini topgan asar edi.
1928-yili yozuvchi "Mehrobdan chayon" romanini e'lon qildi. Bu roman ham adibga katta shuhrat keltirdi. Bundan tashqari, A.Qodiriy "Obid ketmon" qissasining, "Toshpo'lat tajang nima deydi?", "Kalvak maxzumning xotira daftaridan" turkum satirik hikoyalarining, rus va g'arb adabiyotidan o'girilgan qator tarjimalarning ham muallifidir.
Abdulla Qodiriy 1937-yil so'nglarida hibsda olinib, 1938-yil 4-oktabrda Toshkentda Bo'zsuv bo'yida qati etiladi.
ABDULVOHID BURHONOV
(1875-1934)
Ma'rifatparvar shoir, davlat va jamoat arbobi Mirzo Abdulvohid Burhonov 1875-yili Buxoroda tavallud topadi. Dastlabki ta'limni eski maktabda oladi.
XIX asrning 90-yillaridan Abdulvohid Burhonov Munzim taxallusi bilan ma'rifiy she'rlar yoza boshlaydi, keyinchalik esa amaliy faoliyatida ham ma'rifatparvarlik bilan shug'ullanadi. XX asrning birinchi o'n yilligida Munzim yangi usuldagi maktab ochish uchun harakat qila boshlaydi. Buxorodagi dastlabki jadid maktabining ochilishi ham uning nomi bilan bog'liq. U 1908-yili Samarqandga borib, jadid maktablaridagi o'qitish usiubini o'rganadi va shu yili o'z hovlisida jadid maktabi, 1909-yilda esa katta yoshdagilar uchun kechki maktab tashkil etadi.
Buxoroda 1909-yildan shakllangan jadidlar tashkiloti avval ma'rifatparvarlik ishlarini olib bordi. Munzim bu tashkilot ishiga faol qatnashib, shu yili bir qator hamfikriari bilan "Tarbiyayi atfol" jamiyatini tuzishda ishtirok etdi. Bu jamiyat buxorolik ma'rifatparvarlar va hur fikrii ziyolilar o'rtasida ilg'or demokratik g'oyalarni targ'ib etib, xalqning siyosiy ongini uyg'otishda katta ahamiyat kasb etdi.
1917-yil fevral inqilobidan so'ng Buxoro jadidlari A.Burhonov boshliq eski jadidlarga, F.Xo'jayev va A.Fitrat boshliq yangi jadidlarga bo'linadi. Birinchi guruhning asosiy faoliyati ma'rifarparvarlik bo'lsa, ikkinchi guruh keng islohotlar tarafdori edi. Keyinchalik bu ikki guruhning birlashuvi natijasida "Yosh buxoroliklar" partiyasi tuzilib, Munzim unga rais etib saylanadi.
1918-yildan 1920-yilning sentabrigacha Munzim Toshkentda yashaydi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilgach, u avval Markaziy ijroiya qo'mitasi raisining o'rinbosari, keyinchalik Xalq maorifi noziri, Sog'liqni saqlash noziri lavozimlarida ishlaydi.
Xalq maorifi noziri lavozimida ishlagan Munzim 1922-yil iyunida milliy kadrlar, xususan, muhandislar tayyorlash maqsadida bir guruh buxorolik yoshlarni Germaniyaga yuborish to'g'risidagi BXSR hukumati qarorining qabul qilinishiga katta hissa qo'shadi. Shu qarorga asosan, u mazkur ishni tashkil etish bo'yicha komissiya raisi etib tayinlangan edi. 1922-yilning yozida Munzimning shaxsan o'zi buxorolik 44 kishini Germaniyaga olib borib, Berlindagi o'quv yurtlarigajoylashtiradi.
1920-yillarning o'rtalaridan boshlab Munzim o'zini tamoman ijodiy va publitsistik faoliyatga baxshida etadi.
Abdulvohid Munzim 1934-yilda uzoq davom etmagan kasallikdan so'ng vafot etadi.
ABDUQODIR SHAKURIY
(1875-1943)
Ma'rifatparvar, pedagog Abduqodir Shakuriy 1875-yilda Samarqandning Rajabamin qishlog'ida bog'bon oilasida tug'ildi.
Shakuriy eski usuldagi maktabni tamomlaganidan keyin Samarqand shahridagi madrasaga o'qishga kiradi. Shakuriy rus gimnaziyasiga borib, uning ichki tartib qoidalari va o'qitish usullari bilan tanishadi. Shundan keyin yosh muallimda o'z xalqining bolalari uchun ham shu tartibdagi yangi maktab tashkil qilish orzusi paydo bo'ladi.
Abduqodir Shakuriy Samarqand gimnaziyasida ko'rgan va o'zi orzu qilgan yangi o'qitish usullari Rossiyaning turn joylarida yashagan boshqa turkiy xalqlarda ham mavjudligini gazetalardan bilib oladi.
Shakuriy do'stlari yordamida Qo'qon shahriga boradi va u yerda yangi maktabdagi o'qitish usullari bilan tanishadi. Samarqandga qaytib kelgach, o'z qishlog'i Rajabaminda 1901-yilning kuzida birinchi yangi usuldagi maktabni tashkil qiladi.
Shakuriy maktabining shuhrati keng tarqala boshladi, O'rta Osiyodagi boshqa ma'rifatparvar kishilarning diqqatini jalb etdi.
Shakuriy faqat o'qituvchilik qilish bilangina cheklanib qolmagan, u o'z maktabi uchun darsliklar yozib, ularni o'z mablag'lari hisobiga nashr qildirgan. Masalan, uning "Rahnamoyi savod" ("Savod chiqarish qo'llanmasi") deb atalgan kitobi shu tariqa chop etilgan.
Shakuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilgan. Unda o'zi rahbarligida rafiqasi muallimalik qilgan. Keyinchalik o'g'il va qiz bolalar guruhini birlashtirib o'qita boshlagan.
1921-yilda Samarqand shahridagi 13-maktabga mudir qilib tayinlanadi. U bolalarni tarbiyalash, o'qitishga katta g'ayrat bilan kirishdi, ko'p yillar davomida shu maktabning mudiri hamda ona tili va adabiyot o'qituvchisi vazifalarida ishladi.
1925-yilda A.Shakuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o'z mablag'lari hisobiga to'rt sinfli yangi maktab qurib ishga tushiradi.
Abduqodir Shakuriy 1943-yilda vafot etadi.
ABDURAUF FITRAT
(1886-1938)
Yirik davlat va siyosat arbobi, shoir va olim, nosir va dramaturg, ma'rifatparvar Fitrat 1886-yili Buxoroda ziyoli oilasida dunyoga keldi. Dastlab eski maktabda o'qidi, keyin Mirarab madrasasida tahsiini davom ettirdi.
Asrimiz boshlarida vujudga kelgan "Tarbiyayi atfol" jamiyati ko'magida 1909—1913-yillarda Istambulda tahsil oldi. Bu yerda qizg'in ijod qildi. Shuning samarasi o'laroq, 1911-yili "Sayha" ("Chorlov") nomli she'riy to'plamini chop ettiradi. Turkiyadan qaytgach, Buxoroda o'qituvchilik qiladi. "Yosh buxoroliklar" harakatida faol ishtirok etadi, uning bosh mafkurachisi, g'oyaviy yo'lboshchilaridan biriga aylanadi.
1917-yil aprelidan 191'8-yil martigacha Samarqandda chiqib turgan "Hurriyat" gazetasiga muharrirlik qiladi. 1918-yili Fitrat Toshkentga keladi.
11 bu yerda asosan ilmiy, ijodiy, ma'rifiy ishlar bilan ko'proq band bo'ldi. U bir qator darsliklar tuzadi, "Chig'atoy gurungi" nomli ijtimoiy-adabiy tashkilotda faol ishtirok etadi.
1921-yili Buxoroga taklifetiladi. U xalq xo'jaligining bir qator sohalarini yaxshilashda, ayniqsa, maorifsohasida sezilarii ishlarni amalga oshiradi. Uning tashabbusi bilan bir guruh iqtidorii yoshlar Istambul, Berlin, Moskva kabi shaharlarga o'qishga yuboriladi. Buxoro maktablari uchun o'quv qurollari, darslik va qo'llanmalar nashr etish yo'lga qo'yiladi.
Fitrat 1921—1922-yillarda bir qator yuqori lavozimlarda ishlab, o'zining davlat arbobi sifatidagi iste'dodini ko'rsata oldi.
U 1923—1924-yillarda Moskva va Leningradda yashadi, Sharq tillari institutida ishladi. Turk, arab, fors tillari va adabiyotidan yoshlarga dars berdi. Leningrad dorilfununi professorligiga saylandi. "Abulfayzxon", "Bedil", "Qiyomat", "Shaytonning tangriga isyoni" kabi asarlar yozib, chop ettirdi. Moskvadan qaytgach, respublikamizning ilmiy, madaniy-ma'rifiy hayotida faoliyat ko'rsatadi.
Fitrat tilshunos olim sifatida o'zbek tilining qoidalari to'g'risida "Sarf", "Nahv" asarlarini yozdi.
Musiqashunos olim sifatida "Shashmaqom", "O'zbek klassik musiqasi ham uning tarixi", "Sharq musiqasi" kabi tadqiqotlar yaratdi. 30-yillarda u ilmiy-tadqiqot muassasalarida, o'qituvchilar malakasini oshirish instituti va dorilfununda ishladi.
1937-yili "xalq dushmani" sifatida hibsga olinib, 1938-yili Toshkent shahrining hozirgi Yunusobod tumani Bo'zsuv qirg'og'idagi qatlgohda otib tashlandi.
ASHURALI ZOHIRIY
(1885-1937)
Taniqli ma'rifatparvar, yirik tilshunos, lug'atshunos, adabiyotshunos olim, jurnalist va tarjimon, Turkistondagi jadidchilik harakatining ko'zga ko'ringan namoyandalaridan biri Ashurali Zohiriy 1885-yili Qo'qonda tug'ilgan. U dastlab Qo'qondagi Madalixon madrasasida tahsil ko'radi, arab va fors tillarini puxta egallaydi, o'zbek va fors-tojik mumtoz adabiyotini o'rganadi. Har tomonlama bilim sohibi bo'lgan A.Zohiriy 1907-yildan boshlab rus-tuzem maktabida, shuningdek, jadid maktabida o'zbek tili va adabiyotidan dars beradi. 1912—1919-yillarda esa pedagogik faoliyat bilan birga jurnalist sifatida ham qizg'in ish olib boradi. 1917—1918-yillarda Turkiston Muxtoriyati hukumatining barpo etilishi A.Zohiriy faoliyatiga yangicha yo'nalish bag'ishlaydi. U "El bayrog'i" gazetasiga muharrirlik qilib, Muxtoriyat g'oyalarimng keng xalq ommasi o'rtasida tarqalishiga munosib hissa qo'shadi.
A.Zohiriy faoliyatining 1917-yildan keyingi asosiy yo'nalishi ma'rifatparvarlik bilan bog'liq. U Qo'qondagi birinchi dorilmualliminning tashkilotchisi va dastlabki zamonaviy maktablarning muallimi sifatida Farg'ona vodiysi uchun ko'plab o'qituvchilarni yetishtirib berdi. U asos solgan dorilmuallimin keyinchalik pedagogik texnikumga aylantirildi. 1930-yili esa shu texnikum bazasida Farg'ona davlat pedagogika instituti tashkil etildi.
A.Zohiriy erkparvar g'oyalari uchun 1929-yil noyabrida hibsga olinib, o'n yil muddatga ozodlikdan mahrum etildi. Qamoq muddatini tugatgach, alloma yana sevimli kasbi — ma'rifatparvarlik bilan shug'ullanadi. Ammo 1937-yilda qatag'on bo'roni avj olgach, u yana qamoqqa olinib, o'sha yilning 4-dekabrida otib tashlanadi.
A.Zohiriy qabrining qayerdaligi noma'lum.
FAYZULLA XO'JAYEV
(1896-1937)
Atoqli davlat va siyosat arbobi, Buxoro jadidchiligining faol ishtirokchisi, "Yosh buxoroliklar" partiyasining rahbarlaridan bin Fayzulla Xo'jayev 1896-yili Buxoro shahrida yirik savdogar oilasida tug'ilgan. U yoshligida eski maktabni bitirib, Buxoro madrasasida o'qigan. 1907—1912-yillarda F.Xo'jayev Moskvada shaxsiy o'qituvchilardan ta'lim olgan. 1913-yildan jadidlar safida faoliyat ko'rsatgan va xalq orasida ma'rifat tarqatish bilan shug'ullangan. 1917-yildan u "Yosh buxoroliklar" partiyasi tashkilotchilaridan biridir. Buxoro jadidlari so'l qanotining inqilobiy ruhdagi a'zolaridan bo'lib, 1920-yilda amirni taxtdan ag'darishga harakat qiladi.
1920-yilda Turkistonda muhojirlikda bo'lib, "Yosh buxoroliklar" partiyasining Turkiston byurosini tashkil qilgan. F.Xo'jayev tomonidan tuzilgan
partiyaning dasturi shariat asosida bo'lib, xalqning milliy an'analari va o'ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olgan holda Buxoroda xalq demokratik respublikasini tashkil etishni maqsad qilib qo'ygan edi.
Buxoro amiri taxtdan ag'darilgach va hokimiyat Yosh buxoroliklar qo'liga o'tgandan so'ng F.Xo'jayev hukumat rahbari etib saylanadi. Bu lavozimda u mustaqil siyosat olib borishga, Rossiya va xorijiy mamlakatlar bilan teng muloqot qilishga intilgan. 1922-yilda u Germaniyaga chet el savdo kompaniyalari va yirik savdogarlar bilan shartnoma tuzishga borgan.
1925-yilda F.Xo'jayev O'zbekiston Xalq nozirlari kengashining raisi etib saylandi. U o'z faoliyatida o'zbek xalqining iqtisodiy va madaniy ravnaqiga xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirishga intildi. F.Xo'jayev sovet tuzumi tomonidan milliy ziyolilarning faoliyatini cheklash siyosatiga qarshi chiqdi. U uzoq yillar davomida markazning tazyiqi ostida ishlashga majbur bo'ldi. 1926-yilda jadidchilik tarixiga bag'ishlangan "Buxoro inqilobi tarixiga materiallar" kitobi uchun kompartiya tomonidan qattiq ta'qibga olindi.
F.Xo'jayev hukumat rahbari sifatida O'zbekistonning xalq xo'jaligi (paxtachilik, irrigatsiya, kapital qurilish, chorvachilik)ni rivojiantirishga, maorif va madaniyatni ravnaq toptirishga harakat qildi, biroq yangicha tusdagi mustamlaka sharoitida bu intilishlarning befoyda ekanini keyinroq anglab yetdi.
F.Xo'jayev 1937-yilda qatag'on qilindi va o'limga mahkum etildi.
BOBOOXUN SALIMOV
(1874-1929)
Davlat va siyosat arbobi, ma'rifatparvar Bobooxun Salimov 1874-yili Gurlan bekligida qozikalon Salimoxun oilasida dunyoga keldi. Asli ismi Muhammad bo'lib, unga hurmat yuzasidan Bobooxun deb taxallus berilgan. U boshlanq'ich ta'limni olgach, Xiva shahridagi Olloqulixon madrasasida tahsiini davom ettiradi. Arab, fors, rus tillarini o'rganadi, she'rlar mashq qiladi. 1910—1918-yillarda Xiva xoni Asfandiyorxon saroyida otasi o'rnida shayxulislom lavozimini ado etadi. 1917-yil Xivadagi inqilobiy voqealarida ishtirok etib, parlament sifatida tashkil etilgan Majlis a'zoligiga saylanadi. 1918—1920-yillarda To'rtko'lda yashab, "Yosh xivaliklar" partiyasiga a'zo bo'lib kiradi. 1920-yili xalq vakillarining Butunxorazm I qurultoyida Xorazm Xalq Sovet Respublikasining Adiiya noziri lavozimiga
saylanadi. Keyinchalik u Xorazmdagi maktab, maorif ishlarida qatnashadi. 1924-yilda Xorazm ruhoniylarining I qurultoyi chaqirilishi va o'tkazilishiga rahbarlik qildi.
B.Salimov islom g'oyalari asosida yangilikka intilishga, shariatda tenglikka erishishga, xon amaldorlarining huquqlari bilan o'sib kelayotgan savdogarlar va sanoatchilar, hunarmandlar va ziyolilar huquqlarini tenglashtirishga intildi. Dastlab u xonlikda mayda huquqiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan taraqqiyotga erishish mumkin, deb hisoblagan.
Bobooxun Salimov 20-yillar oxirida kommunistik totalitar tuzum tomonidan ziyolilarning ta'qib qilinishi natijasida davlat ishlaridan chetlashtiriladi. Uning qarashlari, maqsad va g'oyalari bolshevistik siyosatga zid edi. Shuning uchun u 1929-yil 10-may kuni kechqurun sovet hokimiyati tomonidan sudsiz, so'roqsiz otib o'ldiriladi.
Bobooxun Salimov qabrining qayerdaligi noma'lum.
IS'HOQXON TO'RA IBRAT
(1862-1937)
Is'hoqxon Ibrat ma'rifatparvar shoir, zabardast tilshunos, tarixshunos olim, ilk o'zbek matbaatchilaridan bo'lib, 1862-yilda Namangan yaqinidagi To'raqo'rg'on qishlog'ida tug'ilgan.
Dastlabki ma'lumotni eski maktabda, so'ngra onasining qo'lida oladi. Keyinroq Qo'qonga borib madrasaga o'qishga kiradi.
Is'hoqxon Ibrat 1886-yilda madrasani tugatib, To'raqo'rg'onga qaytib keladi. U o'z faoliyatini pedagog sifatida qishloqda ma'rifat tarqatish bilan boshladi. O'sha yili eski mahalliy maktablardan ancha farq qiluvchi yangicha maktab ochadi.
Is'hoqxon Ibrat 1887-yilda haj safariga otianadi. So'ng u Sharq mamlakatlari bo'ylab sayohatni
davom ettiradi. Yevropaning Istambul, Sofiya, Afina, Rim kabi .markaziy shaharlarida bo'ldi, ancha vaqt Jidda shahrida istiqomat qiladi, Bombey va Kalkuttada yashaydi. Is'hoqxon u yerlarda ko'p ishlatiladigan arab, fors, hind-urdu va ingliz tillarini mukammal o'rgandi. U 1896-yilda o'z vataniga qaytib keldi. 1901-yilda "Lug'ati sitta-alsina" asarini bosmadan chiqaradi. Mazkur lug'at jadid maktablarida sharq va rus tillarini o'rganishda birdan bir qo'llanma sifatida foydalanib kelindi.
Is'hoqxon Ibrat 1912-yilda yozuvlar tarixiga bag'ishlangan "Jome' ul-xutut" ("Yozuvlar majmuasi") asarini yaratdi va o'z matbaasi "Matbaayi Is'hoqiya"da bosmadan chiqardi.
Ibrat chin qalbdan o'z xalqining ilmli, ma'rifatii bo'lishini istadi. Keyingi 20-yil ichida 14 ta ilmiy-tarixiy, lingvistik asar yozdi. 30 yillik poetik ijodining majmuyi bo'lmish "Devoni Ibrat" she'rlar to'plamini tuzdi. Tarixshunoslikka oid "Tarixi Farg'ona", "Tarixi madaniyat" va "Mezon uz-zamon" ilmiy asarlarini yaratdi.
Ibratning so'nggi yillardagi hayoti ancha tahlikali o'tdi. 1935-yildan u hamma lavozimlardan olib tashlandi. 1937-yilning aprel oyida 75 yoshli keksa shoir va ma'rifatparvarni hibsga oladilar. Ibrat Andijon turmasida vafot etadi.
Is'hoqxon Ibrat qabrining qayerdaligi noma'lum.
MAHMUDXO'JA BEHBUDIY
(1875-1919)
Jadidchilik harakatining darg'asi, buyuk ma'rifatparvar Mahmudxo'ja Behbudiy 1875-yilning 19-yanvarida Samarqandda ruhoniy oilasida tug'ildi.
Tog'asi Muhammad Siddiq yordamida xat-savod chiqaradi. Eski maktab-madrasada o'qiydi. Arab tilini o'rganadi. Qozixonalarda mirzalik, qozilik vazifalarida ishlaydi. 1893—1900-yillarda Makkaga haj safariga boradi.
1903—1904-yillarda Moskva, Peterburg, keyinroq Qozon, Ufa shaharlariga boradi. 1914-yilda Arabiston, Misr, Turkiya kabi bir qator mamlakatlarda bo'ladi.
U o'z davrining yirik islomshunoslaridan biri, muftilik rutbasiga erishgan zot edi. Behbudiy shu bilan birga hamisha bid'atga qarshi kurash olib bordi va o'z asarlarida dinni to'g'ri tushunishga va targ'ib etishga da'vat etdi.
Vaqtii matbuot sahifalarida zamonasining dolzarb mavzulariga bag'ishlangan ijtimoiy-siyosiy, tarixiy-adabiy maqolalari bilan faol ishtirok etadi. Uning 10-yillar Turkiston matbuotida 300 dan ortiq maqolalari e'lon qilingani ma'lum. Ushbu maqolalarning markazida maktab, maorif, madaniyat, ma'rifatparvarlik g'oyalarining targ'iboti turadi.
1913-yilda u Samarqandda "Samarqand" gazetasi va "Oyina" jurnalini tashkil etadi. Har ikkala nashrning asosini ma'rifat-madaniyat, millat va ozodlik g'oyalari tashkil qiladi. U 1911-yili "Padarkush" dramasini yaratdi.
Behbudiy yangi usuldagi maktablarning ilk targ'ibotchi va asoschilaridan biri, shuningdek, ana shu maktablar uchun darsliklar ham yaratgan yirik ma'rifatparvardir.
Behbudiy 1917-yilgi fevral va oktabr voqealaridan keyin Turkistonning mustaqil, ozod bo'lishi uchun tinmay kurashdi va shu yo'lda o'z jonini fido qildi. U Turkistonning milliy davlat qurilishi masalasini o'rtaga tashladi. O'z xalqi taraqqiyotini nafaqat ma'rifatda, baiki uning siyosiy maqomining keskin o'zgarishida, o'z mustaqilligini qo'lga kiritishida deb bildi. Uning "Haq olinur, berilmas!" degan so'zlarijadidlarning shioriga aylandi. U Turkiston Muxtoriyatini olqishladi. Uning hukumatiga a'zo sifatida saylandi. Turkiston Muxtoriyati qonga botirilgandan so'ng u siyosatdan bosh tortdi va Samarqandda maorif bo'limi mudiri bo'lib ishladi. Lekin mustaqillik umidlaridan voz kechmadi.
Sovetlar hukumatining qirg'inlari, adolatsizliklari avjiga kelganda, bu hoini jahonga ma'lum qilish uchun yo'lga otiangan Behbudiy Buxoro amiri tomonidan hibsga olinib, 1919-yilning bahorida Qarshi shahrida qati etiladi.
M.Behbudiy qabrining qayerdaligi noma'lum.
MUHAMMADSHARIF SO'FIZODA
(1869-1937)
Ma'rifatparvar ziyoli, shoir Muhammadsharif So'fizoda o'zbek madaniyati tarixida yorqin iz qoldirgan zotlardandir.
Muhammadsharif Egamberdi o'g'li 1869-yil 29-yanvarda Chustda tug'ildj, uning otasi pichoqchi - hunarmand edi. U mahallasidagi qo'shnisi Manzura otinda savod chiqardi. 1893—1898-yillarda u Qo'qonda yashadi va madrasada ta'lim oldi. Qo'qon adabiy muhitining mashhur shoiriari Muqimiy, Muhyi, Zavqiy, Nodim Namangoniy bilan yaqin munosabatda bo'ldi. Bo'lajak shoir dastlabki she'rlariga Muqimiy tavsiyasi biJan "Vahshiy" taxallusini qo'lladi.
So'fizoda 1893-yilda ona shahri Chustda boyonlarni, chor amaldorlarini, mutaassiblarni hajv
qiluvchi she'rlari uchun "badasi", "beadab", "dahriy" deb ayblanadi va o'limga hukm qilinadi. Shoir o'z vatanini tark etishga, 14 yil turii mamlakatlarda istiqomat qilishga majbur bo'ldi.
So'fizoda 1900—1913-yillarda O'rta Osiyoning turii shaharlarida, Tiflis, Boku, Arabiston, Hindiston, Turkiyada bo'ldi. U qayerda yashamasin, Toshkent, Kavkaz, Qrim, Orenburg, Turkiyada chop etiladigan gazetalar bilan aloqasini uzmadi. Uning maqolalari, she'rlari "Turkiston viloyatining gazeti", "Sadoyi Turkiston", "Sadoyi Farg'ona" gazetalarida muntazam chiqib turdi.
1913-yilda So'fizoda chet el safaridan Chustga qaytib keladi va usuli jadid maktabi ochadi. Kamarsada qishlog'ida yetim bolalar uchun "Dorulaytom" ("Yetimlar uyi") va kattalar uchun kechki maktab tashkil qiladi. Bu maktablarda u ona till", handasa kabi fanlarni o'qitdi.
1914-yilda So'fizoda Turkiston miqyosida hukm surayotgan ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy tanazzuini fosh etuvchi "Chustilarbizlar" she'rini e'lon qiladi. She'r boshidan oxirigacha "usuli qadim"chilarga — mutaassiblarga nisbatan achchiq kinoya, asar qahramonlarining o'zini o'zi fosh etishi usiubida yozilgan edi.
Bu to'qnashuvdan keyin So'fizoda o'z vatani Chustdan quvg'in qilindi. U To'raqo'rg'on yaqinidagi Shahand qishlog'ida usuli jadid maktabi ochdi. So'fizodaning bu ishida To'raqo'rg'on qozisi, ma'rifatparvar, shoir, pedagog Is'hoqxon to'ra Ibrat yaqindan yordam berdi.
So'fizoda sho'rolar hukumati davrida ham xalqiga chin dildan xizmat qilaverdi va adabiy-ijodiy, pedagogik faoliyat bilan shug'ullandi. 1937-yilda shoir "xalq dushmani" deb e'lon qilinib, qamoqqa olindi.
M.So'fizoda qabrining qayerdaligi noma'lum.
OBIDJON MAHMUDOV
(1858-1936)
Davlat, jamoat va siyosat arbobi, Turldstonning yirik sarmoyadorlaridan bin. Obidjon Abdulxoliq o'g'li Mahmudov Farg'ona taraqqiyparvaiiarining peshqadam vakilidir. U Peterburg universitetini tamomlagan, xalqimiz orasidan yetishib chiqqan birinchi tog'-kon muhandisi edi.
Uning tashabbusi va bevosita rahbarligi ostida 1914-yili Qo'qonda bosmaxona tashkil qilinadi va Farg'ona jadidladning "Sadoyi Farg'ona" gazetasi nashr etila boshlaydi. Mazkur bosmaxonada "Sadoyi Farg'ona" bilan birga rus tilida "Ferganskoye exo" gazetasi ham nashr etiladi. "Sadoyi Farg'ona" gazetasi nafaqat Turkistonda, baiki Rossiya musulmonlari orasida ham mashhur bo'lgan.
Obidjon Mahmudov jadid matbuotida dolzarb maqolalari bilan qatnashib, ma'rifat, ozodlik, hurlik g'oyalarini targ'ib etishga, xalqning ongini, saviyasini ko'tarishga intildi.
O.Mahmudov Turkistonning mustaqil respublika bo'lishi tarafdori va bunga yetishish uchun faol harakat qilgan jadidlardan bin edi.
1917-yilda Turkiston Muxtoriyati hukumati tashkil etilgach, 0.Mahmudov Oziq-ovqat noziri vazifasiga saylanadi. Oradan ko'p o'tmay, 1918-yil fevral oyida Turkiston Muxtoriyati bolsheviklar tomonidan zo'rlik bilan ag'dariladi. Shundan so'ng jadidlaming bir qismi o'z g'oya va maqsadlarini sovet hokimiyati idoralariga joylashgan holda amalga oshirmoqchi bo'ladilar. 0.Mahmudov ham shu kezlarda sovet davlati idoralarida xizmat qilib, millatparvarlik, taraqqiyparvarlik faoliyatini davom ettirdi.
Atoqli ma'rifatparvar Obidjon Mahmudov 1936-yilning 21-noyabrida vafot etdi.
POLVONNIYOZ HOJI YUSUPOV
(1863-1936)
O'zbek xalqining taraqqiyparvar siymolaridan, Xiva jadidlari va "Yosh xivaliklar" partiyasining rahbarlaridan biri Polvonniyoz hoji Yusupov 1863-yili Xiva shahrida savdogar oilasida tug'ilgan. 1871-yilga qadar ota-onasining, ular vafotidan keyin esa amakisi Yusufboyning qo'lida tarbiyalangan. 13 yoshida eski maktabda o'qib, savod chiqargan. Maktabni bitkizgach, savdo ishlari bilan shug'ullangan.
Polvonniyoz 1877-yilda amakisi bilan Moskvada bo'ladi. Keyinchalik 1885-yildajadid maktabini tugatadi. U arab, fors va rus tillarini yaxshi bilgan. 1904-yilda Turkiya, Misr, Suriya mamlakatlarida va Makka shahrida bo'ladi. Polvonniyoz 1917-yil 4-aprelda Xiva xoniga taqdim etilgan. davlat boshqaruvida islohotlar o'tkazish to'g'risidagi
manifestning tuzuvchilaridan biri edi. Xiva xonining jadidlarga qarshi siyosati natijasida u 1918—1920-yillarda Toshkentga o'tib ketadi va u yerda muhojirlikda bo'lib, "Yosh xivaliklar" partiyasini tashkil qiladi va unga rais etib saylanadi. Xiva xonligi tugatilgach, 1920-yil 30-aprelda Xorazm Xalq Sovet Respublikasi Nozirlar kengashi raisi lavozimiga tayinlanadi. 1926-yil 10-yanvardan Xorazm viloyat Ijroiya qo'mitasi raisining xo'jalik bo'yicha o'rinbosari bo'lib ishlaydi. Keyinchalik Ichanqal'a muzeyida xizmat qiladi.
Polvonniyoz Yusupov 1936-yilda vafot etadi.
TO'LAGAN XO"JAMYOROV - TAVALLO
(1882-1937)
To'lagan Xo'jamyorov — Tavallo XX asr boshlari Toshkent adabiy muhitining ko'zga ko'ringan namoyandalaridan edi.
U 1882-yili Toshkentning Ko'kcha dahasida ziyoli oilada tug'ildi. Avval eski maktabda, so'ng Beklarbegi madrasasida tahsil oldi. Beklarbegi madrasasi bu davrlarda Toshkent adabiy hayotining markazlaridan biri edi. Tavallo shu yerda Karimbek Kamiy, Miskin, Xislat, Yusuf Saryomiy kabi zamonasining atoqli shoirlari bilan tanishadi. Ayniqsa, Yusuf Saryomiy bilan yaqin aloqaga kirishib, uni o'zining piri, ustozi sifatida e'tirof etadi. "Tavallo" deb taxallus olishi ham mazkur ustoz da'vati bilan bo'ladi.
Tavallo o'zi yashab turgan voqelik mohiyatini, Turkistonning chor istibdodi ostida huquqsiz, zabun bir qismatga mahkum ekanligini anglagan pallada, ya'ni 1905-yillardan boshlab jadidchilik harakatlariga qo'shiladi. Bu harakatning barcha muhim jabhalarida ishtirok etadi. Xususan, milliy matbuotimizning ilk namunalari hisoblangan "Taraqqiy", "Shuhrat", "Sadoyi Turkiston", "Sadoyi Farg'ona" gazetalarida uning she'r va maqolalari muntazam chiqib turadi. 1914-yil avgustida toshkentlik taraqqiyparvar yoshlar tomonidan tashkil etilgan "Nashriyot" shirkati muassislari qatorida To'lagan Xo'jamyorov nomi ham uchraydi. 1913-yilning o'rtalarida Toshkentda birinchi milliy teatr truppasi faoliyat boshlaydi. 1914-yilning 27-fevralida "Kolizey" teatr binosida namoyish etilgan "Padarkush" spektakli shu truppaning ilk milliy teatr tomoshasi edi. Tavallo bu harakatning ham tashkilotchilari va jonkuyarlari qatorida ko'rinadi. Ana shu voqeaga bag'ishlab maxsus she'riar yozadi.
1916-yili Tavallo o'zining matbuotda e'lon qilingan va bosilmagan she'riarini to'plab, "Ravnaq ul-islom" nomi bilan chop ettiradi. To'plamda yetmishga yaqin she'r jamlangan bo'lib, ularning deyarii barchasi ma'rifatparvarlik ruhi bilan yo'g'rilgan.
Tavallo 1917-yil oktabr to'ntarishidan so'ng turii idoralarda ishladi. "Mushtum" jurnalida hajviy she'riar bilan faol ishtirok etdi.
Shoir 1937-yili ko'plab safdosh hammaslaklari qatori haqsizlik qurboni bo'ldi. Hibsga olinib, qamoqda vafot etdi.
UBAYDULLA XO'JAYEV
(1880-1938)
Jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan biri, davlat va siyosat arbobi Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'ja o'g'li 1880-yili Toshkent shahrida tug'ilgan. Rus-tuzem maktabini tamomlagach, davlat muassasalarida tarjimonlik bilan shug'ullangan. Keyinchalik Saratov universitetining huquqshunoslik fakultetini muvaffaqiyat bilan tamomlagan. Ubaydulla Xo'jayev dastlabki o'zbek advokatlaridan biri edi. O'qishni tugatgach, u Toshkent okrug sudida advokat bo'lib xizmat qiladi. O'z atrofiga yoshlarni to'plab, "LImid" yashirin jamiyatini tuzdi. Keyinchalik bu tashkilot "Taraqqiyparvar" deb nomlanib, jadidlarning asosiy tashkilotlaridan biriga aylandi.
Ubaydulla Xo'jayev 1914-yilda mahalliy
sarmoyadorlarning ko'magiga tayangan holda "Sadoyi Turkiston" gazetasini o'z muharrirligi ostida chop etadi. U ushbu gazeta sahifalarida milliy o'zlikni
anglashga da'vat etuvchi, mahalliy xalqning siyosiy ongini oshirishga xizmat qiluvchi ko'plab maqolalar e'lon qiladi. Gazeta yopib qo'yilgach, Ubaydulla Xo'jayev Andijonga keladi va rus tilida "Turkestanskiy golos" gazetasini nashr etadi.
1917-yil fevral inqilobidan keyin u Turkistondagi mustaqillik va taraqqiyot uchun milliy harakatning faol rahnomalaridan biriga aylanadi. Toshkent "Sho'royi islomiya" tashkilotiga rais, Butunrossiya musulmon sho'rosiga esa a'zo etib saylanadi. U 1917-yilda bo'lib o'tgan barcha Turkiston va Butunrossiya musulmonlari syezdiarida ishtirok etadi. Qo'qonda bo'lib o'tgan IVfavqulodda o'lka musulmonlarining syezdi uni Turkiston Muxtoriyatining Harbiy noziri etib saylaydi. Turkiston Muxtoriyati tormor etilgach, Ubaydulla Xo'jayev Orenburgga boradi va Boshqirdiston Muxtoriyati hukumatini tuzishda faol ishtirok etadi.
1920—1938-yillarda sovet hokimiyatiga zid bo'lgan siyosiy qarashlari uchun uni bir necha bor tazyiq ostiga oladilar. 1938-yilda barcha taraqqiyparvar o'zbek ziyolilari qatori u ham qatag'onga uchraydi va otib tashlanadi.
U. Xo'jayev qabrining qayerdaligi noma'lum.
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Ona tili va Ada... Просмотров: 1769
012345
0.00 (0)
Ўзбекистон Республикасида хусусийлаштришнинг ўзига хос йўли ... Добавил:
Ўзбекистон Республикасида хусусийлаштришнинг ўзига хос йўли ва босқичлари
Ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг ўзига хос хусусияти уиинг ижтимоий мақрадларга йўналтирилганлиги хисобланади. У мол-мулкни барчага тенг килиб таркатишнинг турли хил усулларига муқобил бўлиб, аҳрлининг энг заиф катламини ижтимоий ҳимоялашга йўналтирилган. Хусусийлаштиришнинг ижтимоий йўналтирилганлиги шу билан ифодаланадики, уй-жойни хусусийлаштириш жараёнида уни ноишлаб чиқариш сохасининг - халқ таълими соғликни саклаш, маданият ва бошка бюджет ташкилотларининг ходимлари бепул олишди. Бундан ташкари, меҳнат жамоасининг аъзолари ўз корхоналарининг акцияларини имтиёзли шартларда сотиб олиш имкониятига шунингдек, ижтимоий инфратузилма объектларидан бепул фойдаланиш имкониятига зга бўлишди. Давлат хўжаликларининг мол-мулки, фермалар ва боғларни хусусийлаштиришда аграр сохаси хўжалигининг жамоаларига
имтиёзлар берилди.
Ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг энг мухим хусусияти шундаки мулкни давлат тасарруфидан чикдришдан келиб тушадиган маблағларнинг катти кисми хусусийлаштириш давридан кейин корхоналарни қуллаб-кувватлашга тадбиркорликни ривожлантиришга сарфланмоқда. Бутун иккинчи боскич давомида давлат мулкининг хусусийлаштирилиши натижасида келиб тушган пул маблағлари собиқ Иттифоқнинг деярли барча мамлакатларида бўлганидек бюджетга йўналтирилмасдан, балки махсус бюджетдан ташқари фонднинг хисобракдмларида тупланди. Акцияларнинг давлат улуши буйича дивидентлар хусусийлаштирилган корхонанинг тўлиқ ихтиёрида қолдирилди ва уларнинг ишлаб чикаришини янгилаш хамда техник жихдтдан кайта жихозланишига йўналтирилди. Биргина 1995 йилнинг узида марказлаштирилган бюджетдан ташкари фонддан корхоналарни хусусийлаштиришдан кейинги даврда қўллаб кувватлаш ва тадбиркорликни ривожлантиришга 2,4 млрд. сўм сарфланди шунингдек, хусусийлаштирилган корхоналар ихтиеридаги акциялар давлат улуши хисоб ракамига дивидентлар буйича хисоблаб ўтказилган 2,9 млрд. Сўм реновацияга йўналтирилди. Бундан ташқари, уш6y даврда хусусийлаштиришдан тушган тушумларнинг 20 фоизи халқ хўжалиги турли тармоқларининг усусийлаштирилган корхоналарини кредитлашга сарфланди.
Хрзирги вақтда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 20 майдаги 258 – сонли қарорига мувофиқ давлат тасарруфидан чикдриш в хусусийлаштиришдан тушган маблағларнинг таксимланиши (чет эл валютасидаги тушумлар бундан мустасно) республика Давлат мулки қўмитаси томонидан куйидаги тартибда амалга оширилади:
40 фоизи - бюджет тақчиллигини қоплаш манбаси сифатида давлат бюджетига, ушбу мабдаклардан инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш учун макеадли фойдаланилади;
15 фоизи - хусусий тадбиркорликни қуллаб-кувватлаш фондига (Бизнес-фонд га);
15 фоизи - Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашига, вилоятлар ва Тошкент шахри ҳокимиятларига ижтимоий - иктисодий ривожлвнтириш лойихаларини молиялаш, бозор инфратузилмаси муассасаларини шакллантириш учун;
3 фоизи - Давлат мулки қумитасининг хусусийлаштириш, инвестиция ва бозор тузилмаларини ташкил этиш ҳамда ривожлантириш давлат дастурини амалга ошириш буйича харажатларига;
2 фоизи - тартибга солиш ва бошқариш вазифаларини амалга ошириш билан боғлиқ харажатларни қуллаш учун Давлат мулки қўмитасининг ҳисоб ракамига;
25 фоизи - хусусийлаштирилаётган корхоналар ёки балансига мулкнинг хусусийлаштирилган қисми бўлган корхоналарнинг ихтиёрида қолдирилади, ушбу маблағлар фақат техник жихатдан кайта жихозлашга, ишлаб чиқлришни янгилашга ва айланма маблағларини тўлдириш учун мақсадли фодаланилади.
Мулкни давлат тасарруфидан чиқлриш ва хусусийлаштириш амалдаги крнун хужжатлари ҳамда дастурларга мувофиқ шунингдеқ хукумат кррорлари асосида амалга оширилмоқда. Мулкни давлат тасарруфидан чиқлриш . ва хусусийлаштириш дастуридан ташкари, мехмат жамоалари аъзолари, нодавлат юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг буюртмалари асосида ҳам амалга ощирилиши мумкин. Шундай қлиб, фуқоролар, Ўзбекистоннинг нодавлат юридик шахслари, бошқа давлатларнинг юридик шахслари, мехмат жамоалари ҳамда Давлат мулки қўумитаси давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришни амалга ошириш ташаббуси билан катнашиш хуқуқига эга. Бунда Давлат мулки қўмитаси ва унинг худудий булинмалари давлат корхоналарини кайта ташкил этиш натижасида барпо этиладиган акциядорлик жамиятларининг муассислари сифатида иштирок этади.
Давлат корхоналарини мулкчиликнинг бошқа нодавлат шаклларига айлантиршп давлат тасарруфидан чиқлриш ва хусусийлаштиришнинг қуйидаги асоси тамойилларини ўз ичига олган тармоқ дастурлари ёки хукумат қарорлари асосида амалга оширилади:
- меҳнат жамоаси аъзоларининг манфаатларини инобатга олган ҳолда Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг шаклларини белгилаш;
- монополияга карши қонунчилик талабларига риоя этиш;
- давлат мулкини пулга ва бепул бериш ҳаракатларини уйғунлаштириб олиб бориш;
- сотилиши ва бепул хусусийлаштирилиши лозим бўлган мол-мулк улушига эга бўлиш учун барча фуқароларнинг тенг хукуклари;
- барча фуқароларнинг ижтимоий ҳимояланишини таъминлаш;
- ошкоралик, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тадбирларини амалга оширилиши устидан давлат хамда жамият назорати.
Ўзбекистонда давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш куйидаги шаклларда амалга оширилади:
- давлат корхонасини хужалик жамиятига ёки ширкатига айлантириш;
- давлат мулки объектлари ва (ёки) давлатга тегишли акциялар, улушлар ва мулкий пайларни нодавлат юридик ва жисмоний шахсларга, шу жумладан. Ўзбекистон Республикаси норезидентларига биржалар ва биржадан ташкари савдоларда конунчилиқаа кўзда тутилган тартибда сотиш.
Давлат тасарруфидан чикариш шаклини танлаш хукумат ёки Давлат мулки қўмитаси (худудий бошқарма)иинг қарорига мувофик, ишлаб чикаришнинг ўзига хос хусусияти, корхона иш фаолияти самарадорлигини ошириш, ишлаб чикариш кўлами, асосий фондлар қиймати ва имкониятли сармоядорларнинг таклифларини ҳисобга олган холда амалга оширилади.
Акцияларнинг 25 фоизидан ортик, улушининг давлат ихтиёрида қиддирилищига фақат мамлакатларнинг келажакдаги фан-техника салоҳиятини белгилаб берувчи, шунингдек, республиканинг иктисодий мустақиллигини таъминловчи тармоқлар ва корхоналар буйича рухсат этилади,
Қимматли коғозлар бозорини янада ривожлантириш ва кенгайтириш, сармоядорларнинг фаоллигини ошириш мақсадида республика хукумати томонидан щу нарса белгилаб кўйилганки, 1997 йилнинг апрелидан бошлаш ўз улушини саклаб қолган очиқ акииядорлик жамиятларида устав сармоясини шакллантиришда акциялар пакетлари куйидагича тақсимланади:
- давлат улуши - 25 фоиздан ошмаслиги керак;
- мехдат жамоасиниг улуши - 26 фоиздан ошмаслиги керак;
- хорижий сармоядорга сотиладиган улуш - камида 25 фоиз бўлиши лозим;
- қолган қисми - эркин савдога кўйилади.
Бунда хукумат хорижий сармоядорлар иштирокидаги акциядорлар жамиятларининг акциялар пакетларини тендер шартлари асосида кайта тақсимлаш тўғрисида қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга.
Юкорида таърифланган тартиб эмиссия проспекти руйхатга олинга санадан бошлаб бир йил давомида амал қилади, шундан сўнг барча сотилмай қолган акциялар Давлат мулки қўмитаси томонидан юридик ва жисмоний шахсларга, шу жумладан, хорижий юридик ва жисмоний шахсларга эркин сотувга кўйилиши лозим.
Хрзирги кунда давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлащтиришдан келиб тушадигин маблағларнинг бир кисми хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг ихтиёрида колиши мумкин. Бунда хусусийлаштирилаётган корхоналар ушбу маблағлардан фақат техник жиҳатдан кайта жиҳозланиш, ишлаб чиқаришни янгилаш ва айланма маблағларни тўлдириш мақсадларида фойдаланиш мумкин. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришдан тушган маблағлар уларнинг ихтиёрида колдириладиган корхоналар ўзларига хизмат кўрсатадиган банкда махсус депозит ҳисоб рақамларини очади ва маскур хисоб рақамларнинг реквизитларини Давлат мулки қўмитасига тақдим зтади. Давлат мулки қўмитаси ва унинг худудий бошқармаларининг махсус депозит ҳисоб рақамларига мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришдан келиб тушган сумманинг 25 фоизи миқаоридаги маблағлар 1999 йил 20 майдаи кейин хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг махсус депозит ҳисоб рақамларига утказилди.
Ушбу маблағларга куйидагилар киради:
- Давлат мулки қўмитаси ва хусусийлаштирилаётган корхона уртасидаги асосий қарз суммаси мажбуриятларни таққослаш хужжатига мувофик, эмиссия проспектига биноан мехмат жамоасининг улуши буйича акцияларни сотишдан тушган маблағлар;
- эмиссия проспектига мувофик, эркин сотув улуши ва хорижий сармоядор улуши буйича акцияларни сотишдан тушган маблағлар;
- эмиссия проспектига мувофик, белгиланган тартибда давлат улуши акцияларини сотишдан тушган маблағдар.
Агар акциялар махсус давлат кредитидан фойдаланилган холда ХИФларга сотилса, у холда эмитент корхоналарнинг махсус депозит ҳисоб рақамларига куйидаги маблағлар утказилади:
- битимдарни амалга ошириш вактида ХИФлар томонидан бир марталик тулов куринишида келиб тушган сумманинг бир қисми;
- махсус давлат кредита куринишида берилган сумманинг бир қисми (ХИФ томонидан кредит тулик, катарилгандан кейин бир ой давомида).
Акпиялар пакетини эркин муомаладаги валютага сотишда битим суммасининг 25 фоизи Давлат мулки қўмитаси томонидан чет зл валютасй томонидан Марказий банк белгилаган тартибда сотилганидан кейин хусусийлаштирилаётган корхонанинг ҳисоб рақамларига миллий валютада утказилиши лозим.
Хусусийлаштирилаётган корхона унга Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришдан келиб тушиши лозим бўлган маблағларни олишдан расмий тарзда воз кечиш мумкин. Бундай холатда ушбу маблағлар Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетига йуналтирилади. Давлатнинг ишончли вакиллари хамда давлат мулкини бошқаришга ишонч билдирилган шахслар ўзларининг ҳисоботларида бундай корхоналарнинг ихтиёрида колдирилган хусусийлаштиришдан келиб тушган маблағлардан макрадли фойдаланганлик хақидаги ахборотни хар чоракда тақдим зтади. Бундан ташқари, кўрсатилган маблағлардан мак,садли фойдаланиш мониторинги ва уни назорат қалиш Молия вазирлиги томонидан амалга оширилади. Корхоналар томонидан уларнинг ихтиёрида колдирилган маблағлардан макеадсиз фойдаланганлик холлари аниқланганда, Молия вазирлиги ва унинг жойлардаги органлари тегишли суммани ундириши хамда уларни Республика бюджетининг даромад қисмига йунадтирищи мумкин.
2003-2004 ЙИЛЛАР ДА КОРХОНАЛАРНИ ДАВЛАТ
ТАСАРРУФИДАН ЧИҚАРИШ ВА ХУСУСИЙЛАШТИРИШ
ДАВЛАТ ДАСТУРИНИНГ МОХИЛТИ.
Ўзбекистон Республикаси Президентиниг 2003 йил 24 январда қабу қилинтан «Ўзбекистон иктисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятин тубдан ошириш чора - тадбирлари тўғрисида»ги фармони
хусусийлаштириш жараёнини янги сифат кўрсаткичларига утиши хусусийлаштирищни янада чукурлаштиришга қаратилган бул хусусийлаштириш борасида янги боск^чни бошлаб берди десак хато булмайди,
Фармонни бажариш юзасидан 2003 йил 17 апрелда Ўзбекисто Республикаси Вазирлар Махдамасининг «2003-2004 йилларда корхоналарн давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш дастури тўғрисида»ги қарор
қабул қилинди.
Қарорнинг мохдяти ва мазмуни, унинг макеадли вазифалари
куЙидагилардан иборат.
Бир неча ой мобайнида хусусийлаштирилган корхоналарни бошқаришни такомиллаштириш масалалари буйича махсус комиссия томонидан уста! жамгармаларида давлатга тегишли улуш мавжуд бўлган корхоналарни хатловд^ утказиш ва улар фаолиятини урганиб чикнш буйича катта иш қилинди. Жойларп борилиб сал кам 4 минг корхона ва объект текшириб чикллди. Хар бир муайяь корхона буйича техник даража ва молиявий холат, унинг мамлакат иктисодиётиш ривожлантиришдаги роли, давлат улушини саклаб колишнинг макрадп мувофиклиги, шунингдек мазкур корхона қанчалик истикболли ва инвесторлар шу жумладан хорижий инвесторлар учун жапб этувчан эканлиги танк#ди|
бахоланди.
Мана шундай урганиб чиқаш асосида тахлил қалинган барча корхонала келгусида давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш йуналишлари в қатламлари буйича туртта асосий гурухт^а тегишли деб топилди.
Энг кўламли бўлган биринчи гурухга қарийб 1400 корхона киритилди, у буйича 2003-2004 Йиллар мобайнида устав жамгармалардаги 25 фоиз ва унд камрок.миқаордаги давлатга тегишли улушини, шунингдек ушбу корхоналарни хдли жоЙлаштирилмаган активларини биржа ва биржадан ташқари бозорлар тулик,сотиш назарда тутилади.
К,айд этиш керакки, ушбу гуруҳ акциялари ҳозирдаёк, фонд бозор инвесторлар орасида кенг талабгор бўлган корхоналарни бирлаштиради.
Иккинчи гуруҳ- бу хрзирги вактгача давлат мулки бўлган корхоналар, қарорга мувофик, ушбу корхоналарни фонд бозорида, биринчи навбатда, яхл: холда хусусий мулк қалиб тулик,сотишга қарор қилинди
Учинчи_гурух^и бир неча Йиллар мобайнида барқарор тургунлик холат бўлган корхоналар ташқил этади. Улар буйича давлат тасарруфидан чиқариш^ дойр қатьий чора-тадбирлар куриш назарда тутилади. Улар 2003 йил мобайни^ тулик, хусусийлаштирилиши керак. Шу билан бирга, хусусийлащтирилг корхоналарни бошқаришни такомиллаштириш масалалари буйича махс^ комиссияга, Давлат мулки қўмитасига, Вазирлар Махдамаси Комплекслар
2003 йил якунлар буйича ушбу корхоналар ва объектларни хусусийлаштириш натижаларини пухта хатловдан у^казиш топширилди. Шунинг асосида, инвесторларда кизиқаш уйготмайдиГан ва келгусида ривожланиш истикболларига эга булмаган корхоналарни аниклаш зарур. Бундай корхоналар давлат реестридан чиқарилган холда кейинчалик туг^тилиши керак. Бунда ушбу корхоналарни, уларга тегишли бўлган асбоб-ускуНаларни ва бошка мол-мулкларни кисмларга бўлиб сотиш мулжалланган. Шу билан бирга айрим тугатилаётган истикболсиз корхоналар ва объектлар буйича улар эгаллаб турган ер участкаларини иморатлари билан биргалиқаа тзнлов асосида хужалик юритувчи бошка субъектларга бериш назарда тутилади.
Ту_р_тинчи гурухга чекланган доирадаги, кридага кура, йирик, стратегик ахдмиятли корхонолар киритилди. Мазкур корхоналар буйича уларнинг устав жамқармаларида давлат улушини сзклаб к,олиш макрадга мувофик, деб эътироф этилди. Айни вактда ушбу корхоналарни бошқариш тизимини тубдан ўзгартириш, акциядор-мулқаорларшшг ўз ролики анча кучайтириш, кўзатувчан кенгашларнинг ваколатини мусТахдамлаш, тасдикланган бизнес-режалар бажарилиши, ишлаб чиқаришнинг усиши, корхоналарнинг молиявий ҳолати, фойда куриш ва акциядорларга дивиДентлар тулаш учун ижрочи директорларнинг масъулиятини ошириш вазифаси кўйилди.
Қарорда ик^исодий ночор корхоналарни хусусийлаштириш механизмига алохдда зътибор берилган. Жумлад^н, зарар куриб ишловчи ва паст рентабелли корхоналарга жойлаштирилмаган давлат активларини танлов шартларида уларнинг номинал кийматидан nact нархда сотиш хукуки берилган. Агар янги мулқаор техника билан кайта жи^о:)лаш ва ишлаб чик,ариш хажмларини купайтири1п, корхонанинг мавжуд №едиторлик қарзини к^Йтариш учун етарли бўлган миқаорларда инвестиция мзжбуриятларини ўз зиммасига қабул қилса, сотишнинг бундай тартибига йул кўйилади.
Вазирлар Махдамасининг қарори билан қабул қилинган 2003-3004 йилларда корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш дастури амалга оширилиши натижасида мулк тўзилмасида туб ўзгаришлар юз беради, корхоналарнинг устав саомоялариДа> тармоқларда ва умуман ик,тисодиётда давлатнинг иштироки кескин к^сқаради, хусусий секторнинг роли ва аҳамияти жиддий равишда ошади, хусусийлаи1тириш жараёнига инвесторларни жало этиш учун янада кўлай шарт-шароитлар яратилади.
Ўзбекистон Республикасининг алохдца мулкий объектлари - ер ости бойликлар, сувлар, хаво бушлиги, усимлик ва хайвонот дунёси, тарихий ва маданий ёдгорликлар, давлат бюджети маблағлари, республика сурурта жамгармаяари; мамлакатимиз мустахдеамлигини, унинг ижтимоий ва иктжодий корхоналар ва мулкий жамгармалар
ривожини таъминловчи
хусусийлаштирилмайди.
Хусусийлаштириш жарёнларида иктмсодий макрадга мувофиклик ва самарадорлик кридалари асосий урин тутади, нслоҳ қапиш сунъий жадаллаштирилиши ёки сустлаштирилишига йул кўйилмайди. Хусусийдаштиришнинг асосий йуналиши давлат мулки объектларини кайта ташқил 'угишдан иборат. Кичик иншоотлар учун асосан мулкчиликнинг хусусиЙ ва масъулияти чекланган жамият усули, урта объектлар учун - масъулияти чекланмаган жамият ва очиқ турдаги х^ссадорлик жамияти усули, йирик корхоналар учун - очиқ турдаги х^ссадорлик жамиятлари усули тавсия этилади.
Мулкчилик шаклларини танлаш Давлат мулк к\гмитаси томонидан ишлаб чиқариш мик,ёслари, тармоқ,хусу снят лари, ишловчнлар сони, асосий фондларнинг қиймати, ишлаб чиқаришни кооперациялаш ва мехмат таксимоти жараёнларида бошка обьектлар билан алокалар х^собга олинган холда амалга оширилади.
Республика даражасидаги тармоқ, бошқарув идоралари ва уларнинг минтакавий (вилоят) буринлари ҳам кайта ташқил этилиши ксрак. Республика тармоқ, давлат ва нодавлат концернлар, уларнинг минтақавий букинлари маъмурий-буйрукбозлик таркиблари сифатида кунгилли асосда шаюшантирилувчи уюшмалар ва ассоциациядан чиьс^ш хукук^га зга булади. Уюшма ёки ассоциация очиқ турдаги хдюсадорлик жамияти ёхуд ўз муассислари измат қилувчи ижроия идораси, ёки агар ташқил чтилиши янги танҳо қалувчи тўзилма ю^ага келишига олиб бормаса, холдинг сифатида эх;гиёжига хизмат шаклланиши мумкин. Иншоотларни хусусийлаштириш шарт-шароитлари ҳам улар фаолиятининг кўламлари ва ўзига ҳослиги билан боглик, Асосан савдо, умумий овқатланиш, ахолига комму нал ва маиший хизмат кўрсатиш сохдпарига кирувчи объектлар к,оида тариқасида ки.м ошди савдосига куйиб ёки танлов асосида сотилади. Боолка тармоқларнинг майда ва урта объею!ари, катта-кичиклигидан катъи назар, чала курилиш объеқаари хдм агар у балансида бўлган ташқилотларда уни тугатиш учун маблағ булмаса ёки маблағ етишмаса шу тартиб б^йича хусусийлаштирилади. Объектларни танлов буйича сотиш чогида корхона фаолиятининг янги мулқаор томонидан таклиф этилаетган энг фойдали куиидаги шартлари голибни аниклашнинг асосий мезони х^собланади: асосий ишлаб чиқариш хажмларини сак,лаб колиш ва купайтириш, товарлар (ишлар, хизматлар)нинг янги турларини ўзлаштириш;
• иш уринларини саклаш ёки купайтириш;
• инфраструктурани ривожлантириш;
•тақдим этилган бизнес-режага биноан бошк,а шартлар.
Айрим тармоқларнинг хусусиятлари, уларнинг Ўзбекистон иктисодий потенцишшга ва давлат буюртмалари бажарилишига кушаётган хдссалари ҳисобга олинган холда:
• ҳар бир холатда низомий маблакпар Давлат мулк қўмитаси томонидан таксимланиши, бунда маъмуриятга (рахбар, унинг уринбосари, бош мутахассислар, шу жумладн хужалик х^собидаги будинмалар даражасида) акцияларнинг 5 фоиздан ортик, булмаган кисми берилади;
• давлат хдссасидаги акцияларни хдссадорлар - мехнэт жамоаси аъзоларига сотишда имтиёзлар берилиши;
• акцияларни турдош ва бевосита алоқалари бўлган корхоналар сирасига кирувчи давлат хукукий шахсларига сотиш кўзда тушлади.
Давлат мулк қўмитаси айрим ҳолатларда низомий маблағнинг 100 фоизини чет эл харидларларига сотиши мумкин.
Давлат тасарруфидан чик^риш ва хусусийлаштириш чорида корхоианинг клйматини белгилаш.
Ўзбекистонда содир булаётган хусусийлаштириш билан боглик, қайта ташқил этишлар хукумат хужжатлари ва Давлат мулк қўмитаси ишлаб чик&ан услубий тавсиялар асосида амалга оширилмоқаа. Бу хулсжатлар мулкнинг кийматини бахолашга асосланиб, кайта тўзилаётган корхонанинг янги низомий жамгармасини белгилашга имкон берди.
Корхона мулки крйматини белгилаш учуй куйидагилар дастлабки маълумот
ҳисобланади:
• асосий фондларнинг колдик к^ймати (корхона асосий фондларини руйхатга| олиш акти буйича);
• номоддий активлар киймати;
• урнатилмаган ускуналарнинг баҳо қиймати (урнатилмаган ускуналарни руйхатга олиш акти буйича);
• тугалланмаган курилишларнинг баҳо қиймати (чала куридишларни р;?йхатг'а олиш акти буйича);
• ўзок, муддатли молиявий харажатлар;
• пул маблағлари; •корхонанинг барча активлари.
Корхонада хусусийлаштиришни утказиш учун ишчи комяссияси ташқил этилади, У Давлат мулки қўмитасига тақдим этиш учун зарур бўлган хужжатларни тайёрлайди, кайта ташқил этилаётган корхона низомининг лойихасини тайёрлайди.
Қайта ташқил этилиши керак бўлган корхона томонидан куйидаг^ хужжатлар тайерланиши керак:
1. Ишчи комиссияси тайинланиши тўғрисидаги буйрук; ишчи комиссиям мажлисларининг протоколлари;
2. Мехмат жамоаси ЙИРИЛИШИ протоколидан кучирма; мех;шт жамоас* аъзоларининг ёзилув варақалари;
3. Хусусийлаштириш режаси;
4 Корхонанинг сўнгги ҳисобот даври санасида солик, нозирлиги ва Юкори ташқилот томонидан тасдиқаанган баланси;
5 К,айта тўзилаётган корхона низомий жамгармаси аниқаанган холда мулкни бахолашни жамланма акти
6 Руйхатга олиш ва асосий фондлар, шу жумладан;
• 70 фоиздан 100 фоизгача ишдан чик££Н асосий фондлар:
• тула фойдаланилган асосий фондлар;
•ижтимоий инфраструктура ва атроф-мухдгни мухрфазалаш иншоотлари;
• Ўзбекистон Республикасида «Мулк тўғрисида»ги конун кучга кирган даврдан бошлаб ёки ижарага олган (ижара корхоналари учун) даврда соф фойда ҳисобидан сотиб олинган асосий фондларнинг колдик қиймати аниқаанган акт;
7. Чала курилишларни руйхатга олиш ва бахолаш акти;
8. ^'риатидмаган ускуналарни руйхатга олиш ва бахолаш акти;
• руйхатга олиш тукрисидаги қарори;
• мулкни ижарага бериш-олиш акти;
• корхонанинг ижара муносабатларига утиш давридаги баланси;
• ижара ҳаки бюджетга туланганини тасдиқаовчи хужжатлардан нусхалар;
• ижарага олинган мулкнинг асосий фондларни чегириб ташлаш ва сотишни ўз ичига олган хдракати буйича х^соб-китоб;
9. Давлат манбалари (ижарага олинган асосий воситаларга амортизация ажратмалари, уларни сотишдан тушган даромадл&р ва бошкалар) ҳисобига ижара мудатида сотиб олинган асосий фондлар кайта ташқил этилаётган корхона низомининг лойиҳаси;
10. Соф фойда х^собидан хреил бўлган иктисодий рагбатлантириш жамь'армалари буйича изох^номалар;
11. Амортизация ажратмаларидан фойдаланиш буйича шартнома;
12. Корхона таркиби тўғрисидаги маъяумотлар;
13. Объект тўғрисидаги маълумотлар руйхати.
Ижара корхоналари учун куйидаги кушимча ахборотлар талаб к^линади:
• ижара шартномаси, ижара корхонаси низомининг нотариус тасдиқааган нусхалари;
*ҳокимликнинг руйхатга олиш тўғрисидаги қарори.
Корхона тақдим этаётган барча хужжатлар аудиторлик фирмаси экспертизасидан утказилади.Фирма мазкур корхона буйича ўз хулосасини беради.
Корхона асосий фондлари к^йматини кайта х>1соб-китоби читф:ш экспертизасига алохдда эътибор берилади.
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Mikroiqtisodiyo... Просмотров: 558
012345
0.00 (0)
Xususiylashtrining 7 ta usuli. Добавил:
Xususiylashtrining 7 ta usuli.
1. Davlat korxonlari aktsiyarini ichiq tarzda sotuvini o`tkazish.
Fon bozorlari yetarli rivojlanmagan mamlakatlarda aktsiyalarni sotish qiyin bo’lib, qimmatga tushish mumkin. Bu keng ko’lamli reklama zaruriyatidan kelib chiqadi. Lekin bu cay-harakatlar tamomila o’zini oqlaydi. Masalan Yamaykada davlat bankini sotish bo’yicha kim osti savdosida muvofiqiyatli natijalarga erishdi.
2. Aktsiyarni kim oshdi savdosi yo’li bilan sotish.
Xususiylashtrishning keng tarqalgan bu usuli kim oshdi savdosi orqali amalgam oshirilishi kerak. Bunda poraxo’rlik, fuqorolarga ayrim ustunliklar berilishi oldi olinadi. Chunonchi Meksikada xususiylashtrishning dastlabki bosqichi korxonolar partyaga yaqin turgan shaxslarga nacha-muncha arzon satilishida ayblash tufayli ko’plab baxslarni keltrib chiqargan edi.
3. Davlat korxonalarini xususiy investrlarga sotish.
Bu usul toxub ob’ektni to’g’ridan-to’g’ri sotib olish, yoxud aktsiyalar poketini sotib olish to’li bilan amalgam oshiriladi. Xususiy investrlashni yirik korxonalar uchun samarasiz xisoblaydilar, chunki davlat aktsiyalarining nazorat paketini o’z qo’lida saqlab qoladi, bu esa kelgusi muvafaqiyatlar oldida mas’uliyati kuchli bo’lgan investitsya to’g’risidagi qarorini qabul qilishda o’z aksini ko’rsatishi mumkin.
4. Korxonaning mulkini sotish va keyinchalik mavjud qarzlarni to’lov yo’li bilan davlat korxonasini tugatish.
Bu usul faqat ichki qayta ko’rish yo’li bilan korxonani saqlab qolishga bo’lgan jamiki umidlar yo’qqa chiqganda foydalanish usuli yo’lga qo’yilgan.
5. Davlat korxonalarini alohida bo’limlarga ajratish yoki bo’lim va …… qurish yo’li bilan ularni qismlar bo’yicha sotish.
Iqtisodiyot markazlashgan ko’pgina mamlakatlarda yirik korxonalar turli turdagi kopdan-ko’p korxonalarna o’z ichiga oladi. Har qanday hususiylashtrish amalgam oshirilishida avvalo ularni ajratish, kichiklashtrish lozim bo’ladi. Bunda korxonani foyda keltruvchi bo’limlari aloxida korxona tarzida sotiladi.
6. Korxonani rahbarlar va mehnat jamoasi tomonidan sotib olinishi.
Bu holda korxonani mehnat jamoasi tamonidan aktsionerlash dasturi (USOP) eng muhim usul hisoblanadi. Korxona jamoasiga bo’g’usi jamg’armalar hisobidan qaytariladigan qarzlar olish imkoniyatini beradi. Qarzlar koplanishi bila aktsiyalar ularni sotib olishda ishtrok etgan har bir xodimlarning o’z mulkiga aylanadi.
Bunday mulk turli shakllantrish zamirida bir tomonda bozor fondiga foydaga yo’nalganlik, ikkinchi tomondan xodimning ijtimoiy muhofazalanganligi yotadi, bu xodim o’z korxonasiga egalik qilishi bilan uzviy bog’liq.
7. Davlat korxonasini xususiy shaxs tomonidan ijaraga olishi yoki davlat va xususiy korxonalar o’rtasida korhonani boshqarish to’g’risida bitm tuzish .
Bunday yondashuv mudatdagi isdiqbolda keskin cheklanadi.
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Mikroiqtisodiyo... Просмотров: 224
012345
0.00 (0)
TEMURIYLAR DAVRI MA'NAVIYATI Добавил:
TEMURIYLAR DAVRI MA'NAVIYATI
REJA :
1. Temuriylar davrida iqtisodiy-siyosiy ahvol
2.Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyot
3. Temuriylar davrida barpo etilgan obidalar
Davrga ta'sir etgan omillar yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bilan bitilgan ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo'lishida, insonlar tarbiyasida bu davr o'z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mustahkamlashda, xalqimizning milliy g'ururini shakllantirishda xizmat qilmoqda.
Har bir davrning moddiy va ma'naviy taraqqiyotga ta'sir etuvchi o'z omillari bo'ladi. Temuriylar davri ma'naviyatining yuksalishiga ta'sir etgan omillar- IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoda ro'y bergan o'zgarishlar, buyuk Uyg'onish davri (Sharq Renessansi) kashfiyotlari, i1m-fan sohasidagi katta o'zgarishlar, buyuk allomalar Ibn Sino, Forobiy, Farg'oniy, Beruniy, Buxoriy, Bahouddin Naqshband va boshqalarning asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir .
Mutaxassis olimlarning fikrlariga qaraganda, mashhur shayx Bahouddin Naqshband tariqati Amir Temur davri mafkurasi asosini tashkil etgan va u yuksak e'tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «Diling Allohda, qo'ling - mehnatda bo'lsin»,- degan buyuk hikmat Amir Temur dunyoqarashiga mos edi.
Uzoq cho'zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o'lkada yagona va qudratli davlat barpo etilishini hamda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o'rnatilishini tarixiy zaruratga aylantirgan edi.
Avvalo, shuni aytish joizki, Chig'atoy avlodidan bo'lgan Tarmashirinxon (1326-1334) o'ldirilgandan keyin Movarounnahrda beqarorlik kuchaydi. Lekin chig'atoiylarning birontasining ham kuchayib borayotgan feodal tarqoqlikka barham berishga kuchi yetmadi. Chig'atoy ulusi 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo'linib ketdi. Masalan, Kesh viloyatida Hoji Barlos o'zini hokim deb e'lon qildi. Xo'jand va unga qarashli yerlarda amir Boyazid Jaloir mustaqillik e'lon qildi. Bir-birlari bilan talonchilik urushlari boshlanib ketdi.
Mo'g'uliston xoni Tug'luq Temurxon (1348-1363) bu paroshan kandalikdan foydalanib, 1360-yil fevralida sanoqsiz lashkar bilan Movarounnahrga bostirib kirdi. Sayram mo'g'ulga qarshilik ko'rsatmay taslim bo'ldi. Sirdaryoning o'ng va so'l tomonlari ham shu zaylda egallandi.
O'zini hokim, xon deb atagan boshliqlar ham qochib keta boshladi yoki mo'g'ul qo'shinlariga qo'shildi. Lekin xalqqa qiyin bo'ldi. Mo'g'ullar 1369-yilgacha Movarounnahrda xo'jayinlik qilishdi. Urushlar, to'qnashuvlar hammaning tinkasini quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi yo'lida jonini tikkan yolg'iz Amir Temur (1336-1405) bo'ldi. U markazlashgan mustaqil davlatga asos soldi. Har qanday daylat o'z faoliyatida ma'lum ijtimoiy guruhning maqsad ya manfaatlarini himoya qiladi. Masalan, quldorlik daylati qul egalarining, feodal davlati yirik yer-suv hamda mulk egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham mulkdorlar hukmron bo'lgan daylat edi.
Amir Temur ko'p yillar dayom etgan feodal tarqoqlik va urushlar oqibatida vayron bo'lgan xalq xo'jaligini tiklash, shaharlarni qayta qurish ya mamlakatni obod qilishda zo'r tashabbus va jonbozlik ko'rsatdi. Masalan, Samarqand va Banokat shaharlari 1218-1219-yillarda mo'g'ullar tarafidan tamoman vayron etilgan edi. Buxoro, Nasaf (Qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirib bo'lmas edi.
Amir Temur hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq shaharlarni tiklash va obodonlashtirish ishiga astoydil kirishdi. Masalan, 1371-1372-yillarda poytaxt Samarqandning buzilib ketgan hisori (qal'a) va uzunligi 70 chaqirim atrofida bo'lgan devorini tiklatdi. O'shanda Shahriston (tashqi shahar) ya uning 6 darvozasi (Shayxzoda, Ohanin, Feruza, So'zangaron, Korizgoh, Chorsu), 4 qavatli ikki ulkan saroy - Ko'ksaroy va Bo'stonsaroy bunyod etildi, shahar ko'chalari ya bozorlari obod qilindi.
Shohi Zindada O'ljoy Turkon og'o, Tug'luq Tegin, Qutlug' Turkon og'o, Shirinbeka maqbaralari, xonaqoh va Chortoq qurildi. Temurning rag'bati bilan Samarqand Chorsusida Tim va shaharning u boshidan bu boshigacha kesib o'tgan shoh ko'cha, Ruhobod maqbaralari ham qurildi.
Sohibqiron Amir Temur o'z hayoti dayomida ko'plab shaharlar, masjid-u madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal'a-qasrlar, bog'-rog'lar, sug'orish inshootlari, rayon yo'llar, ko'priklar barpo ettirdi. Ularning, ba'zilarini o'g'illari, nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan atashga da'vat etdi. Biroq barpo etilgan inshootlarning birontasiga ham Amir Temur nomi berilmadi. Bunga uning o'zi xohish bildirmadi.
Amir Temur davridaSamarqand yangicha usulda qayta qurildi. Mo'g'ullar hukmronligi davrida, ya'ni keyingi 140 yil davomida biron-bir katta bino qurilmagan edi.
Amir Temur dunyo madaniyatiga, ma'naviyatiga beqiyos hissa qo'shgan buyuk shaxsdir. Amir Temur qurdirgan Bibixonim masjidi (1404), Oqsaroy qasri (1380-1404), Dorus-saodat maqbarasi (1380) oliy imoratlardir.
Amir Temur davrida bog' yaratish ish1ari beqiyos rivojlandi. Bog'lar xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib chiqib yaratilgan. Tadqiqotchi O'.Alimov ta'kidlashicha, Sohibqiron Samarqand atrofida 12 ta bog'-saroy barpo ettirgan. Bular Bog'i Naqshijahon, Bog'i Behisht, Bog'i Shohrux, Bog'i Dilkusho, Bog'i Shamol, Bog'i Davlatobod, Bog'i Bo'ldi, Bog'i Maydon, Bog'i Baland, Bog'i Chinor, Bog'i Jahonnamo, Bog'i Navbog'laridir. Bulardan tashqari mamlakatning boshqa joylarida ham ko'plab bog'lar yaratilgan.
Amir Temur jismonan baquvvatligi va yuksak ma'naviyati bi1an odam1ardan ajra1ib turadigan, har qanday odamning ruhiga ta'sir o'tkazadigan hamda o'ziga bo'ysundiradigan buyuk shaxs edi. Ang1iya1ik tadqiqotchi Xi1da Xukxemning fikricha, Amir Temur O'rta Osiyo o'tmish taraqqiyotida to'p1angan siyosiy, iqtisodiy va madaniy merosni o'zida mujassamlantirgan va bu madaniy merosning davomchisi bo'lgan shaxsdir.
Amir Temurning avlodlaridan ko'pchi1igi shunday obodonchi1ik ish1arini davom ettirdi1ar. Mirzo U1ug'bek qurdirgan madrasa1ar, Husayn Boyqaro davrida A. Navoiy boshchiligidagi obodonchilik ish1ari, Boburiy1ar davridagi noyob quri1ishlar bunga misol bo'la oladi.
Amir Temur o'z ulkan saltanatini Boshqaruvini ulus-ulus qilib idora qilgan. Movarounnahrdan boshqa barcha o'lka va mamlakatlarni u 4 ulusga bo'lib, o'g'il, nabiralariga taqsimlab bergan. Ulus hokim1ari mustaqil hukmdorga o 'xshardi.
Ularning o'z devon1ari, xazinasi va qo'shini bo'lgan. Lekin ular ulusning muhim ishlarini otasi va markaziy hukumat bilan kengashib qilishardi. Ayni mahalda Amir Temur ularning yonida o'zining ishonch1i odamlarini tutardi.
Ulus hokimlari xirojning bir qismini markaziy davlat xazinasiga jo'natib turishlari shart edi va zarur bo'lib qolsa, otasi yoniga qo'shin bilan borib, xizmat qilishga majbur edi.
Amir Temur markaziy davlat tizimini ixcham va ishchan qilib tuzdi, bunda songa emas, sifatga e'tibor berdi.
Davlat siyosatini belgilashda va uni amalda hayotga tatbiq etishda naqshbandiya tariqati g'oyalarini ifodalovchi «rosti-rusti» qoidasi asos qilib olindi. Sohibqiron bu g'oyani takomillashtirib, «Kuch- adolatdadir» degan mashhur hamda shu davrgacha davlatlar tajribasida ommaviy qo'llanilmagan qoidani kashf etdi. Davlat ishiga iymonli, diyonatli kishilami o'tqazdi. Davlatni boshqarishni 4 omilga bog'liq deb bildi: 1. Saltanat. 2. Xazina. 3. Qo'shin (sipoh masalasida). 4. Raiyat (qora xalq). Saltanatni yuritishda vazirlar masalasiga e'tibor qaratildi. Vazir 4 sifatga ega bo'lishi shart bo’gan. Bular: 1) asllik va toza nasllik; 2) aql- u farosatlilik; 3) raiyat va sipoh ahvolidan boxabarlik; 4) sabr-toqatlilik va tinchliksevarlik. Amir Temur tuzgan markaziy davlat tizimini bor-yo'g'i 7 vazir boshqargan: 1) mamlakat va raiyat vaziri (vaziri a'zam -Bosh vazir); 2) sipoh vaziri (sipohning ta'minoti va uning umumiy ahvoli); 3) moliya ishlari vaziri (egasiz -davlatga qarashli yer-suv va mulk; 4) saltanat ishlarini yurituvchi vazir (kirim-chiqim masalasida); 5) adliya ishlari vaziri bo'lib qozilar devonga rahbarlik qilgan; 6) devoni mushrifga rahbarlik (voqea-hodisalardan xabardorlik); 7) xorijiy mamlakatlar bilan bo'ladigan munosabatlarga mutasaddilik. Amir Temur saltanatni boshqarishda kengash, mashvarat va maslahatga alohida e'tibor bergan. Kengash -bu yaqin, ishonchli odamlar bilan muhim davlat ishlari yuzasidan qilinadigan maslahat, yig'ilish. Mashvarat esa mashoyix, ulamo, fuzalo, vuzaro va boshqa arkoni davlatni to'plab qilinadigan yig'ilish. «Garchi ishning qanday yakunlanishi taqdir pardasi ortida yashirin bo'lsa-da, - deydi u, -aqli raso va hushyor kishilardan kengash-u tadbir istab, fikrlarini bilmoq lozim». «Davlat ishlarining 9 ulushini, - deydi u, - kengash, tadbir va mashvarat bilan, qolgan bir ulushini qilich bilan hal qildim».
Amir Temur el-yurtni o'z tasarrufiga olish va itoatda tutish uchun 12 tuzuk tuzdi:
1) Podshohlar bir so'zlik bo'lishi va aytgan so'ziga amal qilishi, belgilangan har bir ishini bilib qilishi lozim.
2) Har bir ishda adolatpesha bo'lishi, atrofida ham shunday kishilarni tutishi zarur .
3) Ne ishniki qilar bo'lsa, o'zi hukm chiqarsin.
4) Biror ishga azmu qaror qilar ekan, qarorida qattiq tursin.
5) Oning amr-u farmoni hamma uchun vojib bo'lsin.
6) Podshohlik ishlarini biron boshqa kimsaga ishonib berib qo'ymasin.
7) Ne ish qilmoqchi bo'lsa, boshqalar bilan kengashsin, lekin maslahatning foydalisini olsin.
8) Saltanat, raiyat va Sipoh ishlarida yaxshi-yomon gaplar eshitsa, haqiqat qilib, shoshmasdan, mulohaza bilan hukm chiqarsin.
9) Sipoh va raiyat oldida o'zini haybatli va jiddiy tutsinki, hech kim bo 'yin tovlash va gap qaytarishga jur'at etolmasin.
10) Raiyat, xazina, lashkar va saltanat podshohning hukmi ostidadir, u buni doimo esda tutmog'i lozim.
11) Saltanatni idora qilishda boshqani o'ziga sherik qilmaslik kerak.
12) Ahli kengashdan ogoh va hushyor bo'lmog'i olzim, chunki ko 'pincha ayb axtaradilar va uni tashqariga tashiydilar .
Amir Temur tuzgan bu davlat barcha ijtimoiy tabaqalarga suyangan va qonun asosida boshqariladigan yangi bir davlat edi. «Saltanatim binosini, -deb yozadi Amir Temur, - dini islom, to'ra va tuzuk (qonun-qoida) asosida mustahkamladim. Saltanatimni boshqarishda uchragan har qanday ishni tuzukka binoan qildim».
Temurdan keyingi uning izdosh1ari ham boshqaruv san'atiga ama1 qi1ib, uni takomillashtirishdi. Ayniqsa, Mirzo U1ug'bek davrida bu narsa yaqqo1 ko'rindi.
Movarounnahrning qadimiy iqtisodiy, madaniy shuhratini tiklash yillarida uning ma'naviy salohiyati yanada kamol topdi va ijtimoiy hayotda to'la1igicha namoyon bo'ldi. Shuning uchun ham mam1akat ijtimoiy hayotining barcha tomon1ari, dav1at idora tizimi, iqtisodiy, mo1iyaviy, dehqonchi1ik, hunarmandchilik, savdo, madaniyat, fan, me'morchi1ik, harbiy masa1a1ar, xa1qaro a1oqa1ar, is1om dini, shariat va boshqa soha1ar maqsadga muvofiq rivoj1andi. Amir Temur dav1atni boshqarishda, uning ichki va tashqi siyosatini be1gi1ashda, xa1q ommasi, mansabdor shaxs1ar, olim-u fuza1o1ar, is1om rahnamo1ariga munosabatda Al1ohga, iymonga, tafakkurga, kitobga va eng so'nggi chora sifatidagina qi1ichga asoslanib ish yuritdi, hukm chiqardi. Demak, Amir Temur buyuk dav1at arbobi va yuksak ma'naviyatga ega bo'lgan dono hukmdor bo'lib, ham siyosiy, ham ma'naviy jihatdan juda katta tarixiy ahamiyatga egadir. Zero:
1. Amir Temur XIV asrdayoq mam1akat va mintaqalararo munosabat1arni chuqur1ashtirib, yagona iqtisodiy makonga bir1ashtirishga harakat qildi. Integratsiyani ish1ab chiqib, Buyuk Ipak yo'li o'tgan .mam1akat1ar o'rtasida madaniyat1ar mu1oqotini bosh1ab berdi.
2. Amir Temur dav1at tizimi va boshqaruvni tashki1 etishda o'ziga xos maktab yaratdi, ado1at1i jamiyat qaror toptirishda qonun ustuvor1igiga rioya qi1di.
3. Amir Temur dav1atchi1ik tamoyi11arini rivoj1antirdi, uni aq1-idrok sa1ohiyatiga tayanib, taktik va strategik asosda shakllantirdi;
4. Amir Temur sa1tanati ma 'naviyat va oliy darajadagi
madaniyatga yo'g'ri1gan sa1tanat edi.
«Temur tuzuk1ari».
Amir Temur ma'naviyat masalalari tomomdan XIV-XV asrlarda yozilgan bo'1ib, dastlab turk tilida chop etilgan. 1783-yilda ing1iz tilida nashr qilingan. Birinchi marta o'zbek tiliga 1967-yilda forschadan tarjima qi1ingan.
«Temur tuzuk1ari»da Amir Temur, Movarounnahrning 1342-1405-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, qo'shni mam1akatlar va xalqlar bilan bo'lgan o'zaro munosabatlar haqida hikoya qilinadi. «Temur tuzuklari»da Amir Temurning asosiy doktrinasi -jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli feodal davlatning siyosiy va ax1oqiy tamoyillari Jfodalangan. «Temur tuzuklari» podshohlarning turish-turmushi va odob-axloq me'yorlarini belgilovchi risoladir.
Asar 2 qismdan iborat.
Birinchi qismda jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va iste'dodli davlat arbobi sifatida nom qoldirgan Amir Temurning 7 yoshidan to vafotiga qadar kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqrog'i, uning Movarounnahrda Markaziy hokimiyatni qo'lga kiritish, feodal tarqoqlikka barham berish va markazlashgan davlat tuzish, qo'shni yurt va mam1akatlarni, masalan, Eron hamda Afg'onistonni o'z tasarrufiga kiritish, oltin O'rda hukmdori To'xtamishxon (1376-1395), butun Yevropaga qo'rquv va dahshat solgan Turkiya su1toni Boyazid Yildirim (1389-1402) ga qarshi va, nihoyat, buyuk jahongirning Ozarboyjon, Gruziya va Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.
Ikkinchi qism jahongirning nomidan aytilgan va uning toj-u taxt vorislariga atalgan o'ziga xos vasiyat va pand-nasihatlaridan iborat. Unda davlatni idora qilishda kim1argtayanish, bosh1iqlarni saylash, sipohiylarning maoshi, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va bosh1iqlarning burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt oldidagi alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida gap boradi.
Amir Temur davlatni boshqarishda o'zidan avval o'tgan hukmdorlardan farq qilib, davlat va mamlakatni boshqarishda 1 yoki 2 tabaqaga emas, balki aholining barcha tabaqalariga suyandi. «Temur tuzuklari»da aytilishicha, davlat asosini 12 ijtimoiy toifa tashkil qiladi:
1) sayyidlar (payg'ambar avlodlari), ulamo, mashoyix, fozil kishilar; 2) ishbilarmon, donishmand kishilar; 3) xudojo'y, darvesh, qalandarlar; 4) no'yonlar- amirlar, ya'ni harbiy kishilar, mingboshilar; 5) sipoh va raiyat; 6) maxsus ishonchli kishilar; 7) vazirlar va sarkotiblar; 8) hakimlar va tabiblar, muna]imlar va muhandislar; 9) tafsir va hadis olimlari; 10) ahli hunar va san'atchilar, hunarmand, kosiblar; 11) so'fiylar; 12) tojir (savdogar) va sayyohlar xorij bilan savdo-sotiq. Uning taqdirini 3 narsa: podshoh, xazina va askar hal qiladi. Qo'shin, asosan, o'n, yuz, ming va tumanga bo'lingan, o'n kishilik harbiy bo'linma tepasida turgan bosWiq- o'nboshi, shuningdek... yuzboshi, mingboshi, tuman boshlig'i, no'yon deb atalgan. Asarda ularning haqhuquqlari, oylik maoshi ham aniq ko'rsati1gan. Masalan, oddiy sipoh mingan otining bahosi baravarida, bahodirlar 2-14 ot baravarida va h.k. maosh olishgan.
«Temur tuzuklari»da qilich chopishda o'zini ko'rsatgan bahodirlar 1-marta o'nboshi, 2-marta o'zini ko'rsatsa - yuzboshi, 3-marta esa mingboshi etib tayinlansinlar, deyilgan. Jang va xizmatda o'zini ko'rsatgan amirlar rag'batlantirilgan. Qaysi bir amir qo'shin bilan mamlakatni olsa, 3 narsa- imtiyoz bilan siylangan. Unga: 1) tug', nog'ora va bahodirlik martabasi;- 2) davlat kengashlariga bemalol kirish huquqi; 3) biron sarhadning noibligi berilgan. Temur tuzgan qo'shin o'zining strategik va taktik mahorati bilan o'sha davrning eng mukammal va kuchli armiyalaridan hisoblangan. «Temur tuzuklari»da o'sha qo'shinning tuzilishi, qurollanishi, harbiy san' ati haqida muhim ma'lumotlar keltirilgan. Qo'shinning harbiy tayyorgarlik darajasi Temuriy shahzodalardan Husayn Boyqaro va Bobur davrida yanada takomillashdi. Boburning buyuk yurishlari bobokalonining taktikasini yaxshi o'zlashtirib, uni davrga moslab rivojlantirganiga yaxshi misoldir .
Amir Temur davlatida asasiy qanun vazifalarini bajargan musulmon huquqi islam ta'limatiga asaslangan. Imam Buxariy, Termiziy, Bahauddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, Burhaniddin Marg'inaniylarning asarlarida Qur'an ta'rifi bilan birga musulmon huquqi sharhi berilgan. Shariat - keng va mukamma ishlangan huquq qomusi, unda turmushning turli-tuman sahalari: diniy- oilaviy, xalqaro, fuqarolik, jinoiy, axloqiy normalar ifodalangan.
Shariatda huquq ilmi yaxshi ishlangan bo'lib, u asasan: I) diniy qoidalarni, mohiyatni o'rganuvchi va 2) tarkibiy huquq ilmining turli sohalariga tegishli bo'lgan qoidalarni o'rganuvchi ikki qismdan iborat. Unda davlat va huquqning paydo bo'lishi va mohiyati i1ohiy kuchga bog'langan holda o'rgani1adi. Davlat va qonunlarni yaratuvchi Alloh bo'lsa, uning yerdagi vakili davlat boshlig'i - shohdir. Bu qoidaga, asosan, avval ilohiy qonunlarning mavjudligi va undan kelib chiqadigan, inson tomonidan qabu qi1ingan qonunlar to'g'risidagi g'oyalar o'rganiladi.
Amir Temur shaharlarda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish uchun ko'plab ilmiy muassasalar qurishga amr qilgan. Madrasalarda diniy fanlar bilan baravar matematika, me'morchilik, astronomiya, adabiyot, tarix, musiqa kabi fanlarning o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha, musulmonlarga diniy madrasalarda ta'lim berish, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: tafsir, hadis, fiqhdan dars berish uchun sohibqiron tomonidan har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qilingan. Talabalarga o'z davrining yirik allomalari dars berganlar. Madrasa mudarrislariga ko'p maosh to'langan, ular farovon hayot kechirganlar. «Temur tuzuklari»da «Sayyidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim. Ular bilan qimmatli fikrlashdim»,- deb yozadi.
Garchi Turon zaminida olim1ar, muhandis1ar, usta1ar yetar1i bo'lsa-da, Amir Temur Hindiston, Iroq va Erondan ham olim-u fuzalolarni Samarqandga olib ke1gan. Amir Temur qaysi mam1akatni ega11asa, uning noyob o'ljasi shu o'lkaning rassom1ari, mohir usta1ari hisob1angan. U o'sha yer1ik olimu u1amolarga mehribonlik ko'rsatgan. Albatta, bu tadbir1ar juda yaxshi natija1arga olib ke1gan. Xilda Xukxemning e'tirof etishicha, «Temur dunyoga ke1gan yurtda fa1safa, tibbiyot, matematika, astronomiya, geografiya, tarix, adabiyot soha1arida 01amshumu1 asar1ar yarati1di. Bu asar1ar keyincha1ik Yevropa Uyg'onish davriga turtki bo'ldi va Yevropa ,fanining uzoq asr1ar davomidagi taraqqiyotiga asos bo'1ib xizmat qildi. O'n beshinchi asrni Temuriy1ar Renessansi davri deb atash mumkin». Temur davridagi ilm-fanga g'amxo'r1ik U1ug'bek davriga ke1ib o'z mevasini berdi va Samarqandni dunyoga mashhur qildi. O'n yettinchi asrga ke1ib Angliya qirolligining birinchi astronomi U1ug'bekning «Zijijadidi Ko'ragoniy» asaridan foyda1angan.
Temuriy1ar davri ma'naviyatining buyuk namoyandasi, shubhasiz, Alisher Navoiydir. Navoiy maktabi noyob hodisa bo'1ib, hozirgacha dunyoni 101 q01dirib ke1moqda. Albatta, buyuk inson1ar komillik cho'qqisiga oson1ikcha erishgan1ari yo'q. U1ar tur1i qiyin bosqich1ardan o'tgan1ar. O'tmishda ma'naviy kamolotga inti1gan shogirdlar (muridlar) o'zlarini tamomila ustoz (murshid) ixtiyoriga topshirganlar. Shogird faqatgina ixlos va sadoqat ila komil ustoz tarbiyasida yetuklikka erishishi, ilm cho'qqilarini zabt etishi, qabih1ik va razolatga yetaklovchi shayton vasvasalaridan saqlanishi mumkinligi haqida «Turkiston mulkining shayxul mashoyixi» (Alisher Navoiy) bo'lgan Ahmad Yassaviy quyidagi hikmatni bejiz ijod qilmagan:
Piri mug'on xizmatida yugurib yurdim,
Xizmat qilib, ko 'zim yummay hozir turdim.
Madad qildi, Azozilni kovlab surdim,
Andin so'ngra qanot qoqib uchdim mano.
Talaba1ikning dastlabki davrida ustoz talabada mavjud g'ururni sindirishga harakat qi1gan. Shogirddagi mag'rur1ik illatini bartaraf etmoq maqsadida ustoz eng past, kishilar xazar qiladigan ishlarni bajarishni ham shogirdlariga buyurgan. Jumladan, ulug' mutafakkir Jaloliddin Rumiy ustoz1ari ila masjid va madrasa hojatxonalarini poklashgan. Abu Rayhon Beruniy kutubxonadagi kitoblardan foydalanmoq uchun masjid hovlisini har kuni supurib-sidirgan. So'fi Olloyor tavbasining ijobati uchun kishilarning tahoratiga xizmat qilgan. Bu xil a11omalar ustoz1ar tomonidan buyurilgan ishni bajarmas1iklari mumkin emas edi. Aynan shu xil riyozatlar cheki1gani tufayli g'ururi singan, xudbinlik urug'i qurigan va oqibatda nafsiy illatlardan forig' bo'lib, komillikka inti1uvchi inson qolgan. Yuzaki qaraganda, murshid shogirdiga jabr qilgandek tuyuladi. Lekin bu «jabr» muridni tarbiyalash va chiniqtirish uchun juda zarur ekan. Shu sabab «Ota mehridan -ustoz jabri afzal» , degan purma'no maqol yarati1gan. Bunga monand Amir Temur: «Piri
komil shayx Bahouddin N aqshbandiyning: «Kam yegin, kam ux1a, kam gapir» , degan pand- u nasihatlariga amal qildim. Arkoni davlatga, barcha mu1ozim1arga ham aytar so'zim shu bo'ldi: «kam yenglar -ocharchi1ik ko'rmaysiz1ar, boy-badavlat yashaysiz1ar , kam uxlanglar -mukammallikka erishasiz1ar, kam gapiringlar dono bo'lasizlar.
Amir Temur XIV asrda buyuk Temuriylar davlatiga asos soldi. 1,5 mln. kv. km. hududda- O'rta Osiyo, Qozog'iston, Shimoliy Kaspiy, Shimolda Ural, G'arbda Sibir, Kustanay soyliklari, Sharqda Markaziy Qozog'iston va Tyanshan janubiy etaklari, Pomir tog'liklari, Kopetdog' oldi hududlarida o'z imperiyasini tuzdi. 27 ta
podshohlikni egalladi.
Amir Temur Xitoy chegaralaridan boshlab to Sharqiy Rum va Misr yerlarigacha bo'lgan hududlarni islom bayrog'i ostida yagona davlatga birlashtirdi. Sohibqiron tomonidan barpo eti1gan markazlashgan mustahkam davlat qariyb 1,5 asr o'z kuchini ko'rsatdi. Bu esa uning adolat va shariat asosida quri1gani, ustozlari, pirlari Tayobodiy, Sayyid Mir Kulol, Sayyid Barakalar o'gitlariga amal qilgani bilan izohlanadi.
Temuriylar mamlakatni 3 asrga yaqin boshqardilar. Amir Temurning tarixiy xizmati shundaki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Yevropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona jug'rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi. Umuman, Amir Temurning jahon madaniyati siyosiy va ma'naviy hayotida tutgan o'rni va tarixiy ahamiyati quyidagilardan iborat:
Birinchidan, Amir Temur XIV asrdayoq mamlakatlararo va mintaqalararo munosabatlarni chuqurlashtirish asosida insoniyat taraqqiyotini jadallashtirish zaruriyat ekanligini ko'rsatib berdi.
Ikkinchidan, u mamlakatning kuchayib ketgan feodal tarqoqligiga barham berib, el-yurtni o'z tug'i ostiga birlashtirdi, markazlashgan yirik feodal davlatga asos soldi. Bu bilan ziroatchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat rivojiga mustahkam zamin yaratdi.
Uchinchidan, Amir Temur davlat tizimi va boshqaruvini tashkil etishda o'ziga xos maktab yaratdi. Hammaning qonun oldida tengligi va qonun ustuvorligini ta'min
etishi uning buyuk xizmatidir .
To'rtinchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va yurtlarga mustamlakachilik zulmidan ozod bo'lishda yordam berdi. Masalan, o'sha davrning eng qudratli podshohlaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni tor-mor qilib (1402), Bolqon yarim orolidagi xalqlar va mamlakatlarni turklarning istibdodidan qutqardi.
Beshinchidan, Turkiston zaminini ziroatchilik, hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyat rivojlangan ilg'or mamlakatga aylantirdi. O'z umrining ko'p qismini Amir Temur hayotini o'rganishga bag'ishlagan pokistonlik tadqiqotchi Ahmad Doniy: «Hozirgi zamon tarixi Amir Temurning buyuk shaxsiga yetarli e'tibor bermadi. U Osiyoda turk islom yuksalishiga asos soldi. Tarix uning ilmi amali bilan tenglashadigan boshqa bir muqobil hodisani bilmaydi»,- deb yozadi.
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Tarix Просмотров: 1609
012345
0.00 (0)
Fosfor oksidlari, fosfat kislota tuzlari. Fosfat kislota ish... Добавил:
Fosfor oksidlari, fosfat kislota tuzlari. Fosfat kislota ishlab chiqarish. Mineral o'g'itlar
Fosforning yer po'stlog'idagi umumiy miqdori 0,08% ni tashkil etadi. Fosfor tabiatda faqat birikmalar holida uchrayldi: ulardan eng rauhimi kalsiy fosfat — apatit mineralidir. Apatitning juda ko'p turlari ma'lum, ulardan eng ko'p tarqalgani ftorapatit 3Ca3(PO4)2. CaF2. Cho'kindi tog' jinslari — fosforitlar apatitning turlaridan tarkib topgan. Fosfor oqsil moddalar tarkibidagi turli xil birikmalar holida bo'ladi. Miya to'qimalarida fosforning miqdori 0,38%, muskullarda — 0,27% bo'ladi.
Dunyoda apatitlarning eng boy qatlamlari Kola yarim orolida, joylashgan. Fosforitlar Ural, Volgabo'yi, Sibir, Qozog'iston, Estoniya, Belorussiya va boshqa joylarda keng tarqalgan. Shimoliy Afrikada, Suriya va Amerikada fosforitlarning katta konlari bor.
Fosfor o'simliklarning hayotida juda muhim bo'lgani uchun tuproqda yetarli miqdorda fosfor birikmalari doimo bo'lishi zarur.
Fizik xossalari. Fosfor elementida metallmas xossalari azotga nisbatan kam ekanligi uning oddiy moddalari xossalarida ko'rinadi. Masalan, fosfor azotdan farq qilib, bir necha allotropik shakl o'zgarishlar hosil qiladi: oq fosfor, qizil fosfor va boshqalar.
Oq fosfor — rangsiz va juda zaharli modda. Fosfor bug'larini kondensatlash bilan olinadi. Suvda erimaydi, lekin uglerod sulfidda yaxshi eriydi. Uzoq vaqt ohista qizdirilganda oq fosfor qizil fosforga aylanadi.
Qizil fosfor — qizil-qo'ng'ir rangli kukun, zaharli emas. Suvda va uglerod sulfidda erimaydi. Qizil fosfor bir necha allotropik shakl o'zgarishlar aralashmasidan iboratligi aniqlangan, ular bir-biridan rangi (to'q qizildan gunafsha ranggacha) va boshqa ba'zi xossalari bilan farq qiladi. Qizil fosforning xossalari ko'p jihatdan uning olinish sharoitlariga bog'liq.
Qora fosfor — tashqi ko'rinishidan grafitga o'xshaydi, ushlab ko'rilganda yog'lidek tuyuladi, yarim o'tkazgich xossalari bor. Oq fosforni juda katta bosim ostida uzoq vaqt qizdirish (200°C va 1200 MPa da) orqali olinadi.
Qizil va qora fosfor qattiq qizdirilganda haydaladi.
Tabiiy fosfor bitta barqaror izotop -^ R dan tarkib topgan. Sun'iy radioaktiv izotopi j| P (yarim yemirilish davri 14,3 kun) keng ko'lamda ishlatiladi.
Fosforning allotropik shakl o'zgarish-larining xossalari ularning tuzilishi bilan tushuntiriladi. Oq fosforning tuzilishi ancha p mufassal o'rganilgan. U molekulyar kristall
panjaraga ega. Uning molekulalari to'rt atomli (P4— tetrafosfor) va uch qirrali muntazam piramida shaklida bo'ladi.
Fosforning bar qaysi atomi piramidaning uchlaridan birida bo'lib, boshqa uchta atom bilan uchta 6- bog'lanish orqali bog'langan. Molekulyar panjarali barcha moddalar kabi oq fosfor ham oson suyuqlanadi va uchuvchan bo'ladi. U organik erituvchilarda yaxshi eriydi.
Oq fosfordan farq qilib, qizil va qora fosfor atomli kristall panjarali bo'ladi. Shu sababli ular deyarli barcha erituvchilarda erimaydi, uchuvchan, zaharli emas.
Kimyoviy xossalari. Kimyoviy xossalari jihatidan oq fosfor qizil fosfordan katta farq qiladi. Masalan, oq fosfor havoda oson oksidlanadi va o'z-o'zidan alangalanib ketadi, shu sababli u suv ostida saqlanadi. Qizil fosfor havoda alangalanib ketmaydi, lekin 240°C dan yuqori darajada qizdirilganda alangalanadi. Oq fosfor oksidlanganida qorong'ida shu'lalanadi — alangalanadi.
Fosfor suyuq va erigan holatda, shuningdek, 800°C dan past temperaturadagi bug'larida P4 molekulalaridan iborat bo'ladi. 800°C dan yuqori darajada qizdirilganda molekulalar dissotsilanadi: P4=2P'2 P2. Molekulalar 2000°C dan yuqori temperuturada atomlarga ajraladi: P2=2P. Fosfor atomlari P2, P4 molekulalar va polimer moddalar hosil qilib birlashishi mumkin.
Fosfor ko'pchilik oddiy moddalar — kislorod, galogenlar oltingugurt va ba'zi metallar bilan birikadi, bunda oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi. Masalan:
2P + 3S = P2S3 2P + 3Ca = Ca3P2
0+3 0+2
P - 3e = P 2 Ca - 2e = Ca 3
0-2 0-3
S+2e = S 3 P+3e = P 2
Bu reaksiyalar qizil fosforga qaraganda oq fosfor bilan oson boradi.
Fosforning metallar bilan hosil qilgan birikmalari fosfidlar deyiladi: ular suv ta'sirida oson parchalanib, fosfin PH3 — sarimsoq hidi keladigan juda zaharli moddani hosil qiladi:
Ca3P2+ 6H2O = 3Ca(OH)2+ 2PH3t
NH3 kabi fosfin ham juda kuchli kislotalarni biriktirib olish reaksiyalariga kirishadi.
PH3+HI = PH4I
Olinishi va ishlatilishi. Fosfor apatitJar yoki fosforitlardan olinadi. Buning uchun ular ko'mir (koks) va qum bilan aralashtiriladi va elektr pechda 1500°C da qizdiriladi:
+50 0+2
3Ca3(PO4)2+ IOC + 6SiO,= 6CaSiO3+ P4 + 10CO
Bu reaksiyada fosfor bug'lari quyuqlashadi va suvli yig'gichda tutib qolinadi.
Qizil fosfor gugurt ishlab chiqarishda ishlatiladi. Qizil fosfor, surma (III) sulfid, temir surigi (kvars aralashgan tabiiy temir (III) oksid) va yelimdan aralashma tayyorlanadi, bu aralashma gugurt quti-sining yon sirtlariga surtiladi. Gugurt kallagi, asosan, bertole tuzi, maydalangan shisha, oltingugurt va yelimdan tarkib topgan bo'ladi. Gugurt kallagi gugurt qutisining yon sirtiga ishqalanganda qizil fosfor alangalanadi.
Fosfor gugurt ishlab chiqarishdagina emas, balki harbiy ishda ham ishlatiladi. Fosfor yonganda quyuq oq tutun hosil bo'ladi, shu sababdan, „tutun par da" hosil qilish uchun mo'ljallangan artilleriya snaryadlari, aviabombalar va boshqalar oq fosfor bilan to'ldiriladi. Fosforning ko'pgina miqdori turli fosforli organik birikmaiar ishlab chiqarish uchun ketadi. Bular jumlasiga hasharotlarni qirish uchun ishlatiladigan foydali vositalar kiradi.
Oq fosfor ko'p ishlatilmaydi. Undan, odatda, tutun pardalar hosil qilishda foydalaniladi. Qora fosfor juda kamdan kam hollarda ishlatiladi.
Fosforning vodorod bilan va galogenlar bilan hosil qilgan birikmalari. Fosfor vodorod bilan PH3~gazsimon vodorod fosfid, P2H4 — suyuq difosfin hosil qiladi.
Gazsimon vodorod fosfid, boshqacha aytganda, fosfin PH3 Oq fosforni KOH eritmasiga qo'shib qaynatish yo'li bilan yoki kalsiy fosfid Ca3P2 ga xlorid kislota ta'sir ettirish yo'li bilan olinadi:
Ca3P2 + 6HC1 = 3CaCl2 + 2PH3
Gazsimon vodorod fosfid sassiq sarimsoq hidi keladigan rangsiz gaz bo'lib, nihoyatda zaharlidir. Reaksiya davomida gazsimon vodorod fosfid bilan birgalikda ba'zan suyuq vodorod fosfid ham hosil bo'ladi, suyuq vodorod fosfidning bug'i havoda o'z-o'zidan alangalanib ketadi.
Vodorod fosfid yonganda angidrid bilan suv hosil bo'ladi:
2PH3 + 4O2=P205+3H2O
Vodorod fosfid, xuddi ammiak kabi, galogenid kislotalar bilan birikadi; galogenid kislotalar bilan birikkanda tuzlar, masalan, fosfoniy xlorid PH4C1 hosil bo'ladi, bu tuzlarda metall rolini fosfoniy deb ataladigan PH4gruppa o'ynaydi. Fosfoniy tuzlari nihoyatda beqaror birikmalardir, ular suvga tekkanda vodorod galogenid va PH3 ga ajraladi.
Fosfor barcha galogenlar bilan bevosita birikib, juda ko'p issiqlik chiqaradi. Fosfor birikmalari ichida amaliy ahamiyatga ega bo'lgani, asosan, fosforning xlorli birikmalaridir.
Fosfor (III) xlorid PC13 suyuqlantirilgan fosfor ustidan xlor o'tkazilganda hosil bo'ladi. Bu modda 76°C da qaynaydigan suyuqlikdir.
PC13 ga suv ta'sir ettirilganda, u batamom gidrolizlanib, vodorod xlorid va fosfit kislota hosil qiladi:
PC13 + 3H2O = H3PO3 + 3HC1
Fosfor oksidlari. Fosfor bir necha oksidlar hosil qiladi. Ulardan eng muhimlari P4O6 va P4O10. Ko'pincha ularning formulalari soddalashtirilgan holda P2O3 va P,O5 tarzida yoziladi (oksidlarning indekslari 2 ga bo'lingan).
Fosfor (III) oksid P4O6 — mumsimon kristall massa, 22,5 °C da suyuqlanadi. Fosforni kislorod yetishmaydigan sharoitda yondirish bilan olinadi. Kuchli qaytaruvchi. Juda zaharli.
Fosfor (V) oksid P4H10 - oq gigroskopik kukun. Fosforni mo'l havo yoki kislorodda yondirish orqali olinadi. U suv bilan juda shiddatli birikadi.
Fosfat kislotaiar. Fosfat angidrid temperaturaga qarab, har xil miqdordagi suvni biriktirib olib, meta-, pirn- va orto-fosfat kislotalar hosil qilishi mumkin:
P2O, + H2O = 2HPO3 (metafosfat kislota) P2O5+ 2H2O = H4P,O7 (pirofosfat kislota) P2O3 + 3H2O = 2H3PO4 (ortofosfat kislota)
Fosfat angidrid sovuq suvda eritilsa, metafosfat kislota hosil bo'ladi, Lining eng sodda formulasi bunday: HPO3; metafosfat kislota molekulalarining haqiqiy tarkibi esa (HPO3)v formula bilan ifodalanadi, bu yerda x = 3, 4, 5, 6 va hokazo. Metafosfat kislotaning eritmasi bug'latilganda, u suvda oson eriydigan, shishasimon massa holida ajralib chiqadi.
Metafosfat kislota nihoyatda zaharli. Metafosfat kislota tuzlari suvni yumshatishda ishlatiladi.
Agar metafosfat kislotaning eritmasi qaynatilsa, unga suv molekulalari birikadi va uch negizli ortofosfat kislota H3PO4 hosil bo'ladi:
(HP03)x + xH20 = xH3P04
Ortofosfat kislota H3PO4 42,35°C da suyuqlanadigan rangsiz, tiriiq kristallar hosil qiladi, suvda juda yaxshi eriydi, zaharli emas, 2J5°C gacha qizdirilsa, uning har ikki molekulasidan bir molekula suv j ajralib chiqadi va suvda eriydigan, shishasimon massa holida to'rt negizli pirofosfat kislota hosil bo'ladi:
2H3P04=H4P207+H20
Yuqorida tilga olingan uchala kislotadan eng ahamiyatlisi ortofosfat kislotadir, fosfat kislota deganda, odatda, ortofosfat kislota nazarda j tutiladi.
Ortofosfat kislota metafosfat kislotaning eritmasini qaynatish bilangina emas, qizil fosforni nitrat kislotada oksidlash bilan ham olinishi mumkin:
0 +V +V +11
3P + 5HNO3 + 2H2O - 3H,PO4 + 5NO
Sanoatda fosfat kislota ikki usul: ekstraksiya va termik usul bilan olinadi.
Birmchi usulga ko'ra, maydalangan kalsiy fosfatga sulfat kislota j bilan ishlov beriladi:
Ca3(P04)2+ 3H2S04= 2H3P04+ 3CaSO4l
CaS04 cho'kmaga tushadi, kislota esa eritmada qoladi. Kislota bilan birga eritmaga ko'pchilik qo'shimchalar—temir, aluminiy sulfatlari va boshqalar ham o'tadi. Bunday kislota o'g'it ishlab chiqarishda ishlatiJadi.
Ikkinchi usulga ko'ra, dastlab fosfor olinadi. So'ngra uni P2O10 oksidga qadar oksidlanadi va bu oksidni suv bilan biriktirib, sof kislota (konsentratsiyasi 80% gacha) olinadi.
Fosfat kislotaning tuzlari. Fosfat kislota uch asosli kislota bo'lgani uchun uch xil tuz — fosfatlar hosil qiladi:
1) fosfatlar — fosfat kislotadagi vodorodning hamma atomlari o'rnini boshqa atomlar olgan, masalan K3PO4 - kaliy fosfat, (NH4)3PO4 — ammoniy fosfat;
2) gidrofosfatlar — kislotadagi ikki vodorod atomining o'rnini boshqa atomlar olgan, masalan K2HPO4 — kaliy gidrofosfat, (NH4)2HPO4 - ammoniy gidrofosfat ;'
3) digidrofosfatlar — kislotadagi bitta vodorod atomining o'rnini boshqa atom olgan, masalan, KH2PO4 — kaliy digidrofosfat, NH4H2PO4 — ammoniy digidrofosfat.
Ishqoriy metallarning va ammoniyning barcha fosfatlari suvda eriydi. Fosfat kislotaning kalsiyli tuzlaridan suvda faqat kalsiy digidrofosfat Ca(H?PO4)2 eriydi. Kalsiy gidrofosfat CaHPO4 va kalsiy fosfat Ca3(PO4)2 organlk kislotalarda eriydi.
Mineral o'g'itlar. Tarkibida o'simliklar uchun zaruriy oziq
deyiladi. Ular yuqori va barqaror hosil olish maqsadida tuproq unumdorligini oshirish uchun tuproqqa qo'shiladi.
O'g'itlar asosan: makro va mikro o'g'itlarga, oddiy, murakkab, aralash o'g'itlarga va azotli, fosforli, kaliyli o'g'itlarga bo'linadi.
Makro va mikroo'g'itlar. O'simliklarning o'sib rivojlanishi uchun zarur bo'lgan asosiy kimyoviy elementlar quyidagilardir (ular 10 ta): C, O, H, N, P, K, Ca, Mg, Fe, S. O'simliklarning mineral oziqlanishi uchun zaruriy elementlardan N, P, К va ba'zi boshqalari o'simliklarga ko'p miqdorlarda kerak bo'ladi. Shu sababli ular makroelementlar deyiladi, tarkibida shu elementlar bor o'g'itlar esa makroo'g'itlar yoki odatdagi o'g'itlar deyiladi.
Yuqorida aytib o'tilgan 10 element bilan birga juda oz miqdor¬larda (mikromiqdorlarda) B, Cu, Co, Mn, Zn, Mo, I kabi kimyoviy elementlar ham zarur. Ular mikroelementlar, tarkibida shunday elementlar bor o'g'itlar esa mikroo'g'itlar deyiladi. Hozir mikro-o'g'itlarsiz ish yuritib bo'lmaydi, chunki ulardan foydalanish qishloq xo'jaligida qo'shimcha imkoniyatlar yaratadi.
Oddiy o'g'itlar tarkibida bitta ozuqa elementi bo'ladi. Masalan, natriyli selitra tarkibida azot, kaliy xlorid tarkibida kaliy bor.
Murakkab o'g'itlarning bir xil zarrachalari tarkibida ikkita va undan ko'p oziq elementi bo'ladi, masalan, kaliyli selitra tarkibida kaliy bilan azot, nitrofoskada — azot, fosfor hamda kaliy bo'ladi.
Aralash o'g'itlar turli xil o'g'itlarning — oddiy, murakkab o'g'it¬larning mexanik aralashmasidan iborat bo'ladi. Ular ko'pincha o'g'it aralashmalari deyiladi.
Azotli o'g'itlar tarkibida, ilgari ta'kidlab o'tilganidek, bog'lan-gan azot bo'ladi. Bular selitralar (natriy, kaliy, ammoniy va kalsiy nitratlari), ammoniy tuzlari, suyuq ammiak, ammiakli suv, mochevina CO(NH2)2 (qoramollar ozig'iga ham qo'shib beriladi, tarkibida ko'p — 47% azot bo'ladi). Hozirgi vaqtda bu o'g'itlardan eng ko'p ishlatiladigani ammiakli selitra, ya'ni ammoniy nitratdir. U bir-biriga qovushib qolmasligi uchun donador holda ishlab chiqariladi.
Fosforli o'g'itlar — bular fosfat kislotaning kalsiyli va ammoniyli tuzlaridir. Ular ishlab chiqariladigan barcha mineral o'g'itlarning yarmini tashkil etadi. Eng ko'p tarqalgan fosforli o'g'itlar quyi¬dagilardir.
Fosforit talqoni, fosforitlarni mayda tuyish yo'li bilan olinadi. Uning tarkibida kam eriydigan tuz Ca3(PO4)2 borligi sababli o'simliklar faqat kislotali tuproqlarda — podzol va torfli tuproqlardagina o'zlashtirishi mumkin. Mayin tuyilganligi, shuningdek uni tuproqqa kislotali o'g'itlar, masalan, (NH4)2SO4 yoki go'ng bilan birga solish о' zlashtirilishini osonlashtiradi.
Oddiy superfosfat, apatit va fosforitlarga sulfat kislota bilan ishlov berish orqali olinadi. Ishlov berishdan maqsad - o'simliklar har qanday tuproqda yaxshi o'zlashtiradigan eruvchan tuz olishdir:
Ca,(PO)4+ 2H2SO4 = Са(Н2Р04),+ 2CaSO4
Donador o'g'itlarning kukunsimon o'g'itlarga nisbatan ancha afzalliklari bor: ularni saqlash oson, o'g'itni seyalkalar yordamida tuproqqa solish qulay, lekin asosiysi — u ko'pchilik tuproqda hosilni ancha oshiradi.
Qo'sh superfosfat — tarkibi Ca(H2PO4), bo'lgan konsentrlangan fosforli o'g'it. Oddiy superfosfatga nisbatan taqqoslanganda tarkibida ballast — CaSO4 yo'qligi jihatdan afzal. Qo'sh superfosfat ikki bosqichda olinadi. Dastlab fosfat kislota olinadi. So'ngra apatit yoki fosforit fosfat kislotaning suvdagi eritmasi bilan ishlanadi. Boshlang'ich moddalarning ko'p miqdori quyidagi tenglamaga muvofiq olinadi:
Ca3(P04)2+ 4H3TO4= 3Ca(H2P04)2
Pretsipitat — tarkibi CaHPO4 • 2H2O bo'lgan konsentrlangan fosforli o'g'it. Suvda kam eriydi, lekin organik kislotalarda yaxshi eriydi. Fosfat kislotani kalsiy gidroksid eritmasi bilan neytrallash orqali oiinadi:
H3PO4+Ca(OH)2=CaHPO4 • 2N2O
Suyak talqoni, uy hayvonlarining suyaklarini qayta ishlab olinadi, tarkibida Ca,(PO4)2 bor. '
Ammofos — tarkibida fosfor va azot bo'ladigan o'g'it. Fosfat kislotani ammiak bilan neytrallanganda hosil bo'ladi. Odatda, tarkibida NH4H,PO4 va (NH4)2HPO4 bo'ladi.
Shunday qilib, fosfat kislotaning kalsiyli va ammoniyli tuzlari fosforli o'g'itlar hisoblanadi.
Kaliyli o'g'itlar ham o'simliklarning oziqlanishi uchun zarur. Tuproqda kaliy yetishrnasa hosil va o'simliklarning noqulay sharoitga chidamliligi sezilarli darajada pasayadi. Shu sababli qazib olinadigan kaliy tuzlarining 90% ga yaqini kaliyli o'g'itlar sifatida qo'llaniladi.
Eng muhim kaliyli o'g'itlar quyidagilardir:
1) ishlov berilmagan tuzlar: maydalangan tabiiy tuz-
lardan, asosan silvinit NaCl • KC1 va kainit MgSO4 • KC1 • 3H2O
minerallaridan iborat;
2) konsentrlangan o'g'itlar: tabiiy kaliyli tuzlarni qayta
ishlash natijasida olinadi, bular KC1 va K2SO4;
3)yog'och va torf kuli: tarkibida potash K2CO, bo'ladi.
Avogadro qonuni. Gazlarning molyar hajmi
Italyan olimi AAvogadro barcha gazlar bir xilda siqilishiga (Boyl — Mariott qonuni), termik kengayish koeffitsienti bir xilligiga (Gey-Lyussak qonuni) va boshqa ba'zi umumiy xossalari borligiga e'tibor bergani holda va o'zining kuzatishlari asosida 1811- yilda quyidagi qonunni yaratdi: Bir xil sharoitda turli gazlarning teng hajmlarida molekulalar soni bir xil bo'ladi.
1860- yilda kimyogarlarning Karlsruedagi xalqaro syezdida Avogadro ta'limoti umum tomonidan e'tirof etildi. Syezd atom-molekulyar ta'limotning rivojlanishiga kuchli turtki bo'ldi.
Bir xil sharoitda barcha gazlarda alohida molekulalar orasidagi masofa taxminan bir xil bo'ladi. Molekulalarning hajmi molekulalar o'rtasidagi masofaga nisbatan nihoyatda kichik bo'ladi, bundan turli gazlarning teng hajmlarida (bir xil sharoitda) molekulalar soni bir xil bo'lishi kerak, degan xulosa kelib chiqadi. Demak, agar bir xil sharoitda gazlarning teng hajmlarida molekulalar soni bir xil bo'lsa, u holda bir xil sondagi molekulalari bo'lgan turli gazlarning massalari ham bir xil hajmni egallashi kerak.
Bizga ma'lumki, molyar massalar va ularga proporsional bo'lgan gazlarning massalari ana shunday massalardir. Masalan, 2 g vodorod bilan 32 g kislorodda molekulalar soni bir xil, ya'ni 6,02 • 1023 ta bo'ladi (Avogadro doimiysi). 2 g vodorod bilan 32 g kislorod (normal sharoitda) bir xil - - 22,4 1 hajmni egallashi tajribada isbotlangan. Demak:
Normal sharoitda 1 mol gaining hajmi 22,4 I bo'ladi. Bu hajm gazning molyar hajmi deyiladi.
Gazning molyar hajmi gaz hajmining (n.sh. dagi) moddaning tegishli miqdori n ga nisbatidan topiladi:
т д'
bunda V' — hajm (1 hisobida), n — moddaning miqdori (mol hisobida). Avogadro qonuni asosida gazsimon moddalarning molyar massalari aniqlanadi. Gaz molekulalarining massasi qancha katta bo'lsa, bir xil hajmdagi gazning massasi shuncha katta bo'ladi. Gazlarning teng hajmlarida bir xil sharoitda molekulalar soni, binobarin, gazlarning mollar soni ham bir xil bo'ladi. Gazlarning teng hajmlari massalarining nisbati ularning molyar massalarining nisbatiga teng:
m{: m2= M}: M2,
bunda /и, — birinchi gaz muayyan hajmining massasi, m2 — ikkinchi gaz xuddi shunday hajmining massasi, M, va M2 — birinchi va ikkinchi gazning" molyar massalari.
Bir gaz muayyan hajmi massasining xuddi shunday hajmdagi ikkinchi gaz (o'sha sharoitlarda olingan) massasiga nisbati birinchi gazning ikkinchi gazga nisbatan zichligi deyiladi (D harfi bilan belgilanadi):
м
77L- D, bundan Mt ~ M2D^
Odatda, gazning zichligi eng yengil gaz — vodorodga nisbatan aniqlanadi (DH bilan belgilanadi). Vodorodning molyar massasi 2, kislorodniki 16 g/molga teng. Shu sababli quyidagini olamiz:
M = 2DH2
Gaz holatidagi moddaning molekulyar massasi uning vodorod bo'yicha zichligining 2 ga ko'paytirilganiga teng.
Ko'pincha, gazning zichligi havoga nisbatan aniqlanadi. Havo gazlar aralashmasi bo'lsa ham uning o'rtacha molekulyar massasini hisoblash mumkin. Ya'ni agar havoning taxminan 4 hajm azot (molyar massasi 28 g/mol) va 1 hajm kisloroddan (molyar massasi 32 g/mol), ya'ni 4 N2+O2 dan tarkib topganligi hisobga olinsa, uning o'rtacha molyar massasini hisoblab topish mumkin. Bundan quyidagicha ish yuritiladi:
Mr = 4 + j '—— 28,8g / mol (yaxlitlangani 29 g / mol)
Bu holda molyar massa ushbu ifodadan aniqlanadi: M=29 • Dx.
Molekulyar massalarni aniqlash shuni ko'rsatadiki, oddiy gazlarning molekulalari 2 atomdan (H2, F2, C12, O2, N2), nodir gazlarning molekulalari esa 1 atomdan tarkib topgan (He, Ne, AT,
Kr, Xe, Rn). Nodir gazlar uchun „molekula" va „atom" tushunchalari
teng qimmatlidir. Lekin ayrim boshqa oddiy moddalarning molekulalari 3 va undan ko'p atomlardan tarkib topgan, masalan, ozon O3, tetra-fosfor P4 molekulalari, o'rtacha temperaturada oltingugurt bug'lari Sg. Bizga ma'lumki, kimyoviy belgilar va formulalar oldidagi koeffitsientlar atom va molekula soninigina emas, balki reaksiyada ishtirok etadigan mollar sonini ham ko'rsatadi. Shu sababli gazlar orasidagi reaksiyalarning tenglamalarini quyidagicha yozish ham mumkin.
H, + C12 > 2HC1 2H2 + O2 » 2H2O
1 mol 1 mol 2 mol 2 mol 1 mol 2 mol 22,4 1 22,4 1 44,8 1 44,81 22,4 1 (suv bug'lari) 44,8 1
Agar reaksiyaga kirishayotgan va hosil bo'layotgan gazlar hajm-larining ko'rsatilgan son qiymatlari 22,4 soniga qisqartirilsa, u holda gazlarning hajmiy nisbatlarini ko'rsatadigan oddiy butun sonlar olinadi: birinchi reaksiyada — 1:1:2, ikkinchi reaksiyada esa 2:1:2. Demak, gazsimon moddalar orasidagi reaksiyalar muayyan qonu-niyatlarga bo'ysunadi: o'zgarmas bosimda reaksiyaga kirishayotgan va hosil bo'layotgan gazlarning hajmlari o'zaro kichik butun sonlar nisbatida bo'ladi.
Reaksiyalarning tenglamalaridagi koeffitsientlar reaksiyaga kirishayotgan va hosil bo'layotgan gazsimon moddalar hajmlarining sonini ko'rsatadi.
1.2. Kimyoviy reaksiyalar va tenglamaiar.
Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari
Kimyoviy reaksiyaning kimyoviy belgi va formulalar vositasida shartli ravishda yozilishi kimyoviy tenglama deyiladi.
Reaksiyaning kimyoviy tenglamasiga qarab, qanday moddalar reak¬siyaga kirishishi va qandaylari hosil bo'lishi haqida fikr yuritish mumkin. Reaksiyalarning tenglamalarini tuzishda quyidagicha ish yuritiladi:
1. Tenglamaning chap qismida reaksiyaga kirishadigan modda¬
larning formulalari yoziladi, so'ngra strelka qo'yiladi. Bunda oddiy
gazsimon moddalarning molekulalari deyarli doimo ikki atomdan
tarkib topishini (O2, H2, C12 va h.) yodda tutish lozim:
Mg + O2 -> P + O2 -»
2. O'ng qismiga (strelkadan keyin) reaksiya natijasida hosil bo'ladigan
moddalarning formulalari yoziladi:
Mg + O2 -> MgO P + 02 -> P2O5
3. Reaksiyaning tenglamasi moddalar massasining saqlanish qonuni asosida tuziladi, ya'ni o'ng va chap qismlardagi atomlar soni bir xil bo'lishi kerak. Bunga erishish uchun moddalarning formulalari oldiga koeffitsientlar qo'yiladi.
Reaksiya tenglamasini, masalan, suvning parchalanish reaksiyasi tenglamasini tuzish uchun chap tomonga reaksiya uchun olingan moddaning (agar ular bir necha bo'lsa, olingan barcha moddalarning), o'ng tomonga esa reaksiya natijasida hosil bo'lgan moddalarning formulalarini yozamiz. Boshlang'ich moddalarning formulalarini ham, hosil bo'lgan moddalarning formulalarini ham „+" ishora bilan o'zaro qo'shib yozamiz:
suv -> vodorod + kislorod H2O -> H2 + O,
Formulalar oldiga koeffitsientlar qo'yib, chap va o'ng qismdagi har qaysi element atomlarining sonini tenglashtirish kerak. Shunday fikr yuritamiz. Bitta ikki atomli kislorod molekulasi (O2) hosil bo'lishi uchun ikki atom kislorod kerak. Buning uchun ikki molekula suv parchalanishi lozim. Demak, H2O formulas! oldiga 2 koeffitsientni qo'yish zarur:
2H,O -» H,+ O,
2. 2. Z.
O'ng va chap qismlarda kislorod atomlari soni bir xil — 2 ga teng bo'ldi. Lekin vodorod atomlarining soni tenglashtirilganligi yo'q. Ikki molekula suv parchalanganda to'rtta atom vodorod, boshqacha aytganda, vodorodning ikkita ikki atomli molekulasi olinadi. Demak, o'ng tomondagi H2 formulasining oldiga 2 koeffitsientni qo'yish kerak. Endi chap va o'ng qismlardagi vodorod atomlarining soni ham tenglashtirildi va biz ular orasiga tenglik ishorasini qo'yishimiz mumkin:
2H2O = 2H2+O2
Tuzilgan tenglama shunday o'qiladi: ikki-ash-ikki-o ikki-ash-ikki plus 0 ikkiga teng. Bu ayni reaksiyada ikki atom vodorod va bir atom kisloroddan tarkib topgan har ikki suv molekulasidan ikkita ikki atomli vodorod molekulasi va bitta ikki atomli kislorod molekulasi hosil bo'lishini bildiradi.
Algebraik tenglamalardan farqli ravishda, kimyoviy tenglamalarda
tenglamaning chap va o'ng qismlari almashtirib yozilsa, tenglamaning
ma'nosi mutlaqo o'zgarib ketadi. Agar 2H-,O=2H?,_tgnglama o'rniga
2H2+O2=2H2O tenglama yozilsa, u boshqa sjj^^tlSr^^dinjey^digafi--
mutlaqo boshqa reaksiyani ifodalaydi. **^*9^\.
Kimyoviy reaksiyalarning tenglamalaricfa mod|^№rnh3g^ormulalari oldiga qo'yilgan .koeffitsientlar stexiomeffik k<^fp^o tLu'ek. yiladi.
Kimyoviy tenglainaning ikkala qismidagaj4<5enlts||^ffflMffl^d 1'
Kimyoviy reaksiyalar turli alomatlarga ko'ra turlanadi. Bosh-lang'ich va oxirgi moddalar sonining o'zgarishiga qarab, reaksiyalar quyidagi turlarga bo'Hnadi: birikish, ajralish, o'rin olish va alma-shinish reaksiyalari.
Birikish reaksiyalari. Reaksiya natijasida ikkita yoki bir necha moddalardan bitta yangi modda hosil bo'ladigan reaksiyalar birikish reaksiyalari deyiladi. Masalan. sulfat angidridning suv bilan o'zaro ta'siri:
SO3+ H2O= H2SO4
yoki oddiy moddalardan kalsiy oksidining hosil bo'lishi:
2Ca + O2=2CaO
Ajralish reaksiyalari. Reaksiya natijasida bitta moddadan bir necha yangi moddalar hosil bo'lsa, bunday reaksiyalar ajralish reaksiyalari
deyiladi. Masalan, Bertole tuzining ajralishi:
4KC1O3=KC1 + 3KC1O4
yoki malaxit qizdirilganda uchta yangi modda — mis(II) oksid, suv va karbonat angidrid hosil bo'lishi:
Cu2CH2O5= 2CuO + H2O + CO2
O'rin olish reaksiyalari. Oddiy va murakkab moddalar o'zaro ta'sirlashib, natijada oddiy modda atomlari murakkab modda elementlaridan birining o'rnini olsa, bunday reaksiyalar o'rin olish reaksiyalari deyiladi. Masalan, kumush nitratda kumushning o'rnini rux olishi:
2AgNO3 + Zn = Zn (NO3), + 2Ag yoki xlorning bromni siqib chiqarishi:
2NaBr + Cl2=Br2+2NaCl
Almashinish reaksiyalari. Ikkita modda o'zining tarkibiy qismlari bilan almashinib, ikkita yangi modda hosil qiladigan reaksiyalar almashinish reaksiyalari deyiladi. Masalan, aluminiy oksidning sulfat kislota bilan o'zaro ta'siri:
А12(Ҳ + 3H2SO4 = A12(SO4)3 + 3H2O yoki kalsiy xloridning kumush nitrat bilan ta'siri:
CaCl2+ 2AgNO3- 2AgCl + Ca(NO,)2
Issiqlik chiqish yoki yutilish alomatiga ko'ra kimyoviy reak¬siyalar — ekzotermik va endotermik reaksiyalarga bo'linadi. Issiqlik chiqishi bilan boradigan reaksiyalar ekzotermik reaksiyalar deyiladi. Masalan, vodorod bilan xlordan vodorod xlorid hosil bo'lish reaksiyasi:
H2+C12=2HCI, AH = - 1846 kJ
Atrof-muhitdan issiqlik yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endotermik reaksiyalar deyiladi. Masalan, azot bilan kisloroddan azot (II) oksid hosil bo'lish reaksiyasi, u yuqori haroratda bo'ladi:
N2+O2 = 2NO, A//=180,8kJ
Reaksiya natijasida chiqqan yoki yutilgan issiqlik miqdori jarayon-ning issiqlik effekti deyiladi. Kimyoning turli jarayonlardagi issiqlik effektlarini o'rganadigan bo'limi termokimyo deyiladi.
Reaksiyalarning issiqlik effektlari ham yozilgan kimyoviy tenglamalar termokimyoviy tenglamalar deyiladi. Bunday teng-lamalarda formulalar oldidagi koeffitsientlar tegishli moddalarning mollar sonini bildiradi va shu sababli kasr sonlar bo'lishi ham mumkin.
Termokimyoviy tenglamalarda moddalarning holati ham ko'rsa-tiladi: kristall (k), suyuq (s), gazsimon (g), erigan (e) va b. Issiqlik effektini AH (delta ash deb o'qiladi) bilan belgilash, kilojoullarda (kJ) ifodalash va moddaning reaksiya tenglamasida ko'rsatilgan mollar soniga nisbatan olish qabul qilingan. Endotermik jarayonlarda (issiqlik yutiladi, AH> Q) issiqlik effektlarining ishorasi musbat va ekzotermik jarayonlarda (issiqlik chiqadi, AHEkzotermik reaksiyalar uchun A// belgisi oldidagi minus ishora reaksiya mahsulotlarida energiya zaxirasi boshlang'ich moddalardagiga nisbatan kam ekanligini bildiradi. Endotermik reaksiyalar uchun AH qiymatlari oldidagi plus ishora reaksiya mahsulotlari tashqi muhitdan issiqlikni yutib, o'z energiyasini boshlang'ich moddalarning energiyasiga nisbatan ko'paytirganligini bildiradi.
Maktab kimyo darsliklarida va ko'pchilik o'quv qo'llanmalarda reaksiyalarning issiqlik effektlari Q orqali belgilanadi va agar issiqlik chiqadigan bo'lsa, musbat, agar issiqlik yutiladigan bo'lsa, manfiy hisoblanadi. Ravshanki AH = —Q. Issiqlik effektlarini biz keltirgan belgilanishiga rioya qilish lozim, chunki u termodinamika bilan bir xilda bo'lishi uchun shunday belgilangan.
Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning to'liq reaksiya mahsu-lotlariga aylanishi yoki aylanmasligiga ko'ra reaksiyalar qaytar va qaytmas reaksiyalarga bo'linadi.
Faqat bir yo'nalishda boradigan va reaksiyaga kirishayotgan boshlang'ich moddalar oxirgi mahsulotlarga to'liq aylanadigan reaksiyalar qaytmas reaksiyalar deyiladi.
Bunday reaksiyaga kaliy xloratning (bertole tuzining) qizdirilganda parchalanishini misol qilib keltirsa bo'ladi.
2KC1O3=2KC1 + 3O2T
Kaliy xloratning hammasi kaliy xlorid bilan kislorodga aylan-gandan keyingina reaksiya to'xtaydi. Qaytmas reaksiyalar unchalik ko'p emas. Ko'pchilik reaksiyalar qaytar bo'ladi.
Bir vaqtning o'zida bir-biriga qarama-qarshi boradigan reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.
Qaytar reaksiyalarning tenglamalarida chap va o'ng qismlari orasida qarama-qarshi tomonlarga yo'nalgan ikkita strelka qo'yiladi. Bunday reaksiyalarga vodorod bilan azotdan ammiak sintez qilish misol bo'la oladi:
3/2H,+ l/2N2 £ NH3, Л/У=-46,2 kJ/mol
Reaksiyaga kirishayotgan moddalar Tarkibiga kiruvchi atomlar-ning oksidlanish darajasining o'zgarishiga qarab atomlarning oksidlanish darajasi o'zgarmaydigan reaksiyalar va oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari bo'ladi. Atomlarning oksidlanish darajasi o'zgarishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reak¬siyalari deb aytiladi.
Xulosa qilib aytganda, kimyoviy reaksiyalar quyidagilarga, ya'ni:
Birikish, ajralish, o'rin olish, almashinish, ekzotermik va en-dotermik, qaytar va qaytmas, oksidlanish va qaytarilish reaksiya-lariga bo'linadi.
OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARI
Oksidlanish darajasi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari va ularning tenglamaiarini tuzish
Barcha kimyoviy reaksiyalarni ikki turga bo'lish mumkin. Ular¬ning birinchisiga reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi o'zgarmaydigan reaksiyalar kiradi. Masalan:
+ 1-1 1 1 2 HCI + KOH - KC1 + H20
1 +12 +22 1 MgCl2 + 2NaN03 - Mg(NO3)2 + 2NaCl
Ko'rinib turibdiki, atomlardan bar binning oksidlanish darajasi reaksiyadan oldin ham, keyin ham o'zgarmasdan qolgan.
Ikkinchi turga reaksiyaga kirishayotgan moddalar atomlarining oksidlanish darajasi o'zgaradigan reaksiyalar kiradi. Masalan:
+ 1-5 -2 1 0 2KC1O3=2KC1 + 3O2 + 1-1 00 1 2KI + C12=I2+2KC1
Bu holda birinchi reaksiyada xlor va kislorod atomlarining, ikkinchi reaksiyada esa yod va xlor atomlarining oksidlanish darajalari o'zgardi.
Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi o'zgarishi bilan boradlgan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi.
Oksidlanish darajasining o'zgarishi elektronlarning biror atomga tornon tortilishi yoki bir atomdan boshqa atomga o'tishi bilan bog'liq.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari eng ko'p tarqalgan reaksiyalar bo'Hb, ta.biatda va texnikada katta ahamiyatga ega. Ular Yer yuzasidagi hayot faoliyatining asosi hisoblanadi. Tirik a'zolardagi nafas olish va Moddalar almashinuvi, chirish va bijg'ish, o'simliklarning yashil qismlaridagi fotosintez ana shu reaksiyalar bilan bog'liq. Bu reak-siyalarni yoqilg'i yonganida, metallarning korroziyalanish jarayonlarida Va elektrolizda kuzatish mumkin. Ular metallurgiya jarayonlarining va elernentlarning tabiatda aylanishinmg asosini tashkil etadi. Shunday reaksiyalar yordamida ammiak, ishqorlar, nitrat, xlorid va sulfat kislotalar hamda boshqa ko'pgina qimmatli mahsulotlar olinadi..Galvanik elementlar va akkumulatorlarda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tutayli
kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Ular tabiatni muhofaza qilishga doir chora- tadbirlarning asosini tashkil etadi.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida — atom, molekula yoki ionning elektr on berish jarayoni oksidlanish deyiladi. Masai an:
Al° - 3e = A13+ Fe2J - e = Fe3J
H°2- 2e = 2H+ 2C1- - 2e = СГ2
Sunday jarayonda atom yoki ionning oksidlanish darajasi ortadi. Atom, molekula yoki ionning elektronlar biriktirib olish jarayoni qaytarilish deyiladi. Masalan:
S° + 2e = S2" СГ, + 2e= 2C1- Fe3H~ + e = Fe2+
Qaytarilishda zarrachaning oksidlanish darajasi kamayadi.
Elektronlarini beradigan atom, molekula yoki ionlar qaytamv-chilar deyiladi. Reaksiya davomida ular oksidlanadi. Elektronlarni biriktirib oladigan atom, molekula yoki ionlar oksidlovchilar deyi¬ladi. Reaksiya vaqtida ular qaytariladi. Atom, molekula yoki ionlar muayyan moddalar tarkibiga kirganligi sababli, bu moddalar ham tegishlicha qaytaruvchilar yoki oksidlovchilar deyiladi.
Oksidlanish hamma vaqt qaytarilish jarayoni bilan birga sodir bo 'ladi va aksincha, qaytarilish doimo oksidlanish jarayoni bilan bog'liq, buni quyidagi tenglamalar bilan ifodalash mumkin:
Qaytaruvchi —e -> Oksidlovchi Oksidlovchi + e ^ Qaytaruvchi
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari ikkita bir-biriga qarama-qarshi jarayonning oksidlanish bilan qaytarilishning birligidan iborat.
Qaytaruvchi bergan elektronlar soni oksidlovchi biriktirib olgan elektronlar soniga teng. Bunda elektronlar bir atomdan boshqa atomga butunlay o'tishidan yoki atomlarning biri tomon qisman siljishidan qat'iy nazar, shartli ravishda faqat elektronlar berish va biriktirib olish haqida so'z yuritiladi.
Oksidlanish darajasi. Ayni birikma batamom ionli tuzilishga ega deb faraz qilinganda, uning tarkibidagi biror elementning shartli zaryadi o'sha elementning oksidlanish darajasi deyiladi. Elementlarning oksidlanish darajasini aniqlashda quyidagilarga rioya qilinadi:
1. Erkin holda elementlarning oksidlanish darajasi 0 ga teng deb
qabul qilingan.
2. Vodorodning oksidlanish darajasi metall bilan hosil qilgan gidridlari-
dan boshqa hamma birikmalarida +1 ga teng: H^'O, H^1 SO4,H+IC1,H2'S
Gidridlarda bo'lsa uning oksidlanish darajasi — 1. Masalan, NaH.
3. Peroksid va ftor bilan hosil qilgan bmkmalardan boshqa hamma
holatlarda kislorodning nksidlanish Harajasi — 2 ga tcngdir. Masalan,
H,O"2, HNOf ,SO,2. Peroksidlarda kislorodning oksidlanish darajasi
-1 gateng. Masalan, H,O'', Н-О'-СИ-Н, Na^, Na-Q-'-O'-Na. Ftor bilan hosil qilgan birikmalarda kislorodning oksidlanish darajasi +1 (Oj1 F,-1) va +2 (O+2F2~') ga teng.
4. Metallarning oksidlanish darajasi birikmalarda doimo + qiymatli bo'ladi va u, asosan, metall joylashgan gruppaning raqamiga teng bo'ladi. Masalan, natriyning oksidlanish darajasi +1, kalsiyning oksidlanish darajasi +2, aluminiyning oksidlanish darajasi +3.
Murakkab modda tarkibidagi barcha elementlarning oksidlanish darajalari yig'indisi nolga tengligini nazarda tutish kerak. Masalan, KMnO4 tarkibidagi marganes atomining oksidlanish darajasini aniqlash zarur. Buning uchun kaliyning oksidlanish darajasini +1 va kislorodnikini —2 deb olib, marganesning oksidlanish daraja¬si x quyidagi tenglama asosida topiladi:
+1 + x + (-2) -4 = 0, bunda x = +7 Sulfat kislotadagi oltingugurtning oksidlanish darajasi:
H,I+SXM-
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Kimyo Просмотров: 1596
012345
0.00 (0)
Kimyoviy formulalar Добавил:
№ Elementning nomi Formulasi
1 Alibaster CaSO4 • 0, 5 H2O
2 Alunit K2SO4 • Al2 (SO4)3 • Al2O3 • 6H2O
3 Asbest CaO • 3MgO • 4SiO2
4 Argentit Ag2S
5 Apatit Ca3 (PO4)2
6 Al li achchiq tosh KAl (SO4)2
7 Azurit 2CuCO3 • Cu (OH)2
8 … Barit BaSO4
9 Berill Be3Al2 (SiO3) 3
10 Berlin lazuri Fe4 [Fe (CN) 6]
11 Berolle tuzi КСlO3
12 Boksit Al2O3 • nH2O
13 Branit Mn2O3
14 Biterit BaCO3
15 Gausmanit Mn3O4
16 Golit NaCl
17 Glauber tuzi Na2SO4 • 10 H2O
18 Gipoxlarit HClO
19 Gips CaSO4 • 2H2O
20 Gematit (qizil Fe tosh) Fe2O3
21 Dolomit CaCO3 • MgCO3
22 Dala shpata (oq loy) K2O • Al2O3 • 6SiO2
23 Diammofos
(NH4)2HPO4
24 Ichimlik sodasi NaHCO3
25 Il’menit FeTiO3
26 Kaolinit Al2O3 • 2SiO2 • 2H2O
27 Karborund SiC
28 Kainit KCl • MgSO4 • 3H2O
29 Korund Al2O3 (krist)
30 Kornali KCl • MgCl2 • 6H2O
31 Kristall soda NaOH
32 Karbamid (mochevina) CO(NH2)2
33 Kinovar HgS
34 Kuprit Cu2O
35 Kolchidan (Cu) CuFeS2
Kuprus:
36 Mis CuSO4 • 5H2O
37 Rux ZnSO4 • 7 H2O
38 Temir FeSO4 • 7H2O
№ Elementning nomi Formulasi
39 Limonit (Qo’ng’ir Fe tosh) 2Fe2O3 • 3H2O
40 Malaxit Cu(OH)2 • CuCO3
41 Magnezit MgCO3
42 Magnetit (Magnit Fe tosh) Fe3O4
43 Manganit H2MnO4
44 Mis yaltrog’i (xalkezin) Cu2S
45 Na metasilkat Na2SiO3
46 Nefelin K2O • Al2O3 • SiO2
47 Nitrofasfat K-ta (NH4)2HPO4+NH4NO3+KCl
48 Oleum H2S2O7
49 Perxlorat HClO4
50 Permanganat HMnO4
51 Pirit FeS2
52 Potash K2CO3
53 Pirolyuzit MnO2
54 Pretsipitat CaHPO4 • 2H2O
55 Rux shpati (golmiy) ZnCO3
56 Rutil TiO2
57 Rux aldamasi ZnS
58 Soda Na2CO3
59 Sariq kon tuzi K4 [Fe (CN) 6]
60 Silan SiH4
61 Silvinit KCl • NaCl
62 Sideridi
FeCO3
63 Selitra (Chili) NaNO3
64 Superfasfat CaHPO4 • 2H2O
65 Taxir tuz MgSO4 • 7H2O
66 titanomagnetit FeTiO3 • nFe3O4
67 Talk 3Mg • 4SiO2 •H2O
68 Xlorit HClO2
69 Xlorat HClO3
70 Xloroform СHCl3
71 Xlorli oxak CaCl2 • Ca(OCl)2
72 Shishi Na2O • CaO • 6SiO2
73 Shisha (qiyini (suyuq)) K2CO3 • CaO • 6SiO2
74 Shisha (billur) Na2O • PbO • 6SiO2
75 Shox oragi (zar suv) Au • HNO3 • 3HCl
76 Qizil kon tuzi K3[Fe(CN)6]
77 Qora porax KNO3 • C • S
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Kimyo Просмотров: 304
012345
0.00 (0)
TO’PLAMLAR VA ULAR USTIDA AMALLAR Добавил:
1. To’plam va uning elementi. Chekli va cheksiz to’plamlar.
Matematikada ko’pincha biror ob’ektlar gruppalarini yagona butun deb qarashga to’g’ri keladi: 1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar bir xonali sonlar, uchburchaklar, kvadratlar va shu kabilar. Bunday turli majmualar to’plamlar deb ataladi.
To’plam tushunchasi matematikaning asosiy tushunchalaridan biridir va shuning uchun u boshqa tushunchalar orqali ta’riflanmaydi.Uni misollar yordamida tushuntirish mumkin.Jumladan biror sinfdagi o’quvchilar to’plami haqida, natural sonlar to’plami haqida gapirish mumkin.
Ba’zi hollarda to’plamlar lotin alfavitining A, B, C…, Z harflari bilan belgilanadi.Birorta ham ob’ektni o’z ichiga olmagan to’plam bo’sh to’plam deyiladi va belgi bilan belgilanadi.
To’plamni tashkil etuvchi ob’ektlar uning elementlari deyiladi.To’plam elementlarini lotin alfavitining kichik harflari a,b,c…,z bilan belgilash qabul qilingan.
To’plamdagi elеmеntlarning ushbu to’plamga qarashli ekanligini quyidagicha bеlgilaymiz.
a A a elеmеnt A to’plamga qarashli. Agar birоr elеmеnt to’plamga qarashli bo’lmasa. U holda  dan foydalaniladi. M: A = {1, a, b, c 4} bo’lsin u holda quyidagilar o’rinli 1 A, a A, b A, c A, 4 A, 5  A, dA, k  A.
Agar to’plam elеmеntlarini sanash mumkin bo’lsa bunday to’plam chеklangan to’plam dеyiladi. Agar ularni sanash mumkin bo’lmasa bunday to’plam chеksiz to’plam dеyiladi.
Masalan, haftadagi kunlar to’plami chekli, to’g’ri chiziqdagi nuqtalar to’plami esa cheksizdir.
Matematikada bunday to’plamlar uchun maxsus belgi qabul qilingan: N harfi bilan natural sonlar to’plami belgilanadi, Z – butun sonlar to’plami, Q – rasional sonlar to’plami, R – haqiqiy sonlar to’plami.
[0; 1] sigmеnt kantinеum quvvatli to’plamldir. Unga ekvivalеnt to’plamlar chеksiz to’plam hisоblanadi. Iхtiyoriy kichik kеsma ustidagi nuqtalar to’plami kantinеum quvvatli to’plamga ekkvivalеnt to’plamdir.
Dоiraning markazidan to’gri chiziqlar o’tkazsak dоiraning bir nеchta nuqtalari to’gri chiziqning bitta nuqtasiga akslanadi. Bu akslantirishda dоira nuqtalar to’plami to’gri chiziq nuqtalari to’plamiga akslantirish bo’lib bu to’plamlar katinеum quvvatli to’plamdir. Ya`ni chеksiz to’plamdir. Ikkita A va B to’plam bеrilgan bo’lsin birоr f qоida bo’yicha A to’plamning har bir х elеmеntiga B to’plamning y elеmеntini mоs kеltiraylik. U hоlda shu qоidani A to’plamni B to’plamga akslantirish dеyiladi. Quyidagicha bеlgilanadi.
f: A B yoki A B
To’plam o’z elementlari bilan aniqlanadi, ya’ni agar ixtiyoriy ob’ekt haqida u biror to’plamga tegishli yoki tegishli emas deyish mumkin bo’lsa, bu to’plam berilgan deb hisoblanadi.
To’plamni uning barcha elementlarini sanab ko’rsatish bilan berish mumkin. Masalan, agar biz A to’plam 3, 4, 5 va 6 sonlardan tashkil topgan desak, biz bu to’plamni bergan bo’lamiz, chunki uning barcha elementlarini sanab ko’rsatildi. Uni bunday yozish mumkin: A={3, 4, 5, 6} bunda sanab ko’rsatilgan elementlar katta qavslar ichiga yoziladi.
Xarakteristik xossa – bu shunday xossaki, to’plamga tegishli har bir element bu xossaga ega bo’ladi va unga tegishli bo’lmagan birorta ham element bu xossaga ega bo’lmaydi.
Masalan, ikki xonali sonlar to’plami A ni qaraylik. Mazkur to’plamning ixtiyoriy elementi ega bo’lgan xossa – “ikki xonali son bo’lishlikdir”. Bu xarakteristik xossa biror bir ob’ektning A to’plamga tegishli yoki tegishli emasligi haqidagi masalani echish imkonini beradi. Masalan, 21 soni A to’plamga tegishli, chunki u ikki xonali son, 145 soni esa A to’plamga tegishli emas, chunki u ikki xonali son emas.
Ta’rif: Agar B to’plamning har bir elementi A to’plamning ham elementi bo’lsa, B to’plam A to’plamning qism to’plami deyiladi.
Agar B A to’plamning qism to’plami bo’lsa, B A kabi yoziladi va bunday o’qiladi: “B A ning qism to’plami”. “B to’plam A ga kiradi”.
Ta’rif: Agar A B va B A bo’lsa, A va B to’plamlar teng deyiladi.
Agar A va B to’plamlar teng bo’lsa, u holda A = B kabi yoziladi.
Kesishmaydigan to’plamlar umumiy nuqtaga ega bo’lmagan ikkita doira yordamida tasvirlanadi.
2. To’plamlar kesish masi
Ta’rif: A va B to’plamlarning kesishmasi deb shunday to’plamga aytiladiki, u faqat A va B to’plamga tegishli elementlarnigina o’z ichiga oladi.
A va B to’plamlarning kesishmasi A B kabi belgilanadi. Agar A va B to’plamlarni Eyler doiralari yordamida tasvirlasak, u holda berilgan to’plamlarning kesishmasi shtrixlangan soha bilan tasvirlanadi (1-rasm).
Agar A va B to’plamning elementlari sanab ko’rsatilgan bo’lsa u holda A B ni topish uchun A va B ga tegishli bo’lgan elementlarni, ya’ni ularning umumiy elementlarini sanab ko’rsatish yetarli.
Endi A – juft natural sonlar to’plami va B – 4 ga karrali natural sonlar to’plamining kesishmasi qanday to’plam ekanini aniqlaymiz. Berilgan A va B to’plamlar cheksiz to’plamlar va B to’plam A to’plamning qism to’plami. Shuning uchun A to’plamga va B to’plamga tegishli elementlar B to’plamning elementlari bo’ladi. Demak,
AB = B.
3. To’plamlarning birlashmasi
Ta’rif: A va B to’plamlarning birlashmasi deb shunday to’plamga aytiladiki, u faqat A yoki B to’plamning elementlarini o’z ichiga oladi.
A va B to’plamlarning birlashmasi AB kabi belgilanadi. Agar kesishuvchi A va B to’plamlarni Eyler doiralari yordamida tasvirlasak u holda ularning birlashmasi shtrixlangan soha bilan tasvirlanadi. (2-rasm) To’plamlarning birlashmasini topishda bajariladigan operasiya ham birlashma deb ataladi.
Endi A – juft natural sonlar to’plami va B – 4 ga karrali natural sonlar to’plamining birlashmasi qanday to’plam ekanini aniqlaymiz. Ilgariroq B A ekani aniqlangan edi. Shuning uchun A B to’plamga tegishli elementlar A to’plamning elementlari bo’ladi. Demak mazkur holda AB = A.
4. To’plamlar kesishmasi va birlashmasi qonunlari
1. Ixtiyoriy A va B to’plamlar uchun to’plamlar kesishmasi va birlashmasining o’rin almashtirish qonunini ifodalovchi AB = BA , AB = BA tenglikning o’rinli bo’lishi kelib chiqadi.
2. To’plamlar birlashmasi va kesishmasi uchun gruppalash qonuni ham o’rinli, ixtiyoriy A, B va C to’plamlar uchun (AB) C = A(BC), (AB) C = A  (B C) tengliklar bajariladi.
Gruppalash qonunlarini Eyler doiralari yordamida ko’rgazmali tasavvur qilish mumkin. Masalan, to’plamlar kesishmasining gruppalash qonunini ko’rib chqaylik. A, B va C to’plamlarni juft-jufti bilan kesishadigan uchta doira ko’rinishida tasvirlaymiz
3. Taqsimot xossasi:
(AB)  C = (A C)  (B  C),
(A B)  C = (A C)  (B  C)
5. Qism to’plamning to’ldiruvchisi
Eyler doiralari yordamida mazkur vaziyat 3-rasmdagi kabi tasvirlanadi, bunda A to’plamdan B qism to’plam chiqarib tashlangandan keyin qolgan qism – bu shtrixlangan qismdir. Bu qism B to’plamning A to’plamgacha to’diruvchisi deyiladi.
Ta’rif: BA bo’lsin. A to’plamning B to’plamga tegishli bo’lmagan elementlarnigina o’z iciga olgan to’plam B to’plamning A to’plamgacha to’ldiruvchisi deyiladi.
B to’plamning A to’plamgacha to’ldiruvchisi (B  A shart bajarilganda) A\B kabi belgilanadi.
Qism to’plamning to’ldiruvchisini tipishda foydalaniladigan operasiya ayirish amali deyiladi.
Agar A va B to’plamlar elementlari sanab ko’rsatilgan bo’lsa, u holda A\B ni topish uchun A to’plamga tegishli bo’lgan va B to’plamga tegishli bo’lmagan elementlarni sanab ko’rsatish yetarli.
6. To’plamlarni sinflarga ajratish tushinchasi
To’plamlar va to’plamlar ustida operasiyalar tushunchasi bizning klassifikasiya haqidagi tasavvurlarimizni oydinlashtirishga imkon beradi.
Klassifikasiya – bu sinf ichida ob’ektlarning o’xshashligi va ularning boshqa sinflardagi ob’ektlardan farq qilishi asosida sinflar bo’yicha ob’ektlarni ajratish amalidir.
Matematikada klassiikasiya keng qo’llaniladi. Masalan, natural sonlar juft va toq sonlarga bo’linadi; burchaklar o’tkir, to’g’ri va o’tmas bo’ladi.
Agar: 1) X1, X2,…, Xn qism to’plamlar juft-jufti bilan o’zaro kesishmasa;
2) X1, X2,…, Xn qism to’plamlarning birlashmasi X to’plam bilan mos tushsa, X to’plam X1, X2,…, Xn sinflarga ajratilgan deb hisoblanadi.
Agar shu shartlardan aqalli bittasi bajarilmasa, klassifikasiya noto’g’ri hisoblanadi.
7. To’plamlarning dekart ko’paytmasi
To’plam elementlarining kelish tartibi muhim bo’lgan hollarda, matematikada elementlarning tartiblangan naborlari haqida gap boradi. Mazkur masalada biz tartiblangan juftliklar bilan ish ko’ramiz.
a va b elementlardan tashkil topgan tartiblangan juftlikni (a, b) bilan belgilash qabul qilingan, bunda a element juftliklarning birinchi koordinatasi (komponentasi), b element esa bu juftlikning ikkinchi koordinatasi (komponentasi) deyiladi.
(a, b) va (c, d) juftliklarda a = c va b = d bo’lgan holdagina bu juftliklar teng bo’ladi.
Ikkita turli to’plamlar elementlaridan ham tartiblangan jutliklar hosil qilish mumkin. Masalan, A = {1, 2, 3} va B = {3, 5} to’plamlarni olamiz va mumkin bo’lgan tartiblangan juftliklarni shunday hosil qilamizki, jutliklarning birinchi komponentasi A to’plamdan, ikkinchi komponentasi esa B to’plamdan tanlab olinsin. Ushbu to’plamga ega bo’lamiz:
{(1,3), (1,5), (2,3), (2,5), (3,3), (3,5)}
Formal xarakterga ega bo’lgan ushbu masalaga konkret ma’no berish mumkin bo’gan barcha ikki xonali sonlarni shunday hosil qilingki,bunda o’nliklar raqami 1,2,3 raqamlardan tanlab olinadi,birliklar raqami esa 3 yoki 5 raqami bo’lishi mumkin.
Ta’rif. A va B to’plamlarning Dekart ko’paytmasi deb birinchi komponentasi A to’plamga,ikkinchi komponentasi B to’plamga tegishli bo’lgan juftliklar to’plamiga aytiladi.
AB = {(x,y)/, xA, yB}
A va B to’plamlarning Dekart ko’paytmasi AB kabi belgilanadi.
Dekart ko’paytmani topishda qo’llaniladigan amal to’plamlarning Dekart ko’paytirish deyiladi.
Ta’rif. A1, A2, …, An to’plamlarning Dekart ko’paytmasi deb uzunligi n bo’lgan shunday kortejlar to’plamiga aytiladiki,bunda kortejning birinchi komponentasi A1 to’plamga,ikkinchi komponentasi A2 to’plamga ,…, n-komponentasi An to’plamga tegishli bo’ladi.
A1, A2, …, An to’plamlarning Dekart ko’paytmasi A1x A2 x … x An kabi belgilanadi.
A va B to’plamlar chekli bo’lib, uncha ko’p bo’lmagan elementlarni o’z ichiga olsa, ularning Dekart ko’paytmasini topish qiyin emas.Koordinata to’g’ri chizig’i – bu unda sanoq boshi, uzunlik birligi va musbat yo’nalish berilgan to’g’ri chiziqdir.
Ox to’g’ri chiziq abssissalar o’qi,Oy esa ordinatalar o’qi,umumuy sanoq boshiga va aynan bir xil uzunlik birligiga ega bo’lgan koordinata o’qlari yasagan tekislik koordinata tekisligi deyiladi.(4-rasm).
Koordinatalar tekisligida A va B to’plamlarning Dekart ko’paytmasini tasvirlaymiz, bunda:
1) A = {1,2,3}, B = {3,5};
2) A = {1,2,3}, B = [3,5];
3) A [1,3] B = [3,5];
4) A = R, B = [3,5];
5) A = R, B = R.
1-holda berilgan to’plamlar chekli va uncha katta bo’lmagan sjndagi elementlarni o’z ichiga oladi, shuning uchun ularning Dekart ko’paytmasining hamma elementlarini sanab ko’rsatish mumkin: AxB = {(1, 3), (1, 5) (2, 3), (2, 5), (3, 3), (3, 5)}.
Koordinata o’qlarini yasaymiz va Ox o’qda A to’plam elementlarini, Oy o’qda B to’plam elementlarini belgilaymiz.So’ngra A  B to’plamdagi har bir sonlar juftligini koordinata tekisligidagi nuqtalar bilan tasvirlaymiz.
2-holda to’plamlarning Dekart ko’paytmasi elementlarini sanab ko’rsatishning imkoni yo’q, chunki B to’plam cheksiz to’plamdir.
Biroq bu Dekart ko’paytmani hosil qilish jarayonini namoyish qilish mumkin. Har bir juftlikda birinchi komponenta yoki 1,yoki 2,yoki 3 ikkinchi komponenta esa [3,5] oraliqdan olingan haqiqiy sonlardir.Birinchi komponentasi 1 soni bo’lgan , ikkinchi komponentasi esa 3 dan 5 gacha qiymatlarini ketma-ket qabul qilgan barcha juftliklar PM kesma nuqtalari bilan tasvirlanadi;birinchi komponentasi 2 bo’lgan , ikkinchi komponentasi [3,5] oraliqdagi hamma haqiqiy qiymatlarni qabul qiluvchi barcha juftliklar KL kesma nuqtalari bilan tasvirlanadi;birinchi komponentasi 3 soni bo’lgan,ikkinchi komponentasi [3,5] oraliqdagi ixtiyoriy xaqiqiy sonni qabul qiluvchi juftliklar esa SQ kesma nuqtalari bilan tasvirlanadi.
4-holda A to’plam barcha haqiqiy sonlardan tashkil topgan, ya’ni A  B to’plam elementlarini tasvirlovchi nuqtalarning abssissasi hamma haqiqiy qiymatlarni ketma-ket qabul qiladi, bu vaqtda ordinata sifatida [3,5] oraliqdagi sonlar olinadi.Bunday nuqtalar to’plami polosa hosil qiladi. (4-rasm)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. To’plamlar va uning elementlari qanday belgilanadi?
2. Chekli va cheksiz to’plamlarga misollar keltiring?
3. Qism to’plam ta’rifini ayting?
4. To’plamlar kesishmasi deb nimaga aytiladi?
5. To’plamlar birlashmasi deb nimaga aytiladi?
6. Kesishma va birlashma amallarinig qonunlarini ayting?
7. To’ldiruvchi to’plam deb nimaga aytiladi?
8. To’plamlar dekart ko’paytmasi deb nimaga aytiladi?
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Matematika Просмотров: 344
012345
0.00 (0)
KELTIRISH FORMULALARI! Добавил:
KELTIRISH FORMULALARI!
1. SIN (a+2 П k)=sina, cos(a+2 П k)=cosa, k z;
2. sin(П - a)= sin a, cos (П - a)=-cosa;
3. tg(a+ П k)=tga, k z;
4. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
5. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
6. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
7. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
8. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
9. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
10. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
11. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
12. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
13. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
14. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
15. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
16. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
17. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
18. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
19. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
20. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
21. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
22. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
23. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
24. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
25. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
26. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
27. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
28. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
29. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
30. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
31. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
32. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
33. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
34. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
35. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
36. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
37. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
38. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
39. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
40. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
41. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
42. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
2 2
43. sin( П -a)=cosa,cos( П - a)=sina;
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Matematika Просмотров: 174
012345
0.00 (0)
Kreditning Mohiyati va uning fuksiyalari. Добавил:
Kreditning Mohiyati va uning fuksiyalari.
(Читать дальше)
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Pul muomulasi Просмотров: 600
012345
0.00 (0)
Давлат бюджетининг тузилиши. Добавил:
Давлат бюджетининг тузилиши.
Бюджет тузилиши мамлакатнинг давлат бюджети ва бюджет тизимини, унинг айрим бўгинлари ўртасидаги ўзаро муносабатларни ташкил килишни, бюджет тизимига кирадиган бюджетлар фаолиятининг хукукий асосларини, бюджетлар таркиби ва тузилмасини, бюджет маблагларини шакллантириш ва сарфлашдаги тартиб-койдалар ва бошкаларни белгилаб беради.
Бюджет тузилишининг таркибий кисми бюджет тизими хисобланади. Бюджет тузилишининг асосини мамлакатнинг давлат тузилиши шакли, амалдаги асосий конуний акт, ижтимоий такрор ишлаб чикариш жараёнлари хисобланади.
Мамлакатнинг маъмурий тузилиши хам бюджет тизимининг асосини ташкил килади.
Ўзбекистон Республикасининг бюджетининг тузилиши Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўгрисида” конуни, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг хар йили кабул килинадиган “Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджети тўгрисида”ги карори ва Вазирлар Махкамасининг “Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг асосий макроиктисодий кўрсаткичлари ва параметрлари прагнози тўгрисида”ги карорлари ва бошка конун хужжатлари асосида белгиланади.
Бюджет тизими- турли даражадаги бюджетлар ва бюджет маблагларини олувчилар йигиндисини, бюджетларни ташкил этиш ва тузиш принципларини, бюджет жараёнида улар ўртасида, шунингдек, бюджетлар хамда бюджет маблаглари олувчилар ўртасида вужудга келадиган ўзаро муносабатларни ифода этади.
Шак-шубхасизки, олдинги саволимизда куриб утганимиздек, бюджет хокимиятининг турли бугинлари даражасидаги давлат вазифаларини амалга ошириш учун уларнинг ихтиёридаги марказлаштирилган молиявий ресурслар фонди хисобланар экан, мамлакатнинг бюджет курилиши хам давлатнинг миллий– давлат ва маъмурий- худудий булинишига богликдир. Узининг хозирги шаклида Узбекистон Республикаси бюджет курилиши тизими ватанимизнинг асрлар оша тарихан шаклланган миллий ананаларига асосланган холда тузилгандир. Аммо, бюджет курилиши давлат томонидан фойдаланиладиган бошкариш усуллари, мамлакатларнинг сиёсий тузилиши ва иктисодий муносабатларга хам бевосита богликдир.
Республикамизда давлат бюджети курилиши бошкаришнинг маъмурий ва бозор механизмларини кушилган холатида амал килмокда. Албатта, мустакил Республикамизда амалга оширилаётган туб ислохотолар шароитида бошкаришнинг бозор усулларига мос келувчи бюджет курилишини тез ва мукаммал шакллантириш кийин кечиши табиийдир. Шунинг учун бюджет тизимидаги ислохотлар хам боскичма-боскич иктисодий ислохотларнинг бош концепциясига мувофик равишда амалга оширилмокда.
Бюджет курилиши тушунчаси хозирги вактгача иктисодчиларимиз томонидан назарий жихатидан кенг тадкик килинмагандир. Масалан, аксарият адабиётларда бюджет курилиши бюджет тизимига кушиб юборилади ёки муаллифлар бюджет курилишининг тарифини аник ермайдилар. Хатто, 2000 йилда кабул килинган Узбекистог Республикаси «Бюджет тизими тхгрисида»ги конунида хам бюджети курилишига тулик аниклик киритилмаган.
Бюджет курилиши эса бюджет тизимини ташкил килиш ва унинг тузилиш принципларини узида акс эттириб, турли даражадаги хокимият органларининг бюджет хукуклари ва ваколатлари, даромад ва харажатларни бюджет тизими бугинлари уртасида таксимлаш принципларини аникланишида мухим ахамиятга эгадир.
Бюджет курилиши 3 асосий элементни уз ичига олади:
1. Мамлакатнинг бюджет тизими.
2. Турли даражадаги хокимият органларининг бюджет хукуклари.
3. Бюджет тизими бугинлари уртасида даромад ва харажатларни таксимланиш принциплари .
Бюджет курилишининг мазкур ёритилиш бюджет курилиш молиявий категориясининг замонавий мазмунини тулаконли равишда узида акс эттиради.
Маълумки, мамлакатнинг бюджет тизими, турли даражадаги хокимият органларининг бюджет хукуклари элементларида гап бюджет тизимининг принципларида кетади.
Амалдаги иктисодий муносабатлар тизими, барча даражадаги бюджетлар марказий ва махаллий хокимият органларининг аник вазифаларини молиялаштириш учун уларинг ихтиёрида шакллантирилади ва Узбекистон Республикаси конунчилиги буйича ягона конституция ва бошка хукукий меъёрлар асосида тартибга солинишини хисобга олиб куйидагича таъриф берилади: Бюджет тизими- иктисодий муносабатлар ва Узбекистон Республикаси давлат курилишига асосланган, хукук меъёрлари билан тартибга солинадиган, бюджет ваколатларига мувофик марказий ва махаллий хокимият органларини аник функцияларини бажаришга йуналтирилган барча даражадаги бюджетларнинг мажмуасидир.
Бюджетнинг курилиш давлатларнинг сиёсий хокимит тизимига боглик холда 3 асосий гурухга ажратишимиз мумкин:
1. Унитар мамлакатлар.
2. Федератив мамлакатлар.
3. Конфедератив мамлакатлар.
Унитар (ягона) давлат – бу маъмурий-хукукий бирликлар (тузилмалар) ўз давлатига ёки мухториятига эга бўлмайдиган давлат тузилишидир. Мамлакатда ягона конституция, хамма учун умумий бўлган хукук тизими ва ягона хокимият органлари, давлат иктисодий, ижтимоий ва сиёсий жараёнларни марказлаштирилган бошкариш амал килади.
Унитар давлатнинг бюджет тизими икки бўгинидан – давлат бюджети ва махаллий бюджетлардан ташкил топади.
Узбекистон Республикаси Конституцияси ва Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тугрисида»ги конунига мувофик Узбекистон Республикасининг бюджет тизими 2 даражадан иборат булиб:
-Республика бюджет ва бюджетдан ташкари фондлар;
-коракалпогистон Республикаси ва Махаллий бюджетлар.
Узбекистон Республикаси бюджет тизими. Федератив мамлакатлар бюджет тизими асосан 3 таркибдаги бюджетларни узларида мувофиклаштирадилар:
1. Федерал бюджетлар.
2. Худудий бюджетлар.
3. Муниципал бюджетлар(махаллий бюджетлар).
Конфедератив давлатлар бу сиёсий ва харбий максадлар учун мустакил давлатларнинг доимий иттифокидир. Бундай давлатларнинг бюджет даромадлари конфедерация таркибига кирувчи мамлакатларнинг бадал туловлари хисобига шакллантирилади. Конфедерация таркибидаги давлатларнинг узларининг миллий бюджетлар ва солик тизимлари мавжуд буладиган.
Кушилган киймат солигининг ахамияти ва мохияти.
Кушилган киймат солиги - бу иктисодий киймат категорияси булиб, маълум бир иктисодий муносабатни узида шаклантиради. Бундай иктисодий муносабат киймат харакати билан уз ифодасини топади. Аввало кушилган киймат солиги бу жами ижтимоий махсулотнинг бир кисми булиб хисобланади. кушилган киймат солигининг иктисодий-ижтимоий мохияти, унинг таъсир доираси билан белгиланади. Унинг хосил булиши ва ишлатилишининг узига хос механизми (тулашнинг шартлиги, тулов муддатлари ва мулкдорларнинг кайд килиниши) унга маблагларни жамлашнинг солик усулига оид ташки белгиларни касб этади.
Кушилган киймат солиги бизнинг республикамизда солик турларининг таркибида етакчи куч булиб хисобланиши билан биргаликда барча иктисодий курсатгичларни харакатга келтириши билан хам ажралиб туради. кушилган киймат солиги бир боскичдан иккинси боскичга утишнинг махсули булиб хисобланмайди. У кишилик жамиятининг, ишлаб чикариш жараёнларининг шакллантирилиб бориши билан богликдир.
Кушилган киймат солиги узининг номини узгартириши мумкин, лекин уз табиатини узгартира олмайди. кушилган киймат солиги мохияти жихатидан илгари амал килиб келган оборот солигига ухшаб кетади. Оборот солиги марказлашган соф даромад деб хисобланиб, хатъий равишда бюджетга утказиларди ва хужаликда ошикча фойда булишига йул куймас эди, хужалик хисоби тамоилларини мустахкамлаш манбаи эди. Унинг иктисодий ахамияти бенихоят катта булиб, бюджетни мустахкамлаш манбаи эди. Оборот солиги асосан давлат белгилаган бахолар сифатида хисобланар эди. Корхона ва ташкилотларга уз товар ва хизматларига бахоларни узлари белгилаши хукуки берилганлиги давлат кулидан бу хукукни олиб куйди. Натижада оборот солиги тубдан узгартирилиб, кушилган киймат солиги ёш, мустакил республикамиз солик тизимига кириб келди.
Узбекистон Республикасида амал килаётган соликлар орасида кушилган киймат солиги (ккС) мухим урин тутади. Билвосита тусдаги бу солик бюджет тушумлари орасида жуда катта киёсий салмокка эга.
Кушилган киймат солиги купгина мамлакатлар, шу жумладан Узбекистон Республикаси иктисодиётини ривожлантиришда катта роль уйнайди. Уни савдода соликка тортишнинг муваффакиятли чораси деб тан олиш керак. Шу солик шарофати билан экспорт солигини аник белгилаган ва кайтариш мумкин булади. ккС башка савдога ва техник усулларга нисбатан нейтрал урин тутади. Бундан ташкари, бизнес юритишнинг шакл ва усуллари кушилган киймат солигига таъсир. кушилган киймат солигини шу тарика ижобий бахолаш мумкин, зеро ресурсларни таксимлаш чогида бозор воситалари учун танлаш эркинлигини берувчи иктисодиёт шароитида юкорида айтилган шартлар яхши соликнинг мухим жихатлари хисобланади.
Юкорида айтилган ижобий томонлардан ташкари кушилган киймат солиги нихоятда баркарордир, чунки ставка узгариши даромадлар купайиши ёки камайишига сабаб булмайди. Бунинг устига, операциялар утказиш чогида ундириладиган оддий солик булган кушилган киймат солиги соликка тортишнинг ишончли ва нисбатан осон тушниладиган воситасидир.
Бюджетдан ташкари фондлар
Бюджетдан ташкари фондлар – умумдавлат молиясининг мухим бугини булиб, уларнинг фаолияти катъий белгиланган, манбаларни ташкил этиш йуллари курсатилган, пул фодлари билан фойдаланиш йулларининг тартиби аниклаб берилган, давлат хукуматининг юкори органларини тегишли актлари асосида уз фаолиятини амалга оширадилар.
Хозирги кунда Республикамизда бир нечта бюджетдан ташкари фондлар фаолият курсатмокда:
- Пенсия жамгармаси (ижтимоий сугурта фонди билан биргаликда);
- Бандлик жамгармаси;
- Йул фонди;
- Давлат мулк кумитасининг махсус хисоб раками;
- Давлатнинг бошка максадли фондлари.
Пенсия фонди бу – ахолининг кам таъминланган, ёрдамга мухтож, мехнатга лаёкатсиз кисмини пул маблаги билан таъминловчи мустакил молиявий органдир. Республикамизда Пенсия фонди иш олиб боради.
Бу фонд:
 Пенсия ва болалар нафакасини тулаш хамда уларни молиялаштиришни амалга ошириш учун марказлаштирилган холда пул маблагларини жамлаш;
 Республика ва махаллий даражадаги стратегик режаларни, айникса ахолини ижтимоий куллаб-кувватлашни молиялаштиришда фаол катнашиш;
 Уз-узини молиялаштириш принциплари ва тижорат фаолияти асосида фонд маблаглари микдорини ошириш каби вазифаларни бажаради.
Пенсия фонди маблаглари-Узбекистон Республикаси пенсия фонди тугрисидаги Низом буйича уч асосий манба оркали шакллантирилади:
1. Иш буюрувчининг сугурта бадаллари (иш хаки фондининг 30,0% микдоридаги ажратма);
2. Давлат бюджетидан ассигнация килиш ва ишчиларнинг сугурта бадаллари (бу 2,5% лик туловни ташкил килади);
3. Вактинча буш турган маблагларни каритилизация килиш натижасида.
4. Махсулот сотишдан келган тушумдан 0,5% микдорда утказилади.
Бозор иктисодиёти шароити хар бир ишчининг билим даражаси ва малакасига мос равишда тула бандлик принципини таъминлашга кафолат бермайди. Шу билан бир каторда давлат сиёсий тизим ва ижтимоий заруриятни мувозанатда саклаш учун фукароларнинг мехнат ва эркин касб танлашларига хак берувчи механизмни яратиш хакида кайгуриши керак. Айни вактда мамлакатимиздаги ишсизликнинг статистик курсаткичи 0,5-0,6% ни ташкил килади. Давлат кенг микиёсида янги иш жойларини яратиб, ахолини иш билан таъминлашдаги ишсизлик муаммосини боскичма-боскич хал этмокда. Бунда, айникса, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожлантиришни рагбатлантириш кул келади. Хозирги вактда ахолининг бандлиги буйича барча масалаларни бюджетдан ташкари фонд хисобланган бандликка кумаклашув фонди олиб боради. Бу фонд фаолияти мос равишда тулаконли дастурларни ишлаб чикиш ва амалга ошириш оркали иктисодий тизимнинг малакали кадрларга булган талабини кондиришга каратилган. Тула конли дастурлар уз навбатида кадрлар тайёрлаш ва касбга кайта укитиш, ижтимоий мехнат биржаларининг фаолиятини молиявий жихатдан таъминлаш хамда ишсизларни моддий рагбатлантириш каби максадларни кузда тутади.
Ушбу бюджетдан ташкари фонд учун бошка бюджетдан ташкари фондлар каби куйидаги хусусиятлар хосдир:
 даромад маблагларининг аник белгиланганлиги;
 маблагларнинг катъий максадли ишлатилиши;
 маблагларнинг шаклланиши ва ишлатилиш муддатларининг мос келмаслиги;
 мутакил молия-кредит ташкилот сифатида фаолият курсатиши ва шу кабилар.
Миллий иктисодиётда шу билан бандлик фонди утиш давридаги таксимот муносабатларининг махсули булиб, катта ижтимоий юкни кутаради. У фирмалар корхоналар, уй хужаликлари ва давлат сингари иктисодиёт субъектлари даромадларини кайта таксимлаш жараёнида шаклланади.
Хозирги вактда ахолини ижтимоий химоялашга каратилган бандлик фонди фаолияти механизмлари ишлаб чикилган булиб, ундан кузланган максадлар куйидагилардир:
 Ишсизликни тугатиш учун моддий куллаб-кувватлаш, моддий ёрдам ва муддатидан аввалги нафакани тулаш;
 Кадрлар тайёрлаш, касбга йуналтириш, эркин касб танлашни моддий химоялаш;
 Шу фонди ходимларини маблаг билан таъминлаш;
 Бизнес фондга 10% лик ажратмани тулаш;
 Бандлик сиёсатини фаол дастурлаш;
 Жамгарма ишчиларини таъминлаш.
Шахар ва туманларда бандлик жамгармалари куйидагилар хисобига ташкил килинади:
1. Ишчиларнинг ойлигидан олинадиган мажбурий сугурта туловлари;
2. Шахар ва туман бюджети фонд маблагларини Узбекистон Республикаси Марказий Банкида очилган депозит хисоб ракамларидан келган фойда; давлатнинг кимматбахо когозларини сотиб олишдан тушган даромад;
3. Корхона, ташкилот, муассасалар, жамоат ташкилотлари ва фукароларнинг ихтиёрий бадаллари;
4. Юкори турувчи бандлик фонди дотациялари, субсидиялари ва субвенциялари;
5. Кредит куйилмалар даромади;
6. Бошка тушумлар, яъни жарималар, жисмоний шахсларнинг ихтиёрий бадаллари ва бошка санкциялар.
Давлат бандлик фондига куйидагилар сугурта бадалларини туламайдилар.
 Диний ташкилотлар;
 Ногиронлар;
 Ушбу фонд низомини амалга оширишга кумаклашувчи сугуртага карашли ташкилотлар ва бирлашмалар.
куйидагилардан эса сугурта бадаллари олинмайди:
 Давлат хукумат органлари;
 Депутат номзодлари;
 Сайлов жамгармалари, сайлов комиссиялари, сайлов бирлашмалари;
 Хорижий жисмоний шахслар.
Бюджетдан ташкари фондлар даромадлари – бир томондан такрор ишлаб чикариш жараёнида катнашувчилар уртасида жами махсулот кийматини таксимлаш булса, бошка томондан давлат кулида тупланиб колган маблагларнинг минтакавий, тармок ва максадли бюджет жамгармаларини ташкил килиш учун таксимлаш объекти хизмат килади.
Йул фонди ана шундай бюджетдан ташкари фондлардан бири булиб, у Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 21 августда кабул килинган «”Узавтойул” давлат акциядорлик компанияси ва Узбекистон Республикаси Молия Вазирлиги хузуридаги Республика йул жамгармаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тугрисида»ги карор ва унга илова килинган «Узбекистон Республикаси Молия Вазирлиги хузуридаги Республика йул жамгармаси даромадларини шакллантириш ва маблагларини сарфлаш тартиби тугрисида»ги Низомга мувофик фаолият юритади.
Йул фондини ташкил этишдан максад йулларни самарали саклаш, таъмирлаш, реконструкция килиш ва курилишини таъминлаш этиб белгиланган. Бу фонд жамиятнинг айрим сохаларини молиялаштириш ва комплекс равишда оператив мустакиллик асосида сарфлаш учун давлат оркали жалб килинган молиявий ресурсларни кайта таксимлаш ва фойдаланишни амалга оширувчидир. гарб мамлакатларида бундай фондлар сони 30 тадан 80 тагача булиши мумкин. Яъни уларда махаллий ва республика органлари бюджетидан ташкари фонд ташкил этиш хукукига эга.
2003 йил 19-августдаги Президент фармонига кура, йул фондига маблагларни йигиш ва тушумларининг туликлигини назорат килиш вазифалари Узбекистон Республикаси Давлат Солик ва Давлат Божхона кумиталари зиммасига юклатилган. Бундан ташкари ушуб фармонда йул фонди вазифалари этиб куйидагилар курсатилган:
 Республика йул жамгармаси мабалаг тушумлари хамда сарф харажатларининг йиллик ва квартал балансларини шакллантириш;
 Умумий фойдаланиладиган автомобиль йулларини куриш, реконструкция килиш, таъмирлаш хамда жихозлашнинг инвестиция лойихалари ва тендер хужжатларининг техникавий-иктисодий асосланишини экспертизадан утказиш;
 Йул хужалиги объектларини куриш, реконструкция килиш, таъмирлаш ва жихозлашнинг номма-ном руйхатларини белгиланган тартибда келишиб олиш;
 Умумий фойдаланиладиган автомобиль йулларидан фойдаланиш ва уларни саклаш смета харажатларини руйхатдан утказиш;
 Умумий фойдаланиладиган автомобиль йулларини куриш, реконструкция килиш, таъмирлаш, жихозлаш хамда улардан фойдаланиш борасидаги тадбирларни тасдикланган харажатларга мувофик молиялаш, жамгарма маблагларидан фойдаланишнинг конунийлиги ва максадга мувофиклиги устидан назорат амалга ошириш Республика йул жамгармасига мажбурий ажратмалар ва йигимлар микдори хар йили Давлат бюджети билан бир вактда тасдикланади.
Йул фонди даромадлари бир катор йуллар билан шакллантирилади. Биринчидан, корхоналар, хужаликлар ташкилотлар томонидан кушилган киймат солиги ва акциз солиги чикариб ташланган холда махсулот сотиш хажмидан 1,5% микдоридаги ажратма хисобидан шакллантирилади. Иккинчидан, тайёрлов, воситачи, савдо корхоналари товар айланмасидан ккС ни чикариб ташланган холда 1% микдоридаги ажратмалар хисобидан шакллантирилади. Учинчидан, умумий овкатланиш корхоналарининг товар айланмасидан 1% хамда чакана ва улгуржи дорихоналарнинг ялпи даромадидан 1% микдоридаги ажратмалар хисобига шакллантирилади. Туртинчидан, банклар (МБ дан ташкари), сугурта ташкилотлари, видеосалонлар, ким ошди савдолари, казинолар, видео ва аудио кассеталарни купайтиришдан, лотторея уйинлари утказишдан, шунингдек, оммавий концерт – томоша тадбирларидан даромад олувчилар даромадидан 1,5% микдоридаги мажбурий ажратма хисобига шакллантирилади. Бешинчидан, курилиш, курилиш-монтаж, таъмирлаш-курилиш, ишга тушириш-созлаш, лойиха кидирув ва илмий-тадкикот ташкилотлари томонидан уз кучлари билан бажарилган ишлар хажмидан, кушилган киймат солиги чикариб ташлаган холда 1,5% микдоридаги мажбурий ажратма хисобига шакллантирилади. Олтинчидан, автотранспорт корхоналари томонидан махсулот (иш, хизмат)ларни сотиш хажмидан, кушилган киймат солиги чегириб ташланган холда 2,5% микдоридаги мажбурий ажратма хисобидан шакллантирилади. Еттинчидан, харид килинган енгил автомобиль сотиб олинган кийматидан 6% лик хамда юк машиналари, автобус ва махсус автомобиллар сотиб олинган 20% микдоридаги тулов хисобига шакллантирилади. Саккизинчидан, «Узавтойул» давлат-акциядорлик компаниялари корхоналари ва ташкилотлари мол-мулкини сотишдан бюджетга тушуши керак булган маблаглар умумий суммасининг 50% и хисобига шакллантирилади. Бундан ташкари, йул фонди жамгармасига хорижий ва кушни давлатлардан автотранспорт воситаларини олиб кирганлик учун ундириладиган туловлар хам келиб тушади. Бунда Узбекистон Республикаси худудига чет давлатлардан автотранспорт воситаларини олиб келганлик учун (1 автоташувчига) 400 АкШ $ да тулов туланади. кушни давлатлар, хусусан, козогизтон ва киргизистон Республикаларининг юк автотранспорт воситалари ва автобусларини мамлакатимиз худудига олиб кириш, транзит килиш учун 300 $ микдоридаги тулов (хар бири учун) туланади. Тожикистон Республикасидан битта юк автотранспорт воситаси ва автобусдан 130$ микдоридаги тулов олинади. Туркманистондан автотранспорт воситаларини олиб кириш ва транзит килишда юк микдори ва уриндиклар сонига караб 25 дан 150 $ гача тулов ундирилади.
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Pul muomulasi Просмотров: 992
012345
0.00 (0)
Kreditning Mohiyati va uning fuksiyalari. Добавил:
Kreditning Mohiyati va uning fuksiyalari.
(Читать дальше)
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Pul muomulasi Просмотров: 286
012345
0.00 (0)
FORMULALAR BILAN ISHLASH VA MA'LUMOTLARNI UTKAZISH Добавил:
FORMULALAR BILAN ISHLASH VA
MA'LUMOTLARNI UTKAZISH
Formula — bu mavjud kiymatlar asosida yangi kiymatlarni xisoblovchi tеnglamadir. Formulalar yordamida elеktron jadvalda kupgina foydali ishlarni amalga oshirish mumkin. Elеktron jadvallar formulalarsiz oddiy matn muxarririga aylanib koladi. Formulalarsiz elеktron jadvallarni tasavvur kilish kiyin.
Jadvalga formulani kuyish uchun uni kеrakli yachеykaga kiritish kеrak. Formulalarni xam boshka ma'lumotlar singari uzgartirish, saralash, ulardan nusxa kuchirish va uchirish mumkin. Formuladagi arifmеtik amallar sonli kiymatlarni xisoblashda, maxsus funktsiyalar matn¬larni kayta ishlashda xamda yachеykadagi boshka kiymatlarni xisoblashda ishlatiladi.
Sonlar va matnlar. Formuladagi xisoblashlarda katnashayotgan sonlar va matnlar boshka yachеykalarda joylashgan bulishi mumkin bulsa-da, ularning ma'lumotlarini oson almashtirish mumkin. Masalan, ЕXCEL boshlanKich ma'lumotlar uzgartirilsa, formulalarni kayta xisoblab chikadi.
Formula kuyidagi elеmеntlardan ixtiyoriysini uz ichiga olishi mumkin:
— Opеratorlar. Bittadan oshik opеratordan tuzilgan formulani tuzishda EXCEL bu opеratorlarni taxlil kiladi. Bunda standart matеmatik koidalarga asoslanadi. (Arifmеtik amallarni bajarish tartibi saklanib koladi.)
Excelda formulalarni xisoblash va bajarish kuyidagi tartib asosida amalga oshiriladi:
Birinchi bulib kavs ichidagi ifodalar karab chikiladi.
Undan kеyin amallar bajarish tartibi saklangan xolda opеratorlar bajariladi.
Agar formulalarda bir xil tartibli bir nеcha opеratorlar bulsa, ular kеtma-kеt chapdan ungga karab bajariladi.
Kuyidagi jadvalda formulalarda kullaniladigan opеratorlarning bajarilish tartibi kursatilgan.
— Diapazon va yachеykalarga yuborish — kеrakli ma'lumotlarni saklovchi diapazon va yachеykalar nomi yoki manzili kursatiladi. Masalan: D10 yoki A1:Е8.
— Sonlar.
— Ishchi jadval funktsiyalari. Masalan, SUM.
Agar formula yachеykaga kiritilsa, unda yachеykada kiritilgan formula asosidagi xisob-kitob natijasi kurinadi. Lеkin formulaning uzi tеgishli yachеyka faollashtirilsa formulalar katorida paydo buladi.
Formulalar xar doim «q» bеlgisi bilan boshlanadi. Ushbu bеlgi yordamida ЕXCEL matn va formulalarni fark¬laydi.
Yachеykaga formulalarni kiritishning ikkita usuli mavjud:
1. Formulani klaviatura orkali kiritish: «q» bеlgisini kuyib, kеyin formulalar kiritiladi. Kiritish paytida bеlgilar formulalar katorida xamda faollashgan yachеykada paydo buladi. Formulalarni kiritishda odatdagi taxrirlash tugmalaridan foydalanish mumkin.
2. Yachеykalar manzilini kursatish yuli bilan formulalar kiritish: Bu usulda xam formulalar klaviaturadan kiritish orkali, lеkin kamrok foydalangan xolda amalga oshiriladi. Ushbu usulda yachеykalar manzilini kiritish urniga ular kursatiladi, xolos. Masalan, A3 yachеykaga qA1QA2 formulasini kiritish uchun kuyidagilarni bajarish kеrak.
• jadval kursori A3 yachеykaga utkaziladi;
• «q» bеlgisi kiritiladi. Formulalar katori yonida «kiritish» (vvod) yozuvi paydo buladi;
• sichkoncha kursatkichi A1 yachеykaga olib boriladi va chap tugmachasi bosiladi. Natijada yachеyka ajratib kursatiladi, ya'ni uning atrofida xarakatlanuvchi ramka (rom) paydo buladi. A3 yachеykasi formulalar katorida — A1 yachеyka manzili kurinadi. Uolat katorida esa «Ukajitе» (Kursating) yozuvi paydo buladi:
• «Q» bеlgisi kiritiladi.Natijada xarakatlanuvchi rom yukolib, yana «Vvod» (Kiritish) suzi chikadi;
• sichkoncha kursatkichi A2 yachеykaga utkaziladi va tugmachasi bosiladi. Formulaga A2 yachеyka kushiladi;
• ENTER tugmasini bosish bilan formulani kiritish yakunlanadi.
Yachеyka manzilini kursatish usuli klaviatura yordamida kiritish usulidan oson va tеz bajariladi.
Formulalarni boshka ishchi jadvallar yachеykalariga xam yuborish mumkin, boshkacha aytganda, formulalar bir nеcha joyda takrorlanishi mumkin. Uattoki, boshka ishchi kitobdagi ishchi jadvallarda xam. Buning uchun EXCELda maxsus yozuv ishlatiladi.
Yachеykalardagi ma'lumotlarni boshka ishchi
jadvallarga yuborish (utkazish)
Joriy ishchi kitobdagi ma'lumotlarni boshka ishchi kitobdagi yachеykaga yuborish kuyidagi usullardan foydalanib xal kilinadi:
Joy nomi. Yachеyka manzili.
Boshkacha kilib aytganda, yachеyka manzili oldiga joyning nomi undov bеlgisi bilan kuyiladi. Masalan, qA1*list1!A2
Bu formulada joriy ishchi jadvaldagi A1 yachеyka kiymati A2 yachеyka kiymatiga kupaytiriladi va «List2» ishchi varaKida joylashadi. Agar junatishda ishchi jadvalning nomi bir yoki bir nеchta bushlikni uz ichiga olsa, jadvalning nomi bittali kushtirnok ichiga olinib kursatiladi.
Masalan, qA1 ’Barcha bulimlar’!A2.
Boshka ishchi kitob yachеykalariga
ma'lumotlarni utkazish
Boshka ishchi kitob yachеykalariga ma'lumotlarni utkazish uchun kuyidagi bichimlardan foydalaniladi:
q[Ishchi kitob nomi] Varak nomi! Yachеyka manzili
Yachеyka manzili oldiga ishchi kitob nomi yozilib, kvadrat kavslarga olinadi va ishchi jadval nomi undov bеlgisi yordamida kursatiladi. Masalan, q[Byudjеt.xls]List1!A1
Agar ishchi kitob nomida bir yoki bir nеchta bushlik bulsa, u xolda uning nomi bittali kushtirnok ichiga olinishi kеrak. Masalan, qA1* '[Byudjеt na 1999]List1!'A1
Savol va topshiriklar
1. Formula nima? U yachеykalarga kanday kiritiladi?
2. Formulalar kanday elеmеntlardan tuziladi?
3. Yachеykaga formulalar kiritishning nеcha usuli mavjud?
4. Yachеykalardagi ma'lumotlar boshka ishchi jadvallarga kanday utkaziladi?
5. Boshka ishchi kitob yachеykalariga ma'lumotlar utkazish uchun kanday bichimlardan foydalaniladi?
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: EHM Просмотров: 217
012345
0.00 (0)
MARKETING FANINING NAZARIY ASOSLARI. Добавил:
1.Marketing ta`rifi va evalyutsiyasi.
Marketingga juda kup ta`rif va talkinlar berilgan bulib uni ikki guruxga bulish mumkin: klassik (chegaralangan) va zamonaviy (umumlashgan) ta`riflardir. Klassik ta`rifda marketing kuyidagicha ifodalanadi: Marketing -- bu tovar va xizmatlarni ishlab chikaruvchilardan iste`molchi yeki sotib oluvchiga yetkazib berish kabi jarayenni boshkaruvchi tadbirkorlik faoliyati yeki boshkacha kilib aytganda tovar harakati orkali tovar va xizmatlarga bulgan talabni kanoatlantirish, rejalashtirish, kengaytirish vositasida amalga oshiruvchi sotsial jarayendir.
Marketingga bunday ta`rif shu narsani kuzda tutmokdaki bunda asosiy narsa tovar va xizmatlarning fizik harakatidir. Shuning uchun ham bu ta`rif bir kator kamchiliklarga ega. Masalan, bunda tovar bilan ta`miplash va sotish kanallarining tutgan urni oshirib yuborilib marketing faoliyati bilan davlat va tijorat tashkilotlari ham shugullanishi mumkinligi inkor etilmokda. Undan tashkari sotuvchilar bilan haridorlar orasidagi bu muxit bogliklik chetlab utilmokda, shuningdek marketingga turli xil guruxlarning bevosita ta`siri ham kursatilmagan. (xodimlar, kasaba uyushmalari, aksionerlar, davlat organlari).
Yukorida kayd etilgan ta`rifga uxshash ta`riflar tovar va xizmatlar bilan chegaralanib kolmasligi kerak, chunki turli xil tashkilotlar (kizil yarimoy), odamlar (siyesiy nomzodlar), aloxida xududlar va goyalar ham uning predmeti bulishi mumkin. Shularni kuzda tutgan xolda aytish kerakki marketingga berilayetgan har kanday ta`rifda asosiy muljal iste`molchi bulmogi lozim.
Berilgan ta`rifdagi kamchiliklarni bartaraf kilish maksadida Amerika Marketing assosatsiyasi 1985- yilda unga kuyidagicha ta`rif berdi: "Marketing- ayriboshlash orkali insonlar va tashkilotlar talablarini kondirish maksadida goyalar, tovar va xizmatlarni ishlab chikarishni rejalashtirish va uni amalga oshirish, narx belgilash, tovar harakati va sotilishini uyushtirishdir"
Assosatsiyaning usha paytdagi prezidenti ta`kidlashicha marketingga berilgan yangicha ta`rif uning kamrov doirasini ancha kengaytirgan. Yani bu fan fakatgina tadbirkorlik faoliyati bilan cheklanib kolmasdan uz ichiga notijorat tashkilotlari va goyalar marketingini ham oladi.
Marketing assosatsiyasining yangicha ta`rifiga ososlangan xolda xozirgi paytdagi zamonaviy marketing kuyidagicha ta`rif berish mumkin: Marketing - bu tovarlar. xizmatlar, tashkilotlar, goyalar va shu kabilarga uxshash talablarni kura bilish, boshkarish va ularni ayriboshlash orkali kondirishdir.
Dastlabki marketingni kullanish soxasi haqikatdan ham ishlab chikarilgan mahsuloltni sotishning tor doirasi bilan chegaralangan bulsa, vakt utishi bilan u bu doiradan chikib butun ishlab chikarishi-sotishi faoliyatini boshkarishning nazariya va amaliyetida xal kiluvchi omil bulib koldi. Boshkarishning nazariya va amaliyetida xal kiluvchi omil bulib koldi.
Binobarin marketing haqida suz yuritilganda, bu tushunchaning ikki jixatini - marketingning tamoyili sifatida ekanligini va harakat tarzi ekanligi, anikrogi amaliy marketingni farqlab olish zarur buladi.
Marketing tomoyili - bu firma, tashkiloti insonning iste`molchilarga mujjallangan umumlashgan maksadli filosofiyasidir. Garb iktisodchilaridan biri Piter Draker firmaning uz muvofakkiyatlariga erishishida uning rolini kuydagicha ta`kidlab utgan zdi: "Agar biz biznes nima ekanligini bilib olmokchi bulsak, avvalo biz uning maksadlarini bilib olishimiz kerak... Biznisning maksadi haqida fakatginia yagona tulik ta`rif mavjud - bu ham bulsa iste`molchiga yaratishdir. Bulajak biznes yeki uning muvafakkiyatlari uchun firmaning uzi mahsulotlari to`g`risida nimani uylayetgani eng asosiy narsa emas. Asosiy narsa iste`molchi uzi harid kilgan narsa haqida uning afzal tomonlari haqida nimani uylamokda mana shu narsa eng xal kiluvchi va biznesning mazmuni va moxiyatini aniklaydi.
Marketing tamoyiliga rasman ta`rif 1957-yilda Djen Mikketeri tomonidan berilgan. Amerika marketing assotsiyasi majmuasida(AMA) uni kuyidagicha ta`piflagan:"Mapketing tamoyili bu - iste`molchi va foydaga mujjallangan biznes falsafasidip. "
Sungi 30 yil davomida aksapiyat fipmalap uz faoliyatini mapketingga suyangan xolda amalga oshipadilap. Bunga kuyidagilapni misol kilish mumkin. "Mapketing bu -iste`molchilap talabi va istaklapini aniklashga kupa bilish. yapatish va kompaniyani bapcha pesupslapini shu talab va istaklapni, kompaniyani ham. iste`molchilapni ham manfaatdopligini kuzlagan xolda kondipishga kapatish japayonidip. "
"Xozipgi paytda iste`molchilapning talab va ehtiyojlapini kondipish maksadida bizning savdo faoliyatimiz mupakkab va kup kippali sistemaga aylandi. Chakana savdo bozoplapida ilgop kompaniyalap ichida upnini mustaxkamlash kengaytipish maksadida xap bip fipma stpategik divepsifikatsiyani amalga oshilmokda, bunda bozopga uchta asosiy yendashishga asoslangan xolda pivojlanmokda. Bu xolda ulapning xap bipi iste`molchilap bozopi segmentining didlapi. odatlapi va xapid stpuktupalapiga xizmat kilmokdalap. "
Yukopida bayen kilingan fikplap shundan dapak bepmokdaki, tupli fipmalapning xap bipi uchun mapketing kompaniyalapi aspi kipib kelayapdi.
Mapketing uchun asosiy sub`ekt bulib ishlab chikapuvchilap, xizmat kupsatuvchi tashkilotlap, chakana va ulgupji savdo tashkilotlapi, mapketing buyicha mutaxasislap va tupli ist`molchilap xiemat kiladi.
3. Marketing funksiyalari sub`ekti, uning roli.
Mapketingning asosiy funksiyalapi esa kuyidagilapdan ibopat: atrof muxitni taxlil kilish va bozor ishlanishlari, iste`molchilarni taxlil kilish, tovarlarni rejalashtirish, sotishni rejalashtirish, tovarlar harakati jarayenini rejalashtirish. Sotsial mas`uliyat va marketingni boshkarishni ta`mnlash.
Marketing sub`ektlari kuyidagi rasm yerdamida ifodalash mumkin.
Oxirgi iste`molchi
Ishlab chikaruvchilar yoki xizmat kursatuvchi tashkilot Iste`molchi tashkilotlar
Marketingning asosiy sub`ektlari
Ulgurji savdo Marketing buyicha mutaxassislar
CHAKANA SAVDO
Marketingning kursatib utilgan asosiy sub`ektlari amalga oshirshi zarur bulgan funksiyalarni kurib chikaylik .
Ishlab chikaruvchi va xizmat kursatuvchi tashkilot- bu odamlar yoki tashkilotlar bulib ularning asosiy funksiyalari iste`molchiga xizmat kursatish va zarur tovarlarni shilab chikarishdan iboratdir. Oxirgi iste`molchi-shaxsan, oilada va xizmatlarni sotib oluvchi shaxs yoki oila.
Iste`molchi tashkilotlar - tovar va xizmatlarni uz faoliyatida ishlatish uchun sotib oluvchi tashkilot va odamlar.
Ulgurji savdo - tovar va xizmatlarni olib chakana savdo yuli bilansotuvchi yoki sanoat va tijorat iste`molchilariga utkazuvchi tashkilot yoki odamdir.
Marketing buyicha mutaxassislar- anik marketing funksiyalarini bajarishga ixtisoslashgan tashkilot yuki odamlar.
Bir kator sabablarga kura bitta sub`ekt barcha matketing funksiyalarini bajarishni buyniga ololmaydilar;
Kupgina ishlab chikaruvchilar bevosita marketing uchun zarur bulgan moddiy resurslarga ega bulmaydilar;
Tashkilotlar marketingni anik funkyiyalarini bajara olmasligi yoki bajarishni xoxlamasligi va bu mahsulotlar uchun marketing buyicha mutaxasislarni axtarib topishga harakat kiladilar;
Kupchilik tashkilotlar ma`lum bir funksiyalarni samarali bajarish uchun kichiklik kiladilar;
Kupchilik tovar va xizmatalarni sotish uchun anik uslublar ishlab chikilgan bulib ularni chetlab utish kiyin.
Kupgina iste`molchilar mablaglarini tejash maksadida katta mikdorda harid kiladilar, uzlari olib ketadilar, uz uziga xizmat kiladilar va x. z.
3.Marketing turlari.
Marketing kulanish soxalari va ob`ektlariga kura kuydagicha guruxlash mumkin: ichki, tovarlar buyicha, eksport, import, ilmiy- texnik, investitsiya kiritish marketing, xalkoro markenting, notijorat marketingi, ijtimoiy goyalar marketingi. Ichkiy marketing odatda bir tomon doirasida tovar va xizmatlarni sotish masalasi bilan boglik. Amaldda barcha korxonalar avval ichki bozorga kiradi, yukori natijalarga erishgandan keyin tashki bozorga chikadi.
Tovaro va xizmatlar marketingi samarali sotishni tashkil etishning kichik detallari va xususiyatlarini tadkik kilish, tovarlar va xizmatlar turlari buyicha tadbirkorlik faoliyatining foydaliligini ta`minlashni kuzda tutadi.
Eksport marketing yangi xorijiy sotish bozorlarini kushimcha tadkik kilish, firma tovarlarini xorijiy bozorlarda sotishni tashkil etishning kuzda tutadi.
Import marketing yukori samarali haridorlarni ta`minlash uchun bozor tadkikotlarini amalga oshiradi.
Ilmiy-texnik marketing haridning ilmiy-texnik faoliyat natijalari: patenlar va litsenziyalarni sotish va harid kilish buyicha marketing tadkikotlarini amalga oshiradi.
Investitsiya kiritish maretingi uz ichiga xorijiy faoliyatni tadkik kilishi, yangi korxona ishining imkoniyatlari, uning sotish faoliyatini chukur va har taraflama taxlil kilish, hamda kompaniya manfaatlari va korxona kurigan mamlakat konunlarini hisobga olgan xolda tashki bozorda sotishni tashkil kilishni kuzda tktadi.
Notijorat marketingi asosan aloxida tashkilot yeki aloxida shaxsga nisbatan jamoaning ijobiy fikrini yaratish masalalari bilan shugullanadi.
Ijtimoiy marketingni kullashini eng muxum soxasi rivojlanayetgan mamlakatlarda oylani rejalashtirish, kariyalar ka kassalarga e`tiborni jalb kilish, ayrim ijtimoiy zaruriyatlarga xayriya kilishga tayerlikni ragbatlantirishdan iborat.
Mavzu buyicha savollar:
1) Marketingga kanday tarif berish mumkin?
2) Klassik tarifning asosiy kamchiliklari nima?
3) Marketing tamoyili deganda nimani tushunamiz?
4) Marketingning kanday asosiy turlari mavjud?
5) Marketing turlari bir-biridan farq kiladimi?
Foydalanilgan adabiyetlar
1) Muxitdinov D.M. va bosh. «Marketing: boshkaruvning bozor konsepsiyasi» TDIU T-99y.10-20betlar.
2) Dj.Evans., «M.Bermon «Marketing» Moskva. «Ekonomist»-93.7-24 betlar.
7 – Mavzu: MARKETINGNI BOSHKARISH.
1. Bozor imkoniyatlarini taxlil kilish.
2. Bozorga chukur kirib borish.
3. Maksadli bozorni tanlash.
Tayanch iboralar:
Bozor; bozorni urganish; tovarni urganish; rakiblarni urganish; bozorning umumiy xolatini urganish; tarmoklararo rakobat iyexanizmi; bozorga kirish uslublari; tovar bozorining usish boskichlari;
1. Bozor imkoniyatlarini taxlil kilish.
Zamonaviy marketing tamoyillarida bozorni urganishga aloxida e`tibor beriladi. Bozorni urganishdan asosiy maksad uning konyunkturasiga (xolatiga) baxo berish va rivojlanish istikbolini ishlab chikishdan iborat. Bunday dasturning bajarilishi kup omillarga boglik, shunga karamay bozorni har tomonlama urganish va taxlilni kuyidagicha boshlash mumkin.
Tovarni urganish: rakiblar tovarlariga karaganda yangiligi va rakobatbardoshlari; xozirgi va bulajak haridorlar ehtiyojlarini kondira olish kobiliyati; haridorlar talablari va davlat hujjatlari asosida modifikatsiyalash va xokazo.
Xaridorlarni urganish: tovarning asosiy haridorlari va uni ishlatish usullari; tovarning kaysi belgilari uni sotib olishga majbur kilmokda; haridorlarning xatti-harakatlarini shakllatiruvchi omillar; haridorlarni ajratib olish imkoniyati va ularning soni va tarkibini baxolash; kondirilmagan talablar; haridorlar talabiga fan-texnika yutuklari ta`siri.
Rakiblarni urganish: bozorda katta ulushga erishgan (3-4 firmalar) rakiblar; rakiblarning savdo belgilari va tovarlarning muxim sifatlari; tovarlarning uramasi va sotish usullari; baxo siyosati va talabni ragbatlantirish tadbirlari; NIOKR; asosiy yunalishlari, harajatlari va kaysi olimlar maslaxatchi; foyda va zararlari to`g`risidagi rasmiy kursatkichlar, yangi tovarlari va faoliyati haqida e`lon kilingan makolalar. Undan tashkari mamlakat (region) bozoridagi huquqiy chegaralar va kiyinchilik tugilib kolganda yordam beruvchi muassasalar ham urganiladi.
Bozorning umumiy xolatini urganishda, uning geografik joylanishi, xajmi tovarlar va firmalar tarkibi, rakobatning shiddati, konyunkturasi va uning istikboliga ahamiyat beriladi.
Bozor va eng avvalo butun bozor konyunkturasini doiralar fikriga, biznesmenga xatolarga yul kuymaslik, xujalik masalalarida bir karorga kelishda tavakkalchilikni kamaytirishga yordam beradigan muxim omil hisoblanadi. Iktisodiy konyunktura tadkikoti tovar ayirboshlash usullari va ularning takror ishlab chikarish jarayoni boshka boskichlari bilan uzaro alokalarini rivojlantirishning umumiy konuniyatlarini urganish bilangina cheklanmaydi, balki u yoki bu tovar bozorida tarkib topgan axvolni har tomonlama chukur taxli etishga, yuz berishi mumkin bulgan vaziyatni oldindan taxmin kilishga karatilgandir.
2. Bozorga chukur kirib borish.
Tovar bozori uzida, birinchidan, muayyan tovarni ishlab chikaruvchilar va iste`molchilar urtasidagi, ikkinchidan, ishlab chikaruvchi va iste`mol kiluvchi guruxlar ichidagi iktisodiy alokalar tizimini aks ettiradi. Birinchi xil alokalarning asosiy shakli harid kilish va sotish, ikkinchi shakli esa uzaro rakobatdir.
Tarmoklararo rakobat mexanizmi orkali harakat kiladigan tovar bozorlari birgalikda milliy bozorni shakllantiradi.
Agar firma birinchi marotaba bozorga kirib borayotgan bulsa, unda aloxida strategiya ishlab chikiladi. Odatda kuyidagi turt xil marketing strategiyasidan foydalaniladi: (Jadal (shiddatli)) marketing.
Buni kupchilik haridorlar - tovar to`g`risida ma`lumotga ega bulmagan yoki bulgani ham uning yukori baxosidan ta`sirlanmagan xolda ishlatiladi. Xaridorlarni jalb kilish, ularning talabini shakllantirish tadbirlari utkazishga katta mablag ajratish orkali uyushtiriladi. Tovarning ham baxosi yukori urnatilib kup foyda olish nazarda tutiladi.
Bozorga tanlov asosida kirish uslubi.
Uning xajmi katta bulmagan xolatda ishlatiladi. Tovar kupchilikka noanik, uta yukori baxo kuyilsa ham haridorlar sotib olishi mumkin. Rakobatchilar bozorda juda oz va shuning uchun talabni ragbatlantirishga kam harajat kilib kuprok foydaga erishish mumkin.
Bozorga keng kulamli kirib borish uslubi.
Bozorning xajmi katta, tovar haqida haridorlar kam taassurotga ega va uning narxi balandligiga rozi bulmagan davrda ishlatiladigan uslub. Undan tashkari rakobat kuchli, tovar ishlab chikarishni kupaytirish natijasida uning tannarxi pasayadi va "baxolar urushi" ga imkon yaratiladi.
Sust marketing uslubi bilan bozorning xajmi katta bulganda, haridorlar tovarni yaxshi bilsa-da, kamrok harajatlar kilib, pastrok baxo orkali, rakobat kam sharoitda muvaffakiyatga erishiladi.
Tovar bozorining usish boskichi.
Bozorga kirgan tovar bilan iste`molchilar kuprok tanishgani tufayli rakobatchilarni sika boshlaydi. Agar bozor katta bulsa, rakobatchilar ham bizning tovarga uxshash tovar ishlab chikara boshlaydi. Rakobatchilarga karshi bozorga usha tovarning yangi - yangi turlari va yangi haridorlari uchun ishlab chikiladi. Shu davrda ayrim tovarlarning modelini yangi haridorlari uchun ishlab chikiladi. Shu davrda ayrim tovarlarning modelini yangilash va talabni shakllantirishning har xil tadbirlari utkaziladi.
Reklamada tovarning amaliyotdagi iste`molchilari tajribasida sinalgan xususitlari kuprok yoritiladi, imtiyozlar va baxoni pasaytirishgacha kullaniladi.
Tovar bozorining pishgan (yetilish) davri.Bu boskichda tovarning tula assortimenti bozorga kiritilgan va 50 foizdan ortik haridorlar kerakli tovar bilan ta`minlangan buladi. Endi tovarni asosan kooperativ dunyokarashli haridorlar sotib oladi. Talabni ragbatlantirish tadbirlari asosan tovarning foydaliligini yoritishga karatiladi.
Tovar bozorining tuyinishi.Bu davrda tovar asosan sotilishi, bozorda iste`molchilarning kaytadan harid kilishlari hisobiga amalga oshiriladi. Talabni ragbatlantirish siyosati samara bermay koladi. Shuning uchun bozorda yaxshi talabga ega tovarlar koldiriladi. Ammo reklama susaytirilmay, aksincha kuchaytiriladi.
Korxonaning imkoniyatlari taxlil kilinganda, uning bozordagi shart-sharoitlari (tashki muxiti) va uzining ichki saloxiyati to`g`risida batafsil axborotlar tulab, anik xulosa chikariladi. Buning uchun "Bozorni kompleks tadkik kilish" va "Xolatl taxlil" usullaridan foydalaniladi.
Bozorni kompleks tadkik kilish boshlangich davri bulib, korxona marketing dasturini va rejasini tuzishi uchun manba hisoblanadi. Xolatli taxlil, firma faoliyatini uziga xos taftish kilish va atroflicha baxolashni uz ichiga oladi. Unda kuyidagi savollarga javob topib biror karorga kelish maksad kilinadi:
- korxona uz mahsuloti bilan bozorning kaysi segmenti (tabakasi) ni egallaydi va ularning kelajagi kanday?
- korxona mahsulotiga bozorda kanday talab mavjud?
- kim va kanday kilib korxonaga va uning mahsulotiga rakobatchi?
- korxona faoliyatiga kaysi iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ilmiy-texnik xolatlar ta`sir kursatishi mumkin?
- firmaning uzok va yakin muddatli maksadlari uzaro boglanganlik darajasi?
- kuzda tutilgan maksadlarning resurs bilan ta`minlanganligi?
- korxonada marketing faoliyatining tashkil etilishi?
- tovarni rakobatbardoshliligi?
- korxonaning baxo siyosati kanday?
- tovarlar harakati va savdosining baxosi?
- reklama va sotishni ragbatlantirish usullariga kanday ahamiyat berilmokda?
Yukoridagi savollarga javob topish va taxlil kilish uchun korxonaning ichki va tashki kursatkichlarini urganish hamda maxsus tanlov (surov, test) dasturi orkali axborotlar yigiladi.Korxonaning rivojlanish maksadlarini aniklashda, eng avvalo uning ichki imkoniyatlarini hisobga olib, kaysi soxada - sotishning usishi orkaliligi yoki bozorda uz ulushini kupaytirish, obrusini kutarish yuli bilan erishiladimi kabi savollarga javob izlanadi.
Korxonaning rivojlanish maksadlari marketing tajribasiga kura bir necha yunalishlar orkali amalga oshirilishi mumkin.
Marketingni boshkarish doimo uzgaruvchan, bozor xolati sharoitlarida tovarlar buyicha ishlab chikilgan dasturning bajarilishini borishi ustidan doimo kuzatishni va tuzatish kiritilgan karorlar kabul kilishni kuzda tutadi.
Marketingni boshkarishkoidaga kura, barcha taribiy kismlar: ishlab chikarishnirejalashtirish, narxlarni tashkil kilish,taksimlash kanali bilan reklama faoliyati,sotishni ragbatlantirish va x.k. lar buyicha amalga oshiriladi.
3. Maksadli bozorni tanlash.
Ishlab chikaruvchilarning maksadga karatilgan xulki hammadan avval muamolarni kamrab oluvchi boshkaruv vazifalarida, hamda bu muamolarni xal kilishga yunaltirilgan tadbirlarni rejalashtirish,tashkil kilish,utkazish va nazorat kilishda uz aksini topadi. Shuning uchun korxona marketing faolyati uchun, kuyidagi masalalar katta ahamiyatga ega.
Birinchidan, axborotlarni yigish va ishlab chikish:
a) tashki muxit haqidagi ma`lumotlar;
b) ishlab chikarish,moliya va boshka harakterdagi ichki cheklashlar haqidagi ma`lumotlar;
v) atrof-muxitning turli xil sharoitlarida turli xil asboblarning ta`siri haqidagi ma`lumotlar;
g) bozorga ta`sir kilish va haridorlarda afzalik yaratishning mavjud imkoniyatlari haqidagi ma`lumotlar.
Yetarlicha muxim muamolar «a» va «b» axborotlar bilan boglangan. Bu axborotlar maksadiy guruxni belgilash uchun zarur. «Bozorni segmentlash» nomini olgan bu jarayen ning borishida statistik uslublar yerdamida haridorlarning geografik, biologik, ijtimoiy-demografik va ruxiy alomatlari tadkik kilinadi.
Ikinchidan,marketing uskunalaridan foydalanish masalalari muximdir. Bozor to`g`risidagi xikikatni haqikatni bilish, tovarni yaratish va kulay sharoitlarda rejalashtirilgan mikdordagi oavrni sotishga erishish va uni sotish vaktini tanlashga imkon beradi. Buning uchun sotuvchi ixtiyerida uskunalarningkuyidagi muamolari buladi:
1) mahsulot bilan ishlash birinchi navbatda uning xususiyatlarini :sifati, marka nomini tanlashlarni belgilasheki uzgartirishga yunaltirilgan. Bundan tashkari bu yerga yana sanoatda ishlab chikarish dasturi va savdoda navlarni butlash,yangi mahsulotlarni rivojlantirish, mijozlarga texnik va savdo xizmatlarini kursatishkiradi;
2) narxlarning belgilanishi va uzgarishi,narxlarni darajalanish imkoniyatlari, chegirmalar berishni uz ichiga oluvchi narx-navo siyesati;
3) taksimlash sotish tizimi, sotish narxlarini tanlash, sotish uslublarini kullash, yetkazib berishga tayerlik haqidagi karorni ishlab chikish, korxonani kulami va joylashishini kamrab oladi;
4) kommunikatsiya uz ichiga reklama turlari yelementlari, sotishni kullab-kuvvatlashni oladi, ya`ni u xabardor kilingan va faollashtirilgan bulajak haridorlarga ularni taklifining foydaliligini ishontirishga va harid kilishga yunaltirilgan.
Marketingni boshkarish uz ichiga marketing faoliyatini tashkil kilish masalalarini oladi. Shunisi shubxasizki, korxona fakat barcha xizmatlar marketing predmetini tan olgandagina izchil bozor siyesatini amalga oshira boshlaydi. Mezonlar sifatida vazifalar,mahsulotlar, mijozlar guruxlari, xududiy soxalar kabul kilinishi mumkin.
Mezonlarga muvofik har turdagi tashkiliy tuzilmalar kiriladi.
Mavzu buyicha savollar:
1) Bozorni urganishda nimalar kuzda tutiladi?
2) Tovarlar va xizmatlar bozori nimasi bilan farq kiladi?
3) Bozorga kanday uslublar bilan kiriladi?
4) Tovarning bozordagi xayetiy boskichlari nima?
5) Bozorni kompleks taxlil kilish?
Foydalanilgan adabiyetlar.
1) A.Soliyev., Usmonov A., «Marketing bozorshunoslik» T-91 y. 17-21-betlar.
2) Muxitdinov D.M. va bosh. Marketing: boshkaruvning bozor konsepsiyasi. T-99y.45-48 betlar.
3) F.Kotler. Osnovi marketinga. Moskva-91. Izd.prog.
4- Mavzu MARKETINGDA TOVAR SIYOSATI.
1. Tovar siyosati, tovar sifati darajasini aniklovchi guruxlar.
2. Tovarning faoliyat sikli.
3. Bozordagi yangi tovarlar.
Tayanch iboralar:
Tovar sifati; tovar guruxlari; tovarning tavsiflash belgilari; tovarga asosiy talablar; tovar xususiyati majmui; ehtiyej pogonalari; yangi tovar va uni yaratish; istikbolli goyalar va ularni kutarib chiksh; goyalarni baxolash; tovarlarning bozor testi;
Marketingda tovar birinchi navbatda ma`lum ehtiyojni kondirishga xizmat kiladigan “Vosita” sifatida, keyin esa sotish uchun ishlab chikarilgan muxnat mahsuli sifatida kurib chikiladi. Marketing tovarlarni eng avvalo ikki guruxga bulib urganadi.
1. Yakka tartibda foydalaniladigan tovarlar.
2. Ishlab chikarishga oid tovarlar.
Yakka tartibda foydalaniladigan tovarlarni esa uz navbatida kuyidagilarga ajratadi:
- uzok foydalaniladigan tovarlar (muzlatgich, televizor, mebel, avtomabil va boshkalar) buyumlari axyon-axyonda harid kilinadi.;
- kiska muddatlarda foydalaniladigan tovarlar (ozik-ovkatlar, pardoz (kosmetika) buyumlari va boshkalar tez-tez sotib olinadi;
- turli xizmatlar;
- eksklyuziv xilli tovarlar: agar biror xil tovar sotuvda bulmasa, haridor uning paydo bulishini kutadi, agar bunday tovarni topolmasa, boshkasini umuman sotib olmaydi; Eng kup manzur buladigan ishlab chikarishga oid tovarlar kuyidagi xillarga bulinadi:
1. Biotibbiyot uskunalari;
2. Kompyuterlar va periferik kurilmalar;
3. EXM dasturi ta`minoti;
4. Kurilmalarni sinab kurish uchun elektron uskunalar va kurilmalarni uzi;
5. Poliografiya texnikasi;
6. Radioelektronika apparati tarkibiy kismlari;
7. Yukori aniklikdagi metalni kayta ishlash uskunalari;
8. Ozik-ovkat mahsulotlari uchun uskunalar;
9. Upakovka mashinalari;
10. Texnologik xavo suyuklikni tozalaydigan kurilmalar;
11. Atrof muxitni ximoyalash uchun uskunalar;
12. Tajribaxona (lobaratoriya) uskunalari;
13. Aloka apparatlari (yuldoshlar, antenalar);
14. Kurilish materiallari;
15. Kurilish uskunalari;
16. Kishlok xujalik mashinalari;
TOVARLARNING ASOSIY TAVSIFLASH BELGILARI:
- xizmat kilish tavsifi;
- ishonchliligi va uzokka yarashi hisoblanadi.
Jaxon bozorida shuningdek, tovarning kuyidagi xususiyatlariga ham aloxida e`tibor beriladi: rangi, upakovkasi (urash, boglash), tashki kurinishining fasoxati (dizayn), ergonomik xususiyatlari (foydalanish, ta`mirlash va boshka kulayligi), ilova kilinadigan hujjatlar (tovarnig ta`rif-tavsifi, foydalanish buyicha kursatmalar va boshkalar).
Tovarlarning bir kismi “obruli” degan makomga ega va haridorlar ularni ana shu hislati uchungina uning iste`mol xususiyati taxlil kilib chikiladi, shu jumladan, rakiblarning tovari nimaga sotilayotgani sabablari urtaga tashlanadi.
Tovarning iste`mol kiymati – uning iste`mol xususiyatlari majmuidir. Xozirgi paytda har 10 nafar haridorning 8 nafari tovarning baxosini emas, uning iste`mol kimmatini birinchi uringa kuyadi. Bundan 10 yil mukaddam esa har 10 kishining uchtasi shunday fikrda edi.
Tovar murakkab kup kirrali tushuncha, birok bunda eng asosiy narsa iste`mol xususiyatlari, ya`ni tovarning uz vazifasini bajarish unga ega bulgan iste`molchining ehtiyojlarini kondirish xususiyatlaridir.
Tovarga asosiy talablar va uning ehtiyojiga moslashuvi.
A. Iste`mоl рarametrlarining “kattik” và “yumshîk” bulishini tàhminlàsh kåràk bulàdi. Tîvàrning iståhmîl kimmàti kànchà yukîri bulsà, u uzining sifàt kursàtkichlàri buyichà õàridîrlàrni tàlàbini urgànish nàtijàsidà àniklàngàn eõtiyоjlàrgà tàlàbni bålgilîvchi bîshkà tàvsiflàrgà shunchà mîs kålàdi.
Tîvàrlàrning õususiyatlàri õàm insîn etiyоjlàrigà mîs ràvishdà uch turgà àjràtilàdi:
1) tîvàrlàrning mîddiy eõtiyоjlàrni kîndirà îlàdigàn funktsiînàl õususiyatlàri;
2) tîvàrlàrning màhnàviy eõtiyоjlàrni kîndirà îlàdigàn nàfîsàtli õususiyatlàri;
3)tîvàrlàrning ijtimîiy eõtiyоjlàrni kîndirà îlàdigàn ergînîmik õususiyatlàrni màhlum dàvr mîbàynidà sàklàb kîlàdigàn turtinchi õususiyat – bu tîvàrning рishshik-рuõtàligidir.
Nоrmativ-texnik hujjatlarda har bir turdagi tоvarning xususiyatlarini mikdоr jixatdan ifоdalaydigan sifat kursatkichlari beriladi.
1.Tîvàrlàr funktsiînàl (lîtinchà - “faоliyat kursatish”) õususiyatlàri tufàyli insîn õàyоtidà muàyan vàzifàni bàjàrib, uning mîddiy eõtiyоjini kîndiràdi. Tîvàrlàrning ish bàjàrish, õizmàt kilish uchun shàrîit yaràtib båràdigàn õususiyatlàri kiràdi.
Tоvarlarning funksiоnal õususiyatlàri ulàrni iståhmîl kilish mîbàynidà màhlum fizik yоki kimyоviy jàràyоnlàr nàtijàsidà yuzàgà chikàdi. Bu jàràyоnlàrgà kàràb ulàrning funktsiînàl õususiyatlàrini sàkkiz turgà àjràtish mumkin: kimyоviy, fizik-kimyоviy, måõànik tårmik, îрtik, àkustik, elåktrik và màgnit (tîrtish) õususiyatli turlàri.
2.Tîvàrlàrning eståtik õususiyatlàri dåyilgàndà ulàrning shàkli, tuzilishi và рàrdîzi tushunilàdi. Tîvàrlàrning bu õususiyatlàri iståhmîlchilàrgà bàdiiy zàvk bàgishlày îlishi kåràk. Mutàõàssislàrning kuzàtishichà 40 fîiz õàridîrlàr tîvàrlàrning eståtik õususiyatlàri kînikàrli bulmàgàni màgàzindàn õàrid kilmàsdàn chikib kåtàdilàr. Ulàrning 20 fîizigà màdàniy và õujàlik mîllàrining shàkli yоkmàs emish 40 fîiz kizlàr và 30 fîiz yigitlàr màgàzinlàrdà zàmînàviy fàsîndà tikilgàn mîllàrni tîрîlmày àtålüålàr õizmàtidàn fîydàlàniàshr ekàn.
TОVARLARNING ESTETIK ÕUSUSIYATLÀRIGÀ MISÎLLÀR:
-màgnitàfîn shàklining uzigà õîsligi (îriginàlligi);
-fîiz õisîbigà yangilik dàràjàsigà kàràb bàõî bårilàdi;
-måbålning zàmînàviy usulgà mîsligi;
-ust kiyim bichimining và рîyàbzàl mîdålining zàmînàviy, mîdàgà mîsligi.
Zàmînàviy mîdà “Mоdalar uyi”, “Mîdàlàr jurnàli”, àrtistlàr và tålåvidåniå diktîrlàri îrkàli tàshvikît kilinàdi;
- Ståråkîmрlåks kîmрîzitsiyasining рlàstikligi;
- tîvàr kîmрîzitsiyasining kinåtikàsi;
- îshõînà jiõîzlàrining ànsàmbillikkà yakinligi;
tîvàrlàrni tàshki båzàgi;
- tîvàrlàr kushimchà båzàklàrning ulàrning eståtik õususiyatlàrigà sàlmîkli õissà kushishi;
Xushbuy atir va atirlarning muattar xidli bulishi va bоshkalar.
1. Ergînîmikà (yunînchà-“ishlàsh kînuniyati”) insînning unumli ishlàshi uchun shàrt-shàrîit và kulàylik yaràtish imkîniyatlàrini urgànàdi. Tîvàrlàrning ergînîmik õususiyatlàri dåb ulàrni ishlàtish kulàyligi và gigånik båzàràrligigà àytilàdi.
TОVARLARNI ISHLATISH QULAYLIGI ISTE`MОLCHINING.
- antrороmetrik;
- fiziоlоgik;
- рsixоfiziоlоgik;
- рsixоlоgik õususiyatlàrgà mîs kålishi;
- tîvàrlàrning shinàmligi;
- jildirish và jîylàshtirish kulàyligi;
Tîvàrlàrning gigiånik båzàràrligi esà-ulàrning båzàràrligi. Õàvfsizligi, shîvkinsizlikni tàhminlàsh õususiyatlàrini bildiràdi.
Tоvarlarning рishik-рuxtaligi (mustaxkamligi)- ularning buzilmay ishlashini, chidamliligini, remоntga yarоkliligini, tashki muxitga inertligini bildiradi.
B. Bulajak haridоrlarning оldindan aniklangan muayyan guruxiga anik muljallab tоvarni lоyixalash. Bunda sоtuvchi (ishlab chikaruvchi) tоvarlar va xizmatlarni taklif etarkan, “urtacha” haridоr ehtiyоjlarini emas, balki anik haridоrlar (рiravard iste`mоlchilar)ni muljallab ish tutishi eng asоsiy masaladir.
1. Eksрîrtgà tîvàr chikàrishni muljàllàyоtgàn tàshki bîzîrning zàrur bulàdi. Tîvàrning davlat standarti talablariga mоs kelishining uzi mutlakо yetarli emas. Tоvar xalkarо tashkilоtlar-xalkarо elektrоnika kоmissiyasi (MEK). Xalkarо temir yul transроrti uyushmasi, Xalkarо fukarо aviatsiyasi tashkilоti (IKAО) va bоshkalarning standart va me`yоrlari asоsida yaratilishi shart.
Yukоridagi gaрlarni hisоbga оlgan xоlda, eksроrtga chikariladigan tоvar deb, eksроrt kilinishga muljallanayоtgan davlat yоki davlatlarning bоzоr segmentlari talab-ehtiyоjlarini jiddiy taxlil kilgandan sungina yaratilga tоvarga aytiladi. Eksроrt kilinadigan tоvarni ishlab chikarish chоgida shuningdek, kelajakda bu talablarning uzgarishi ehtimоlini hisоbga оlish, huquqiy, servis va reklama ta`minоtini kuzda tutish kerak. Shunda tayyоrlangan tоvargina eksроrt muvaffakiyatini va uning yuksak iktisоdiy samarasini ta`minlaydi.
2.“Bоzоrda yakinlik” bulgàn tîvàrni eksрîrt kilish àyniksà fîydàli-dir, chunki bu tîvàr yо iståhmîlchi îldidà butunlày yangi eõtiyоjni (yahni eng yangi tîvàr sîtib îlishni) kîndirish imkîniyatini îchàdi, yоõud îdàtdàgi, màhlum eõtiyоjni kîndirish yangi sifàtli bîskichgà kutàràdi, yоki õàridîrlàrning àvvàlgidàn kångrîk dîiràsigà màhlum eõtiyоjni ànik bir dàràjàdà kîndirishgà imkîn båràdi. Bîzîrdà yangilik bulgàn tîvàrlàr kîrõînàning tijîràt sîõàsidàgi yutugidà õàl kiluvchi vîsità õisîblànàdi. Bundày tîvàrlàrni sîtàdigàn firmàlàr mînîрîl nàrõlàrni bålgilàsh và tàrmîk buyichà urtàchà måhyоrgà kàràgàndà kuрrîk fîydà îlish imkîniyatigà egà bulàdi.
TОVAR XUSUSIYATLARINING MAJMUI KUYIDAGI KURSATKICHLARNI UZ ICHIGA ОLADI.
1. Sifati (ishоnchliligi, xizmat kilish muddati, dizayn).
2. Xizmatga yarоkliligi.
3. Narxning sifat va iste`mоl kimmatiga muоfik kelishi.
4. Tоvarga kushib junatiladigan hujjatlar.
5. Sоtishdan keyingi servis sifati.
6. Xilning kuрligi, tanlоv imkоniyati.
Masalan “Filiрs” firmàsi 25 tà tålåvizîr ishlàb chikàrish kîrõînàsidàn ziyоd tålåvizîr turlàrini ishlàb chikàràdi.
ßngi tîvàr uchun bîzîr yangiligi zàrur. ßngi tîvàrlàr ikki õil bulàdi.
1.ßngi kàshf etilgàn tîvàr àyrim îrzulàrni ruyоbgà àylàntiràdi. Bundày tîvàrlàr bîshlàngich sàrflàrni kîрlàsh uchun eng yukîri bàõîdà sîtilàdi. Insîniyat рàydî bulgàndàn båri bundày tîvàrlàr 200 õil àtrîfidà bulgàn.
2.ßõshilàngàn tîvàr. Misîlimizdà-рàtåfîn. Bundà vàllik рlàstinkà (tîvîk)gà àlmàshtirilgàn, nàtijàdà endi uzîk õizmàt kilàdigàn, sifàti yaõshilàngàn, urnàtishi kulày bulgàn 6 kuрàytirish imkîni tugulgàn. Рlàstinkàgà yоzish imkîniyati bulmàsà õàm õàr kàlày tîvàr såzilàrli yaõshilàngàn.
Àyrim yaõshilàngàn tîvàrlàrning shunchàlik iståhmîl kiymàti îshib kåtgànki, nàrõni mînîрîllàshtirishgà imkîn bårgàn. Låkin tîvàrni yaõshilàsh õàridîr uchun màkbul và ifîdàli bulishi kåràk.
Fràntsuz ishbilàrmînlàrining bàõîlàshlàrichà, bîzîrdàgi firmà, tîvàrlàrning uzàrî munîsàbàti kuyidàgichà bulishi kåràk.
50 – 60 % - àsîsiy màõsulît.
05 – 15 % - tàjribà yusinidàgi màõsulît.
10 – 15 % - bîzîr tåstidàn kåyingi màõsulît.
10 – 20 % - bîzîr tàshlàngàndàn kåyingi tîvàr.
Tîvàr bugungi eõtiyоjgà emàs, îmmàviy sîtuv dàvrigà muljàllànishi kåràk.
Õîzir yangi tîvàrlàrni jîriy etishni tåzlàshtirish kåtyaрti. Màsàlàn, àgàr bundàn 15 yil mukàddàm tålåvizîrni jîriy etish ÎKR dàn såriyali ishlàb chikàrishgàchà 3 yilni îlgàn bulsà õîzir, màsàlàn ßрîniyadà 4.5 îyni tàshkil etmîkdà. Låkin õàràjàtlàr kåskin îshib kåtyaрti. Màsàlàn misîlimizdàgi tålåvizîrni ishlàb chikishdà bu ràkàm 20 000 dîllîrgà åtàdi.
Bоzоr tоvarlarni tabiy ravishda sarxillab beradi, bоzоrga kiritilgan 10 xil tоvardan 8 tasi kuyidagi sabablarga kura bоzоrdan chikib ketadi:
1. Eõtiyоjni àniklàshning nîtugriligi - 45%.
2. Råklàmà và surîvning åtàrli emàsligi - 25%.
3. Nàrõning îshirib yubîrilgàni - 20%.
4. Ràkiblàrning jàvîb õàràkàtlàri - 17%.
5. Vàktning nîtugri tànlànishi - 14%.
7. Õàl etilmàgàn ishlàb chikàrish
muàmmîlàri màvjudligi -12%.
TОVARGA BО`LGAN EHTIYОJLAR PОG`ОNALARI
Yakka tartibdagi ehtiyojlar kuyidagilarga kura aniklanadi.
- majburiyat doirasiga, oiladagi roliga karab;
- kichik guruxlardagi boshka odamlar bilan munosabatiga kura;
- guruxning shaxsga va shaxsning guruxga talabi bilan;
- katta jamoalarning faoliyatiga kushilish bilan (sotsializm yoki kapitalizmga);
- yurtdoshlarga mansublik bilan;
Tovarlarga bulgan ijtimoiy ehtiyoj – bu yakka tartibdagi ehtiyojning ifodasidir. Iktisodiyotning yunalishlarini demografik omillar va ijtimoiy uzgarishlardan kelib chikib baxolash kerak
(1-jadval).
Xaridorlarning yosh alomatlari buyicha ehtiyojlari.
Yillar Yoshi Xulk atvori Extiyoji
0.5
5-12
13-15
Erta bolalik yoshi
Kech bolalik yoshi.
Erta usmirlik yoshi Utayotgan xudbinlik ota-onaga karamlik, bolalar bogchasi.
Ota-onaga karamlik-ning kamayishi, fikr yuritish, rakobatchilikka moyil-lik, maktab.
Jinsiy uygonishning boshlanishi, uz xulkini moslashtirish uchun referent guruxning paydo bulishi, tashki kiyofasiga e`tibor, mustakillikka intilish. Bolalar ovkati, uyin-choklar, kiyim-kechak tabiat.
Ozik ovkat, kiyim-kechak kungil ochar tad-birlar, kitoblar.
Kino, jurnallar, musika, shu davrga xos kiyim-kechak, xobbi (bush vaktdagi mashgulotlar).
16-18
18-19
19-24
25-34
35-44
45-54
55-64 Erta mahsuldorlik yoshi.
Erta mahsuldor-lik yoshi.
Er-xotinlik yoshi.
Farzandsiz er-xotinlik yoshi.
Urta er-xotinlik yoshi.
Kech er-xotinlik yoshi.
Erta nafaka yoshi.
Tula nafaka yoshi. Usmirning bir kismi ishlay boshlaydi.
Mexnat bozori yoshi kolej, uz shaxsiga kizi-kishning ortishi, ota-ona-ning obrusi susayadi.
Yosh oila, moliyaviy optimizm, shaxsga bulgan kizikishning ortishi.
Oiladagi faollik, oilaviy juftlar b\n dustlik.
Bolalar maktabda, onasi uyda erning ishdagi mavkei ortmokda.
Bolalar ajrab chikadi soglik haqida kaygurish, ishga kizikishning susayishi, dikkat markazida-oilaviy xayot.
Sixat salomatlik va faollikning susayishi.
Nafaka, soglikni yomonlashuvi, akliy faoliyatning susayishi. Sport, ukishning kamayadi, asosan kungilxushlik, av-tomabil xaydash, guvoxno-masini olish uchun harakat.
Kiyim-kechak, avtomabil, tansalar, tez tayyorlanadi.
Uy, avtomabil, yaxshi ovkat kungilxushlik, uy uchun katta bulmagan haridlar xobbi (bush vaktdagi mashgulotlar).
Faravon xayotga ehtiyoj, tibbiyot, mazzali ovkatlar.
Sugurta, tabiat kuynida sayrlar, avtomabil, kayiklar kungilxushlik.
Sayoxatlar, shaxsiy xizmat kursatish.
Sovgalar, vaznni kamaytirish, oliy navli tovarlar.
Dori-darmonlar, parxez.
Inson yurish-turishning ijtimoiy kursatmalariga suyanib harakat kiladi. Bu kursatmalar taxlil etilmaydi, balki anglab yetiladi.
Yangi tovar konsepsiyasini kanday ishlab chikarish va amalga oshirish kerak.?
Xozirgi dunyoda yangi tovarlarni yaratish va ishlab chikarish firmalarning gullab-yashnashi uchun xal kiluvchi omil hisoblanadi.
Xorijiy ma`lumotlarga kura, tijorat yutukka ega bulgan (ya`ni ishlab chikarish va bozorga chikarishga ketgan barcha harajatlarni koplabgina kolmay, balki “risoladagi” foydani ta`minlaydigan) tovarni yaratish uchun urtacha 60 ga yakin yangi Goyani urganib chikish zarur shundagina bozorning kelajakdagi talablariga tularok javob beradigan yagona tovarni kulgakiritsa buladi 1 – rasm.
ENG ISTIKBOLLI GOYANI KUTARIB CHIKISH VA TANLASH.
Bu jarayonning texnologiyasi ehtiyoj va ularni kondirishga, tovarlarning konstruktiv xususiyatlariga va boshkalariga taalukli iloji boricha kuprok goyalarni kutari chikishdan boshlanadi.
Masalan bir yil ichida (1980-1981) Yaponiyadagi 10 ta yetakchi kompaniyada har bir xodim urtacha 12,8 tadan taklif kiritgan, bu Amerika sanoatidagi urtacha kursatkichdan 85 barobar kup demakdir.
Takliflarni urtaga tashlashga kumaklashuvchi asosiy konun koidalardan eng muximi yangi goyalarni kutarib chikish va kurib chikish tartibini iloji boricha ososnlashtirishdir. Buning uchun kulda tulgaziladigan va har bir bulinma (brigada, gurux, bulim) da tayinlanuvchi takliflarni yigish uchun mas`ul shaxsga beriladigan varaka shakli taklif etiladi. Takliflarni kurib chikish va har biriga javob kaytarish juda tez amalga oshrilishi kerak, aks xolda bu kishilar faolligin sundiradi.
Sotish xizmati xodimlari mijozlar bilan yakin mulokotda bulganlar va shuning uchun xodimlar tovar sifatini, savdo texnologiyasi va boshkalarni yaxshilash buyicha arzimas bulsa ham, oyiga bittadan taklif kiritish topshirigi belgilandi. Kutarib chikiladigan takliflarning mikdorini kupaytirish uchun tula xajmda takdirlash lozim. Yetarli bulmagan rashbatlantirish choralari xodimlarning takliflarini urtaga tashlashga bulgan intiluvini yukotishga olib keladi, bu koida esa yapon ishbilarmonlari va ratsionalizatorlari uchun eng mukaddas koidadir.
EKSPERTLARNING TUZILGAN GURUXLARIDA ISH TASHKIL ETISH.
Yangi tovar yaratish yoki yangi goyalarni kidirib topish uchun akliy xujum usuli buyicha ekspertlar guruxi tashkil etiladi.
Bu yetakchi akliy xujumni tashkil etish buyicha (mutaxassis) boshchiligida 8-10 nafar bir biridan mustakil ekspertlar tuplanadi. 2-3 soat mobaynida iloji boricha kuprok yangi goyalarni jamlash kerak buladi. Yetakchi misol uchun 100 ta kartochka tayyorlaydi, vazifani tushuntiradi, hamma tushungan-tushunmaganligini surab chikadilar. Katnashchilarning biror kishining ta`siri bulmasligi uchun kartochkaga ismlarini yozmagan ma`kul.
Kartochkalar yigib olingandan sung (vazifa tushuntirilgandan keyin 10-15 dakika utgach) tanaffus kilinadi, tanaffus paytida yordamchi barcha goyalarni keyinchalik muxokama kilish va sarak-puchakka ajratish uchun katta varakka yozib chikadi. Barcha goyalarning yarokli-yaroklimasligini kurib chikib baxolanadi, keraksizlari tashlab yuboriladi, kolganlari yaroklilik darajasiga karab ajratiladi.
Buning uchun har bir kishiga 8 tadan kartochka tarkatiladi va har bir kishi uziga eng kimmatli deb topgan 8 tadan goyani tanlaydi, keyin ana shu 8 taning ichidan amalga oshirishi mumkin bulganini aniklab, kartochkaga kiritadi, keyin amalga oshirib bulmaydiganlarini kiritadi va bu kuyidagi jadval paydo bulmaguncha davom etaveradi.
Goya № Daraja
№ 5
№ 1





№ 7 8
7
6
5
4
3
2
1
Eng kup bal (8-10) tuplagan goyalar tanlab olinadi: natijada urtaga olish 60-80 goyadan 8-10 eng makbulini tanlab olish mumkin, bundan 2-3 tasi amalga oshirish uchun taklif etiladi, keyinchalik bozorning uzi bularning yarashini tanlab oladi (masalan, hammasi yaroksiz chikishi yoki bittasi kutilmagan yaxshi natija berishi mumkin).
MEZONLAR BUYICHA GOYALARNI BAXOLASH VA SOLISHTIRISH.
Eng istikbolli goyalar tanlab olingandan sung kuyidagi masalalar urganiladi:
- foyda olish mumkinligi;
- mavjud va ehtimoli bor rakiblar;
- bozorning sigimi;
- kerakli sarmoyalar darajasi;
- patent ximoyasi darajasi;
- muammoning konstruktorlik va texnologik yechimi ehtimoli;
- tajriba utkazish boskichidagi kuzda tutilgan harajatlar va yangi ishlab chikarishni tashkil etish yoki mavjudini molernizatsiya kilishda kerak buladigan sarmoyalar;
- ish boskichlarini tugallash muddatlari;
- texnik, moliyaviy kadrlar va boshka harakterda bulishi mumkin kiyinchiliklar va ularni barataraf etish yullari;
- ana shu tovar bozoridagi umumiy axvol;
- mavjud tovarlarning tijoriy samaradorligi;
- haridorlarga korxonaga va uning mahsulotiga munosabati;
- mavsumiy va boshka davriy omillarning ta`siri;
- tijoriy jixatdan tugal tovarni yaratish vakti ehtimoli;
- ishlab chikarishda kiyinchiliklarning bulishi mumkinligi;
- moddiy va mexnat resurslarining mavjudligi;
- rakobatbardoosh narxlar buyicha ishlab chikarishning mumkinligi;
- tovarga talayugor bulgan tashki (va ichki) bozorning segmentlari;
- yangi tovar mazkur loyixasining uzini oklashi darajasi va muddati;
Barcha ilgari surilgan goyalarni uzaro solishtirish tovarlarning rakobatbardoshligini baxolashda bulgani kabi yukorida tilga olingan mezonlar buyicha amalga oshiriladi. Ijobiy natijalarga erishilganda tegishli loyixani amalga oshirishga karor kabul kilinadi.
YANGI TOVARLAR YARATISH UCHUN MAKSADLI GURUXLAR TUZISH.
Chet ellarda yangi tovarlar yaratish uchun bir necha xodimlardan tashkil topadigan “Maksadli guruxlar” usuli muvaffakiyatli kullaniladi, bunga korxonaning tarli vazifalarini bajaruvchi bulimlarining mutaxassislari jalb etiladi. Gurux raxbari – yulboshchi yaxshi tashkilotchilik kobiliyatiga ega bulgan va mazkur texnik soxada suzsiz yirik mutaxassis bulgan kishilardan bulishi kerak. Birok tor doiradagi mutaxassislar kupincha uz ijodlariga ortikcha maxliyo bulib ketgani uchun guruxga begona goyalarga tankidiy kuz bilan karay oladigan kishi ham kushib olinadi. Gurux uz kobigiga uralib kolmasligi uchun unga bir vaktning uzida ikki uch loyixani topshirish kerak: bu boshka mutaxassislar bilan mulokotni va katnashchilar dunyokarashini kengaytiradi.
TAJRIBA ISHLARI VA “YUL-YURIKLI” PARTIYANI ISHLAB CHIKISHNI TASHKIL ETISH
Tajriba ishlari va “yul yurikli” partiyani ishlab chikarishni tashkil etishning barcha bochkichlarida materiallarni, butlash buyumlarini va tayyor tovarni foydalanishning eng ogir sharoitlarida har tomonlama sinovdan utkazish kerak bugungi kunda buyumning ishonchliligi tovarning rakobatbardoshligida eng muxim kursatkichdir. Masalan, radioelektronika kurilmalari tovarni rad kilishning kuyidagi sabablarini kursatish mumkin:
- hujjatlarning yetishmasligi – 30 %
- texnologiyaning buzilish – 15 %.
- xodimlarni yomon ukitish, ularda ma`suliyat hissining yukligi – 10 %
- yukori boshliklardan ishlab chikarish kamchiliklarini yashirishga urinish – 10 %
- buyumlarni saklash paytida ishdan chikishi – 5 %
- butlov buyumlarini tekshirib kurish darajasining pastligi – 30 %
MAXSULOTNING YUKSAK SIFATLI USLUBLARI (YAPON USLUBI UMUMIY YUL)
1. Chikish okimining prinsiplari – konveyer boshlanishidan kancha uzoklashsa, mahsulot sifati shuncha past buladi.
Konveyer
Sifat
2. Keyingi jarayondagi hamkasbing – sening haridoring.
3. Ish sifati uchun shaxsiy ma`suliyat, na kursatmalar, na buyruklar ish sifatiga kafolot bulolmaydi.
4. Konveyerda ishdagi xato kaytarilmasligi kerak (agar kaytarilsa – konveyer tuxtaydi).
5. “Risoladagi odam yomon ishlamaydi, yomon ishlash – uyat!”
6. Sifat va shoshilish kelisholmaydi.
Sifatning bunday tizimini ishlab chikarish uchun 5 yildan 7 yilgacha vakt ketadi.
TOVARNING “BOZOR TRESTI”
Yuksak sifati xech shubxa tugdirmaydigan tovar seriyali ishlab chikarishdan oldin “bozor tresti” dan utkaziladi – ayrim tanlangan bozorlarda oz-ozdan sotib kuriladi. Marketingning bu boskichi yakka tartibda foydalaniladigan tovar xususida majburiydir va ishlab chikarishga oid tovar xususida makbuldir. Ajablanarlisi shundaki, katta sarf-harajatlar va boshka xolatlar tufayli keyingi kamdan kam utkaziladi. Biroz sotib kurishning maksadi – tezkor (“birlamchi”) tijoriy axborot olishdir, shuning uchun ana shunday savdoni tashkil etishning bosh sharti kuyidagi savollarga anik javob berishdir:
Biz aynan nimani aniklab olishimiz kerak? Buni kaysi bozorda aniklashimiz kerak? Kanday muddatda aniklashimiz zarur buladi? (2-jadval).
Trestlashtirish turlari Tadbirlar Xususiyatlari
1 2 3
Risoladagi (standart)
Nazorat kilinuvchi
Ragbatlanti-ruvchi
Sinash uchun tovar chikarish.
Tovarni bepul foydalanishga berish. Bozordagi ma`lum tovar bilan solishtiramiz. Firma sotuvchilari bulgan shahar tanlanadi. Fosstis milliy mikiyosidagiday utkazila-di.
Sotuv xajmi aniklanadi, bozorni prognoz kilish uchun materiallar yigiladi.
Dukonga tovar sotuvchisiz terib chikiladi, reklama olib beriladi va sotuv xajmi aniklanadi.
Firmaning bozorda uz urni bor. Xaridorlarga pul berib tovar sotib olish taklif etiladi va 1-2 xaftadan sung tovar sotib olganlar orasida surov utkaziladi.
Gumashta tanlangan adreslar buyi-cha tovarni sinab kurishga taklif etadi, bir xaftadan sung rakib ham xuddi shu tovarni taklif etadi va bu nega tanlangani surab chikadi. 1.Muxlati 1-3 yil.
2.Kimmatchilik 1000000 dollargacha
3.Rakiblar tani-shib chikib uzib ke-tishi mumkin.
1.6-12 oy.
2.200-600 dollar
3.Xos shaharni to-pish kiyin, hari-dorlar oz
1. 8-xafta.
2.35-70 ming dollar
3.Juda anik tar-kiblardan yashirin.
Uncha kup bulmagan kishilarga xizmat kursatiladi (kuni-ga 20 kishi), anik-ligi ham uncha emas
Xuddi shunday testlashni ishlab chikarishga oid tovarlar uchun ham utkazish zarur. Bu yerda test utkazish usuli biroz farqlanadi.
ISHLAB CHIKARISHGA OID TOVARLAR UCHUN BOZOR TESTI
1. Kurgazma va yarmarkalarda namoyish etish.
2. Iste`molchiga foydalanish uchun tekinga berish va (traktor, avtomatik texnika, dastgoxlarni) sinov jurnalini iste`molchidan olish.
3. Tovarni kuchma kurgazmalarda namoyish kilish (prezentatsiya).
4. Yakka tartibdagi tovarlar uchun 1-4 testlarni kullash.
BUYUMNING KAM KUSTINI TULDIRISH
Test natijasida olingan ma`lumotlar buyumning muvaffakiyatsiz chikib kolgan xususiyatlarini uzgartirish va provardida uni ma`lum bir bozorga moslashtirish uchun kerak buladi.
Javob olinishi kerak bulgan savollar kuyidagilar:
- tovarning tashki kurinishi haridorga yokadimi?
- upakovkasi uz rolini bajaradimi?
- tovarning nomi to`g`ri tanlanganmi?
- tovarimiz dukrda mavjud bulgan shunday tovarlarning orasida ajralib turibdimi?
- reklamani tarkatish uchun ommaviy komunikatsiyaning kanday vositalarini tulash kerak?
Agar sinovga sotib kurish natijalari konikarsiz bozorning tashki bozorda tijoriy uzlashtirish dasturi muvaffakiyatli chikmaydi. Bunday sharoitlarda tovarni ishlab chikarish va keng sotishga karor kilishning barbod bulishiga olib keladi. Korxona raxbariyati bunday vaziyatda yagona okilona siyosatni kattik turib ximoya kilishi kerak. Bu siyosat esa bozor tresti buyicha yaxshi natijalar kulga kiritilmaguncha kushimcha NIOKR lar utkazish, tovarni modernizatsiya kilish va sifatini yaxshilab borishdan iborat.
Mavzu buyicha savollar:
1) Tovar deganda nimani tushunasiz?
2) Tovar sifati kanday baxolanadi?
3) Barcha tovarlarni kanday guruxlarga ajratish mumkin?
4) Tovar xususiyatining majmui kanday kursatkichlarni uz ichiga oladi?
5) Tovarga bulgan ehtiyej pogonalarini sanab bering?
6) Yangi tovar nima?
7) Yangi tovar yaratish buyicha istikbolli goyalar kanday tanlanadi?
8) Tanlab olingan mezonlar kanday baxolanadi va solishtiriladi?
9) Tovarning bozor testi?
Foydalanilgan adabiyetlar.
1.A.Soliyev,A.Usmonov. Marketing bozorshunoslik. T-97 y., 43-56b.
2. Dj.Evans., M.Bermon «Marketing» Moskva. «Ekonomist»-93.149-253 betlar.
10-Mavzu: MARKETINGDA TOVARNI SOTISHNI TASHKIL KILISH VA RAGBATLANTIRISH.
Reja:
1. Tovar `arakati tashkil etish.
2. Vertikal marketing tizimini tarialishi.
3. Gorizontal maketing tizimi.
4. Tovarlarni tashish, tovarlarning tariatishning asosiy uslublari.
Tyanch iboralar
Klassik tarif; sotish jarayeni; tovar harakati jarayeni; ulgurji savdo;
Diller; Supermarket; Marchendayzer; vertikal;gorizontal marketing;
Tovarlarni tashish; sotish harajatlari;
Tovar sotish jarayoni.
Ma`sulotning yuk sifatida ishlab chiiarish jarayonida isteomolchiga yetib kelishgacha tashish, sailash va ishshimcha (iadoilash, shrash, tamalash ) ishlarni bajarish bilan bolii bshlgan jarayon tovar `arakati deyiladi. Uni tashkil etishda firmaning asosiy maisadi, birinchidan, ma`sulotni tezda yaiin masofa oriali va samarali usul bilan shz haridoriga eng iulay sharoit yaratishdan iborat bshlishi shart. Tovar `arakatini rejalashtirishda, korxonalar tanlagan tovar sotish uslublariga asoslanadi. Ular iuyidagi 3 uslubdan biri bshlishi mumkin:
- tovar ishlab chiiaruvchi vositachilarsiz tshridan-tshri shzining istemolchisi bilan blanishi:
- tovarlarni mustaiil vositachi (firma) lar oriali sotish:
- aralash usul, ishlab chiiaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti sarmoyalari iatnashishi oriali.
Tovarlarning tshridan- tshri ishlab chiiaruvchi tomonidan sotilishining yaxshi tomonlari va kamchiliklari `am bor. Firma shz ma`suloti savdosini tshla nazorat iiladi. Bunday usul bilan oddiy assortimentli tovarlardan kumir, shtin, neft mxsulotlari, tuz buzuluvchi non, sut, gusht va xokazolar sotilishida mustaiil vositachi ulgurji yoki chakana savdo firmalarining iannashishi jaxon tajribasida sinalgan samarali yshldir. Chunki, “chumchi sshysa `am iassob sshysin” deganlaridek, bozorning `aiiiiy axvolini, toshu tarozisini biluvchi-savdogardir. Undagi aloxida iobilyat, bozorni shrganish, haridorlar bilan muloiotga kirishish va bozor muvozanatini ushlab turish kabilar tovar ishlab chiiaruvchilarga xos faoliyat emas.
Firma tovar `arakatini “marketing miks” jarayonida rejalashtirishda iuyidagilarga a`amiyat beradi:
- sotish siyosatini tovar `arakatiga bolangan `olda aniilash:
- tovar `arakati usullaridan va turlaridan barcha tovarlar bozor segmentlariga mosini tanlash:
- tovar `arakati bshinlari va umumiy masofani topish:
-tovar `arakatini tashkil etuvchi bosh bshinini topish:
- tovar `arakati turlaridan eng samaralisini tanlash va bir necha xilini bolab, bir-birini tshldirishini kshzda tutish.
Tovar `arakati iatnashuvchilar iuyidagi vazifalarni bajaradi:
ishlab chiiarilgan mahsulotni taisimlash va sotish; ishlab chiiarishga kerakli xom -ashyo va materiallar tayorlash; marketing tadiiiotlar shtkazish; tovarlar istemolchilari bilan tshridan-tshri aloia shrnatish; oldi-sotdi iilish uchun shartnomalar tuzish jarayonini tayorlash; tovarning istemolchisiga yetib borishini raiobatlantiruvchi siyosat yurgizish; toar harakatini moliyaviy taminlash; sotilgan tovarlarga ishshimcha xizmat uyushtirish; tovrlarni tashish, tovarlarni omborga joylash va sailash, tovarlarni sortlarga ajratish, kichik shramalarga iadoilash, tamalash, uz savdo bitimini tuzishga tavakal iilish, sotiln\gan tovar ba`osini aniilashda iatnashish va boshialar. Ana shu kshp iirrali vazifalarni maxsus savdo firmalarining bajarishi, tovar `arakatidagi sarf harajatlarning ancha yuiori samara berishini taminlaydi. Vositachi `amkorlarni tanlash `amma tovar ishlab chiiaruvchilar uchun muxim davr `isoblanadi. Eng avvalo shunga a`amiyat berish kerakki, tanlab olinayotgan vositachi bir vaitning shzida sizning firmangizning bozordagi raiobatchisi bshlmasligi shart. Umumiy `olatda vositachi firmalar ichidan sizning tovaringizni sotish bshyicha maxsuslashganini tanlash zarur. Yana vositachi firmaning bozordagi obrsh-etibori mavieyiga a`amiyat beriladi.
Undan tashiari vositachi savdo firmasining moliyaviy a`voli ianday va iaysm bank bilan ishlaydi?
Uning asosiy belgilaridan - savdo shaxochalarining maddiy texnikasi, joylashishi, sotuvchi xodimlarning malakasi va boshialar. Oldin sinash uchun biror yilga shartnoma tuziladi va vositachi savdo firmasi faoliyati har tomonlama urganiladi. Tovar ishlab chiiaruvchi firma vakili, ra`bar menejeri vositachini shaxsan urganadi va uning shaxobchalariga boradi. Vositachilar iloji boricha kshproi tanlanadi va ularni marketing-bozor dasturlariga a`amiyat beriladi.
Ishlab chiiaruvchi firma vositachi `amkor tanlanganlan sung, shztovari harakatini tashkil etishi mumkin.(11-rasm.) Tovar `arakati shaklini tanlashda uning harajatlari iuyidagi formula bilan aniilanadi:
T- tovar `arakati harajatlari summasi
T- transport harajatlari
O- ombor harajatlarining doimiy iismi
O- ombor harajatlarining shzgaruvchan iismi
K- iolgan harajatlar.
Tovar `arakatlari harajatlari sotish baxosiga sezilarli tasir kursatadi. Masalan, Amerikada tovar `arakatlari harajatlari `ajmi ichki milliy mahsulotning 12-15% ni tashkil iiladi.
Ulgurji savdo umumlashgan vositachi `isoblanadi va kshpchilik vazifalarni bajaradi. Ulgurji savdodan sanoat korxonalari, tijorat firmalari va davlat muassasalari ulgurjisiga tovar sotib olishlari mumkin. Ulgurji savdo, tovarlarni ulgurjisiga olib yana nait pulsiz ulgurjisiga sotishni tashkil etadi. Uning ahamiyati iuyidagichadir:
- chakana savdoga ishlab chiiarish firmalarining tor assortimentini kengaytirib taklif etadi
- katta `ajimda tovar sotb olib, muomilada harajatlarni kamaytiradi
- yuiori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar bozorini chuiur shrganadi
- tovarlarni sailaydi va kerakli tovar zaxiralarini shakillantiradi
- ishlab chiiaruvchilar chakana savdo shrtasida musta`kam aloia bolaydi, ularga moliyaviy yordamlashadi va boshialar.
Ulgurjiga faoliyat kursatish tovar ishlab chikaruvchilar , tijoratchi firmalar ,agent va brokerlar orkali amalga oshirilishi mumkin.
Ishlab chiiaruvchi korxonalar ulgurji savdo faoliyatini maxsus bshlim yoki firmalar, agent va brokerlar oriali amalga oshirilishi mumkin.
Ulgirji savdo bilan shuullanuvchi maxsus tijorat firmalari ulgurji savdo bazalari, omborlari va tovar birjalari shaklida, xususiy, hissadolik, iushma yoki davlat mulkiga asoslangan bshlishlari mumkin.
Ulgurji savdo mustaiil faoliyat kshrsatuvchi, maxsus ombor xujaligiga va malakaviy xodimlarga ega bshlgan firma mavieyida ishlaydi. Utovar assoritimentlarini iabul iilish, saklash va istemolchilarga yetkazib berish jarayoni tashkil etadi. Ulgurji savdoni tashkil etishda tovarlar bazalari oriali yoki ularning topshirii bilan ishlab chiiarishdan tshridan-tshri istemolchi fimaga (tranzit usuli) yetkazib berilishi mumkin.
Sanoat ishlab chiiarishining rivojlanish ionuniyati maxsuslashtirilishi tufayli tovarlar kshp korxonalarda tor assortimentli bshladi. Chakana savdo uchun esa a`oliga mshl-kshl, universal assortiment tovarlar taklif etish zamonaviy marketing talabidir. Ulgurji savdo bazalari ana shu tor ishlab chiiarish assortimentidan keng universal savdo assortimentini shakillantiradi. Tovar birjalari ulgurji savdo faoliyatining bazalarilan farii, ular tovarlarni sotib olish va iayta sotish bilan shuillanmaydi, ombor xujaliklari `am yshi, ular faiat vositschilik iilishadi. Agent va brokerlar vositalik ishini bajaradilar, ammo modddiy javobgarlikni bshyinlariga olmaydilar. Agentlar ishlab chiiarish firmalarida va ulgurji savdo bazalarida ishlashadi.Brokerlar tovar birjalarida asosiy urin egallaydi.Brokerlar joyi birjada tanlov asosida sotiladi. Ular bir tamondan birjadan, ikkinchi tomondan uz faoliyatlari uchun haq oladilar.
Diler-mustakil kichik vositachi tadbirkor bulib, oldi sotti ishlarni bajaradi va moddiy javobgarlikka ega.
Chakana savdo axoliga to`g`ridan to`g`ri tovar sotish va xizmat kilish bilan boglik bulgan tadbirkorlik faoliyatini uz ichiga oladi. Chakana savdo tovarlar asortimentining shakillanishida katnashadi. Xaridorlarga tovar sifat kursatkichlari buyicha axborot beradi.Tovarlarni saklash, kushimcha ishlash, baxolarni urnatish va boshka vazifalarni bajaradi. Natijada tovarlarni oxirgi istemolchilari bilan oldi sotti vazifasini bajaradi chakana savdo mulkchilik shakli, usuli va xizmat kursatishlari bilan turlanadi. Xususiy hissadorlar, ijara va kushma mulklarga asoslangan chakana savdo xozir barcha mamlakatlarda, shu jumladan bizda ham faoliyat kursatmokda. Chakana savdoning moddiy texnik asosini dukonlar, unvermaglar, maxsuslashgan dukonlar, supermarketlar, oshxonalar va kupchilik mayda shaxobchalar tashkil etadi. Ular ichida bazilarga tuxtalib utishni lozim topdik. Unversal dukonning savdo maydoni400 kv metrdan kuprok bulib, u asosan noozik ovkat tovarlari bilan savdo kiladi. Katta kishloklar, tuman markazlari va shaharlarda tashkil etiladi. Uning asosiy asortimenti gazlama, attorlik buyumlari, kiyim kechak, trikatoj buyumlaridan boshlanib, savdo maydoni va joylashgan yeriga karab boshka tovar guruxlarini, xatto ozik-ovkatlarni ham uz ichiga olishi mumkin. Unvermag noozik ovkat tovarlari chakana savdosida bosh dukon hisoblanadi. Uning asortimentiga karab boshka dukonlar uz tovar asortimentini shakillantiradi. Unvermag uzining tovar sotish texnologiyasi va xizmat kursatish uslubi bilan boshka dukonlarga urnak hamda namuna bulishi shart.”SUPER MARKET” ni Savdo amaliyeti iarab kirib kelishiAKSH da boshlanib marketing faoliyatini shakillanishi va rivojlanishi bilan champarchas boglik. Bozorlarda tovarlarni sotish muommosining kun tartibiga kuyilishi, “Sotuvchi bozori” dan “aridor bozori”ga utish kundalik ehtiyej tovarlari chakana savdosida yangi boskichga utishni takazo etadi. U supper market turidagi dshkon, yani shta yangi bozor, savdoni tashkil etishni shz zimasiga oladi. Supper market savdo maydoni 400 kv metrdan kshp bshlgan va asosan untversal asertimentli ozii ovkatlar, `amda ular bilan birga sotib olinadigan noozii- oviat tovarlari bilan savdoning eng rivojlangan usullarni iullovchi, faiat shz-shziga xizmat. yangi texnika va texnologiya asosida ishni tashkil etuvchi dshkon hisoblanadi. U asosan katta shaharlar va iishlolarda tashkil etiladi. Ular tovar guruxiga va xizmat iilish usuliga iarab farilanadi. Masalan, “xujalik mollari”, “madaniy tovarlar”, “non”, “sut”, “uy-rshzor buyumlari”, “turist” va boshia turlarda tashkil etiladi.
Chakana savdo tarmoilarining bosh vazifasi a`oliga tovar `izmatlarini harid iilishlari uchun katta iulayliklar yaratishdan iborat.
Marketing tizimida tshridan-tshri savdo korxonalarida rejalashtirilib amalga oshiriladigan mustaiil tadbirlar yshnalishi “Marchen dayzing” deyiladi. Unga korxonalarning shz-shzga xizmat iilishi va boshia rivojlangan tovar sotish usullari, tovar uramalarini haridorlarga keng mii sda axborot beriga iaratish, moslashtirilgan baxo siyosatini olib borish, iushimcha xizmatlarni kshpaytirish, talabni rabatlantirish kabilar kiradi. Marchendayzing vositalari va tadbirlari dshkon savdo maydonlarida tshla foydalanish va yuiori darajada rentabellika erishishni kshzda tutadi. Masalan, zamonaviy supper marketlarda savdo faoliyatining muvofaiiyati, iaysi tovar uning assortimentiga ishshilganligi, iayerda va ianday iuyilganligi, tovar bulimining joylashishi, haridorlar harakatini savdo maydonida uyushtirilishi, `amda istemolchilar psixologiyasini bilish kabilarga bolii.
Savdodagi marketing bshyicha mutaxasis bozorni, tovarni, rentabellik masalalarini, foyda va boshialarni yaxshi bilishi talab etiladi. Tovarni ishlab chikarish texnologiyasi va undagi shzgarishlarni bilishi kerak. Marchendayzer doimo shz oldida tovarni faiat ba`osidagi faridagina (ulgurjisiga olingan va chakanasiga sotilayotgan) foyda kelishi emas, balki uning kshproi aylanishidan va savdo maydonida shzluksiz bulishiga `am bolii. Marketingdagi savdo siyosati doimo rivojlanib, yangi-yangi shakil va uslublarni yaratib turadi. Masalan, yaponiyada xoridorlar bilan ishlashga kshp ahamiyat beriladi. “ Xaridor- podisho, `amma xohishi bajarilishi shart” degan tilla ioidaga kshpchilik kampaniyalar rioya iiladilar. Tokiodagi “Matsuya” nomli unversal mollar dshkonida sotuvchi iizlar har bir kirib kelayotgan haridorga yarim egilib tazim iilishlari odatga kirgan.
Zamonaviy haridor tovarni bozordagi sotish jarayonida va uning ishlatilishi davrida tudirilgan iulayliklarga- servisga katta a`amiyat bermoida. Rivojlangan mamlakatlarda yangidan-yangi sotish usullari vidio jurnallar, vidio magnitafonlar va kompyuterlar oriali “telemarket”, “radiomarket” va telefonlar bilan savdo iilish kengayib bormoida.
Chakana savdo madaniyati va uning talablari
Tovar harakatining umumiy yagona zanjirida chakana savdoning texnologik jarayonlari muxim xalka `isoblanadi. Chunki istemolli tovarlarni ishlab chiiarish korxonasidan istemlchilar tovarlarni tanlash jarayonida va axolining tovarlarga shsib borayotgan e`tiyojlarini iondirish uchun eng zarur shart-sharoitlar xuddi ana shu chakana savdo korxonalarida yaratilishi lozim. Axoliga savdo xizmati kshsatishning sifati, ya`ni savdo madaniyati chakana savdodagi texnologik jarayonlarni, ayniksa, tovar sotishni tashkil etish darajasiga boglikdir. Shu sababli chakana savdo korxonalarning butun savdo operativ faoliyati ana shu vazifaga buysundiriladi.
Savdo madaniyati keng tushunchadir. Iste`molchi to`g`risida chinakkam chukur har tomonlama gamxurlik kilish uning asosi hisoblanadi.
Xaridorga yuksak madaniyatli xizmat kursatish uchun savdoning axoli tovarlariga bulgan ehtiyojini tularok darajada kondiradigan va muomala chikimlarini kiskartiradigan, ya`ni tovar sotib olishga ketadigan vaktini kiskartiradigan kilib tagkil etish lozim. Savdo madaniyati ya`ni axoliga sado xizmati kursatish sifati kupgina omillarga boglik. Bu omillar birinchi navbatda axoliga zarur bulgan keng assortimendagi va yukori sifatli tovarlarning dukonlarda bulishini shuningdek savdo texnologiya jixozlari bilan yaxshi taminlangan yirik zamonaviy dukonlarning keng tarmogi bulishini bildiradi.
Savdo madaniyati deyilganda haridorga xush mumoilada bulish ham xizmat kursatishning ilgor usullarni joriy etish, savdo maydonini bezash, did bilan jixozlash, dukonlarning axoli uchun kulay ish vakitlari ham tushuniladi. Savdo xizmati sifatini oshirish, haridorlarga maslaxatlar berish tovarlarning namunalarga harakatda kursatish, reklama axborotning turli shakillarini rivojlantirish yuli bilan tovar tanlab olishda haridorlarga yordam berishni ham takozi etadi. Mollarniuyga eltib berish, buyurtma kabul kilish, gazlamalarni bichib berish va shu kabi kushimcha xizmatlar kursatish ham savdo madaniyatining darajasini belgilaydi. Tovar sotishning ilgor usullarni keng kulamda joriy kilish negizida chakana savdoning texnologiya jarayonini doimo takomillashtirib, haridolar uchun kulaylik yaratib berish bilan birga tovar muomalasi soxasidagi moddiy va mexnat chtkimlarini tejashni kushib olib borish, axoliga savdo xizmati kursatish sifatini oshirishning muxim garovidir.
Chakana savdo madaniyati dukonning texnologiya jarayonini tashkil etilishidan boshlanadi. Umuman olganda dukon texnologiya jarayoni tashkil etilishidan boshlanadi. Dukonning texnologiyasi bir butun jarayondan iboratdir. Ammo uni samarali tashkil etish nuktai nazaridan asosiy va yordam jarayonlariga bulish kabul iilingan.
Tovar sotish `ar ianday dshkonning asosiy vazifasidir. Shu sabali tovar sotish asosiy texnologiya jarayoni `isoblanadi.
Asosiy texnologiya jarayoni iuyidagi tarkibiy iismlarni shz ichiga oladi:
1. Tovarlarni tavsiya iilish
2. Xaridolarga masla`at berish
3. Tovarni uning ishliga topshirish
4. `isob -kitob iilish.
Yordamchi texnologiya jarayoni iuyidagi tarkibiy iismlardan iborat:
1. Tovar iabul iilish
2. Tovarni tashib olish va sailash uchun joylash
3. Tovarni sotishga tayorlash
Yordamchi texnologiya jarayoni asosiy jarayonni okilona tashkil kilish uchun sharoit yaratadi. Shu sababli yordamchi texnologiya jarayoninig xajmi va mazmuni kshp jixatdan asosiy jarayonga boliidir. Yordamchi texnologiya jarayoning asosiy tarkibiy iismlari dshkonning umumiy texnologiya jarayoniga uzviy ravishda taaluilidir. Yordamchi texnologiya jarayoni asosiy jarayonga xalaiit bermasligi shuningdek dshkonlar yordamchi jarayonning eng zarur iisminigina bajarishlari lozim. Buning uchun sanoat korxonalari va ulgurji bazalar tovarlarni chakana savdo tarmoilariga sotish uchun tshlaroi darajada tayyor xolda yetkazib berishga majburdirlar.
Dshkonning texnologik jarayonini tashkil etishda zaruriy talablar:
1. Tovarlarning istemol iiymati tshla sailanishi
2. Tanlab olingan texnologiya variantining fan-texnika taraiiiyoti `ozirgi zamon darajasigs mos kelishi
3. Texnalogik jarayonni tashkil etish uchun iilingan sarfning samaradorligi
4. Jonli mexnatni tejash, xodimlarning yuksak mexnat unumdorligini taminlash va oir jismoniy me`natni tugatish.
Tovarlarning istemol iiymatini tshla sailash talabi dshkonning texnalogik jarayonini tanlashda omborlarda va savdo maydonida tovarlarning tshri sailanishi taminlaydigan mxitni vujudga keltirish kshzda tutadi.
Tanlangan texnlogiya fan-texnika taraiiiyoti `ozirgi zamon darajasiga muvofii bshlishi muximdir. Chakana savdo texnologiyasi `ech iachon doimiy bshlmadi, uni fan-texnika yutuilariga muvofii ravishda takomillashtirib borish zarurdir. Savdo texnologik jixozlarini doimo takomillashtirib borish barcha yangi texnologiya yechimlarini bajarish imkonini beredi. Ammo chakana savdo texnologiyasi fan-texnika tariiiyotining rivojlanish darajasiga muvofii bulishi uchun tobora takomillashtirib borilayotgan jixozlarning texnologiyani rivojlantirishga tasir shtkazishinigina emas, balki rivozlanib borayotgan texnologiyaning jixozlarni yaxshilashga tasiri ham zarurdir. Texnologiyani shzgartirida jixozlarning shzgarishi `al iiluvchi rol shynaydi, yaxshi jixozlar esa texnologiya talablari tasiri ostida vujudga keladi.
Dshkonning texnologik jarayonini tashkil etishda jonli mexnat va buyumlashgan mexnatning sarfini iitisodiy samaradoligi talabi eng kam me`nat sarfi, savdo maydoni har bir kv metrning oborot xajmini kshpaytirish va haridorlarga vaitini tejash yshli bilan eng kshp iitisodiy samaraga erishish maisadini kshzlaydi.
Dshkonning texnologiyasi iuyidagicha katta tasir shtkazadi:
a)axolining tovar sotib olish sharoitiga, haridorning tovar sotib olishga ketadigan vaitiga
b) dukon xodimlari mexnatining tashkil etilish darajasiga, ish vakti sarfiga, ular ishining ogir yengilligiga
s) mexnat unumdorligiga asosiy fondlardan foydalanishga, dukonning iktisodiy samaradorligiga
d) dukon binosining konstruktiv yechimiga.
Ana shu vaziyatlar hisobga olingan xolda dukonning texnoldogiyasi ish kuchi, mexnat kurollari va buyumlarning uzaro ta`sirini goyat samarali tashkil etishga erishib, shu tarika oldi-sotdi jarayonida jonli va buyumlashgan mexnatni eng kai sarf kilib, eng kup iktisodiy samaradolikni kulga kiritishga karatilishi lozim.
Eng yangi texnologiyani kullashdan kuriladigan navf xodimlarning mexnat unumdorligini oshirish hisshbiga jonli mexnat sarfini kamaytirishdan iborat bulmogi kerak. Shusababli dukon texnologiyasini ham hisobga olish zarurdir. Bunda tara jixozlardan, kontener va poddomlardan foydalanish asosida tovar yetkazib beruvchidan dukongacha bevosita texnologiya zanjirini vujudga keltirishga yerdam beriladi. Shu tufayli tovarlarni dukon ichiga tashish imkon boricha gorizontal yoki yopik usulda tashkil etilishi lozm. Omborlarda savdo maydoni bilan bir satxda barpo etilishi kerak. Tovar va haridolarning harakat yuli bir biri bilan kesishishiga shuningdek tovar harakatining mukobil bulishiga yul kuymaslik kerak.
Mavzu buyicha savollar
1)Tovar harakati deganda nimani tushunamiz?
2)Tovar harakati kanallari va ularning ishtirokchilari kimlar?
3)Vositachilar nima uchen kullaniladi?
4)Ulgurji savdo nima?
5)Chakana savdo deganda nimani tushunamiz?
6)Vertikal marketing tizimi gorizontal marketing tizimidan nimasi bilan farq kiladi?
Foydalanlgan adabiyetlar.
1. A.Soliyev. A. A.Usmonov. Marketing , bozorshunoslik. T-97,65-74 betlar
2. D.J.Evans, B.Berman. Marketing . Moskva –98, 184 – 208 betlar.
5 - Mavzu. MARKETINGDA BAXO SIYOSATI.
Reja:
1Bozor va narxni belgilash.
2Baxoga tasir kiluvchi omillar.
3Narxlarni taxlil kilish.
Ma`lumki, iktisodiy fanlar ichida narx belgilash eng murakkab yunalishlardan biri hisoblanadi. Buning sababi narxga tasir kiluvchi omillarning kupligi.
Narx barcha harakatlarni, harajatlarni uzida mujassamlashtiradigan xususiyatga ega. Korxonaning barcha texnik iktisodiy parametlarining taxlil kilinishi, prognoz kilinishi okibatga kelib ishlab chikarayetgan mahsulotlarga narx belgilash uchun xizmat kiladi.
Marketingda narx uzining ahamiyatiga kura shu tovarning uzidan keyin turadi.
Narxlarning shakilanishida, bozor iktisodiyeti sharoitida vujudga kelgan rakobatlashish va integratsiyaning jarayenlar ta`siri uziga xosdir. Rakobat iktisodiy sub`ektlarni bir - birdan ajratadi. Integratsiya - ularni birlashtiradi. Rakobat bozor katnashchilarning manfatlarini bir - birga tuknshishiga olib keladi. Integratsiya - ularni ma`lum bir kelishuvga undaydi (masalan kishlok xujalik mahsulotlarini ishlab chikaruvchilar, kayta ishlovchilar, transport firmalari, distribyutorlar, chakana va ulgurji sotib oluvchilar).
Bunday sharoitda marketingning maksadi narx va narx siyesati orkali manfatlarni birlashtirishdan iborat.
Ma`lumki, rakobatlashgan bozorda narx talab va taklifga kura shakilanadi. Mukammalashgan bozorda narx bozor tomonidan belgilanadi va bu narxga iste`molchilar ham sotib oluvchilar ham ta`sir kursata olmaydi. Lekin amalda mukammalashgan bozor bulishi kiyin.
Demak, rakobatlashgan bozor bulishi uchun har xil mulk shakillari bulish kerak (xususiy, kooperatif, aksionerlik, davlat), bozor infrastrukturasi mavjud bulish kerak (tovarlar, xizmatlar bozori, ishlab chikarish omillari bozori, moliya bozori). Bunday bozorlarning bulishi uchun tovar birjasini, fond birjasini, mexnat birjasini, ulgurji va chakana savdo tizimi bulishi talab kilinadi.
Yukoridagi bozorlar narx va narx parametrlari orkali bir biri bilan boglik. Agar bu bozorlar muvozanat xollatda bulsa, butun iktisodiyetda makroiktisodiy muvozanat vujudga keladi.
Bozor klassifikatsiyasi:
• Iste`mol tovarlar bozori;
• Xom - ashe va materiallar bozori;
• Nou - xau bozori;
• Mexnat bozori;
• Kimmatli kogozlar bozori;
Geografik mezoni buyicha:
 Maxalliy bozor;
 Milliy bozor;
 Joxon bozori.
Tarmok buyicha: don mahsulotlari bozori, meva mahsulotlari bozori, gusht, sut mahsulotlari bozori va x.k.
Sotish harakteriga kura: ulgurji va chakana.
Rakobat darajasiga kura: monopolistik, rakobatlashgan, oligopolik, monopsonik bozorlar.
Barcha bozorlarnig uziga xos narx shakillanishi mexanizmi mavjud. Narx mexanizmini bozorning “yuragi” deb karash mumkin.
Bozor sub`ektlari harakati narx yerdamida, bozor mexanizmi yerdamida tartiblashtiriladi.
Narx bozor katnashchilari uchun signal bulib, ularni harakat kilish buyicha karor kabul kilish mumkinligini bildiradi: nima ishlab chikarish kerak, kanday ishlab chikarish kerak, kimdan, nimani, kancha miktorda sotib olish kerak.
Narx rakobatiga kura bozor mexanizmini ishlaydi.
Narx rakobati kuyidagi kurinishlarda buladi:
 narxni tushirish buyicha rakobat;
 narxni oshirish buyicha rakobat;
 bozor sube`ktlarining kuchliligiga kura rakobat;tarmoklar aro rakobat.
Rakobatlashgan xolat uzining 5 ta boskichiga ega:
1. - boskich - kapital monopolizatsiyasi;
2. - boskich - bozorni tadkik kilish asosida kapitalni samarali kuyish;
3. - boskich - mahsulotni ishlab chikarish goyasi - bu mahsulotni rakobatbardosh tomonlarni aniklash ya`ni, mahsulot sifati tannarxi kuzlangan foydani berishi.
4. - boskich - mahsulotni sotish - sotish xajmi mahsulot sifati, sotilgandan keyin xizmat kursatish.
5. - boskich - kuyilgan kapital hisobiga olingan foydadan foydalanish, bu boskich harajatlarni koplash, mahsulotni yangilashdan tashkari yangi siklga utishda vujudga kelgan yukotishlarni ham koplash kerak.
Xozirgi vaktda narx rakobatidan tashkari sifat rakobati ham kuchayib bormokda.
Ishlab chikaruvchilar mahsulot sifatini oshirish okibatida tovar narxini oshirish bilan boglik. Iste`molchi sifatli mahsulot uchun har doim kuprok pul tulaydi.
Narx belgilash omillari klassifikatsiyasi:
Bozor konyukturasi - bozor xolatining bir xolatdan boshka bir xolatga utishiga olib keluvchi sabablar va sharoitlar majmuasidir.
Ma`lumki, siklik krizislar mahsulot sotish bozorida har doim mavjud, shuning uchun ham u tovar konyukturasiga ta`sir kiladi.
Siklik foizlari: jonlanish, usish, krizis va depressiya.
Narx belgilovchi omillar:
ishlab chikarish narxi;
talab va taklif nisbati;
pul masasi xolati;
narxni davlat tomonidan muvrfiklashtirish;
solik siyesati;
kuyilagan kpitalga to`g`ri keladigan urtacha foyda dinamikasi;
pulning sotib olish kobiliyati;
valyuta kursi;
protsent stavkasi;
rakobat darajasi;
iste`molga sarflar darajasi;
har xil tovarlar gurixidan sotish xajmi dinamikasi;
mol kuyish va tulovlar;
daromadni taksimlash mexanizmi;
manopoliya siyesati;
inflyatsiyani kutish;
renta munosabatlari;
tadbirkorlik daromadi darajasi;
marketinga harajat darajasi;
eksort - import siyesati;
joriy kuzatish (kerakli axborotni tuplash, kayta ishlash, saklash, uzatish);
narx belgilovchi omillarni taxlil kilish;
karor kabul kilish uchun prognoz kilish.
Kishlok xujalik mahsulotlari bozorini kuzatishda kuyidagi mahsulotlarni tuplash maksadga muvofik: ekin maydoni, mahsulotning urtacha hosildorligi. Tabiy sharoit, ishlatiladigan texnikaning texnik kursatkichlari, nestitsidlar, biotexnologich va x.k. ishlab chikaruvchilardagi, iste`molchilardagi kishlok xujalik.
Maxsulot zaxirasi, davlatning narx siyesati, subsidiya siyesati, axolining tulov kobiliyati, davlatning xalkaro so\avdo shartnomalari, davlatning xalkaro tashkilotlarga a`zoligi.
Narx turlari: jaxon narxi, monopol narxi, ba`zis, shartnoma narxi, ulgarji, chakana narx, ishlab chikarish narxi,taklif narxi, bozor narxi uzgaruvchan narx (invlyatsiyaga kura).
Mavzu buyicha savollari.
1. Narx kay tarzda shakllanadi?
2. Bozor infrastrukturasiga nimalar kiradi?
3. Narxning kanday turlari bor?
4. Narxga ta`sir etuvchi omillar?
5. Narx belgilashda rakobatning urni?
6. Narx tuplami nima?
7. Talab va narx urtasidagi bogliklik:
8. Taklif va narx urtasidagi bogliklik?
9. Narx va kiymatning farqi?
7-Mavzu. MARKETINGDA REKLAMANING O`RNI VA AXAMIYATI.
Reja:
1. Reklama tarixidan.
2. Reklama haqida tushuncha va uning moxiyati
3. Reklama turlarining tasnifi.
4. Reklama faoliyatini rejalashmirish.
Reklamaning tomirlari juda kadimga bori6 takaladi'. Reklama amaliyeti haqida gap tarixning birinchi yezma hujjatlaridayek ketgan.
Eng kadim davrda rimliklar gladiatorlar janglari haqidagi
e`lonlar bilan devorlarni bezaganlar. Jangchilar reklamaninig
boshka turi bulgan. Kadimgi Gresiyadagi «Oltin asr» Afina kuchalari buylab yurgan, kullar, kora mollar va boshka tovarlarning sotilishi haqida jar solgan jangchilarni kurgan. Reklamaning yana boshka bir kurinishi tamga bulgan, sotuvchilar ularni uz tovarlariga bosganlar.
Masalan; usha davrlarda sotuvchi va savdogarlar tovar sifatini
tekshira turib, tamga kuyganlar .
1450 yil, Gutenburg tomonidan bosma dastgoxning ixtiro kilinish yili reklama tarixida burilish yili buldi. Reklama beruvchiga uz axborotlarining kushimcha nusxalarini tayerlashga xojat kolmadi.
Birinchi bosma e`lon 1478 yilda ingliz tilida paydo bulgan. 1622 yilda reklama kuchli tarakkiyotga ega buldi – bu ingliz tilida ruznomaning chikishi bilan boglik buldi. Masalan, «Tetler» firmasining sartaroshlik uchun asboblari, patentga egadorlar boshka tovarlarni sotish uchun reklama e`lonlari nashr etiladi.
Reklama AKShda eng katta ravnakiga Franklini Amerika reklamasining otasi hisoblanadi. Uning 1728 yilda paydo bulgan «Gazet»i mustamlaka Amerika ruznomalari orasida eng katta nusxa va eng kup xajmdagi reklama-e`lonlariga erishishdi.
Reklamani rivojlanishiga bir necha omillar ta`sir kildi.
Birinchidan, Amerika sanoati ishlab chikarish jarayoniga kul mexnatini tadbik etishni tugatdi, buning natijasida tovarlar mulligi paydo buldi.
Ikkinchidan, suv yullari, shosse va oddiy yullar chorraxalarining yaratilishi tovarlar va reklama vositalarini kishlok joylarga yetkazishni kulaylashtirdi.
Uchinchidan, 1813 yilda kiritilgan majburiy boshlangich ta`lim samaradorlikvodxonlik darajasini oshirdi va ruznomalar va jurnallar chikarishning usishiga yordam berdi. Radioning, keyingi paytda, televideniyening kashf etilishi reklama faoliyatida kuchli turtki bulib xizmat kildi.
Marketing nafakat passiv masalalarni asosiy iste`molchilar talablarini batafsil va tula urganishni, balki faol masalalar sotishni usishi ularning samaradorligi va tadbirkorlik.
Reklama muxim. elementlaridan biri buladi. Reklama sotishni ragbatlantirish vositalari, servis siyesati, to`g`ridan-to`g`ri va shaxsiy sotishlar, kurgazmalar va yarmarkalarda ishtirok etish, tovar belgisi, urash-joylash, ishlab chikaruvchilar va iste`molchilar urtasida shaxsiy munosabatlarning shakllanishi, ommaviy axborot vositalari bilan ishlash va boshkalarni uz ichiga oladi.
Masalan, F.Kotler hisoblashicha reklama mablag bilan ta`minlash manbasi anik kursatish bilan pullik axborot tarkatish vositalari vositachiligi orkali amalga oshiriladigan kommunikatsiyaning shaxsiy bulmagan, shakllarini namoyen kiladi»
R.B. Nozdrev, L.I. Sigichko ishida .«reklama – tovar yeki firma (korxona) tovarning iste`mol xususiyatlarini tijorat tashvikoti, 'firmaning bulajak haridorlarni haridga faol tayyorlovchi faoliyati, fazilatlari haqidagi axborotlarning ishontiruvchi vositasi».
Boshka kupgina ta`riflar ham mavjud. Ularning barchasi bulajak haridorning shakllanishini ga`minlovchi firma va tovar haqidagi axborotlart kabi elementlar bilan birlashtirilgan.
Reklama kompaniyasida rivojlantirish va amalga oshirish masalalariga katta ahamiyat beriladi. Masalan rivojlangan mamlakatlarda reklama iktisodning ixtisoslashgan soxasiga aylangan va unga har yili katta mablaglar sarflanadi. Macalan AKShda 75-78 mlrd. doll., Yaponiyada t 28,0-28,5 mlrd. doll., Garbiy Yevropada urtacha 10 mlrd. doll. har yili reklama faoliyatiga sarflanadi.
Umuman reklama tadbirlari rejalashtirish va amalga oshirishga har yili AKShda yalpi milliy mahsulotning 2-2,25 % Fransiyada 1%i sarflanadi, bu tovar tannarxining 10%ini tashkil kiladi. Tovarlar va xizmatlarning aloxida turlari uchun reklamaga harajatlar 40%gacha bulishi mumkin.
Xorijiy va mamlakatimiz tajribasiga muvofik reklamani kuyidagicha tasniflash mumkin:
1. Ob`ekglar buyicha reklama kilish:
• nufuzli (firmaning) reklama. Bu reklamaning asosiy maksadi firmani uning rakiblaridan farak kilishining reklamasidir;
• tovar reklamasi, ya`ni tovarga talabni shakllantirish va ragbatlantirish;
• tovar reklamasiga anik markali tovarni uzok vakt ajralib turish uchun kullaniladigan marka reklamasini ham kiritish mumkin
• sarlavxali reklama – bu xizmatlar yeki xodislarani sotish haqidagi axborotlarni tarkatish;
• sotib bitirish reklamasi – bu arzonlashtirilgan narxlar buyicha sotib bitirish haqida e`lon;
• tushuntirish - tashvikot kilish reklamasi bu anik maksadni ximoya kilish.
2. Yetkazib berish shakllari buyicha:
- bevosita reklama, u tijorat sharoitlarida amalga oshiriladi va anik tovar anik firmaga nisbatan reklama xizmatini to`g`ridan-to`g`ri bajarib, reklama beruvchini kursatadi; bevosita reklama to`g`ridan-to`g`ri kanallardan foydalanmasdan va reklama beruvchi kursatmasdan vazifani nikoblangan kurinishda bajaradi.
3. Reklama materialning harakateri va xususiyatlari buyicha:
• axborot – asosan tovarni bozorga kiritishda oshiriladi;
• kundiruvchi – firma oldida tanlab olingan talabni shakllantirish vazifasi turgan usish boskichda aloxida ahamiyatga ega buladi;
• tovar haqida eslashga iste`molchi majbur kilishga imkon beruvchi eslatuvchi reklama;
• mustaxkamlovchi reklama u haridorni kilingan tanlov to`g`riligiga ishontirish harakat kiladi.
4. tanlangan strategiya buyicha:
• bir turdagi reklama turli mamlakatlarda fakat bitta reklama vositasini kuzda tutadi, bu reklama tadbirlarni utkazish sarf va harajatlarini tejashga olib keladi;
Reklama faoliyatini rejalashtirish aloxida kiyinchilikka ega xorijiy tajriba reklama soxasida asosiy karorlarni birinchi boskichda shakllantirish zarurligini kursatadi.
Reklama faoliyati soxasida asosiy karorlar.
1. Vazifalarning kuyilishi maksadli bozor, marketing strategiyasi haqidagi avval kabul kilingan karorlardan kelib chikadi.
2. Firma uz reklamasi vazifalarini belgilab turib, har bir aloxida tovarga byudjetni ishlab chikadi. Reklamaning urni ularning talabini kutarishdan iborat.
3. Byudjet belgilangan sung firma reklama muomalasi va tarkatish vositalari haqida karor ishlab chikadi.
4. Reklama tadbirlarini utkazishni baxolash uning komunikativ va savdo samaradorligini ulchash uchun amalga oshiriladi.
Kommunikativ samaradorligini ulchash e`lon samarali kommunikatsiyani ta`minlashi haqida gapiradi. «Sanalgan testlar» nomini olgan bu uslubdan keng foidalanish mumkin. Savdo samaradorligini ulchash «sotishning» kanday xajmi e`lon tomonidan, ya`ni tovar haqidagi xabardorligini 90% ga va taklifni 10% ulchoviga oshirish natijasini beradi.
Reklamani rejalashtirish jarayeni uz ichiga bir necha boskichlarni oladi. Birinchi boskichda reklama (firma) ob`ektlari va tovar haqida faol va bulajak haridorlarga xabar berish zarur bulgan axborotlar aniklanadi. Ikkinchi boskichda reklama sub`ekti, ya`ni iste`molchilar va haridorlar guruxi yeki harid haqidagi karorga ta`sir kiluvchi shaxslar aniklanadi, reklama e`lonlari ularga murojaat kiladi. Uchinchi boskich bu reklama sabablari, ya`ni haridorlarni tovarga e`tiborini jalb kilish uchun ypry beriladigan narsa. Turtinchi boskich bu reklama vositalari turini tanlash, ya`ni nisbatan eng ma`kulini tanlash: reklama ob`ektini aniklash, teklama sub`ektini yeki adresini aniklash, reklama motivini aniklash, Reklama vositalarini aniklash, reklama axborotini tuzish, harajatlar smetasini tuzish, reklama chikarishning jadvalini tuzish, reklama samaradorligini hisoblash.
Bunda kuyidagilar hisobga olinishi kerak:
1. Kanalning axborot, kungilochar ma`lumot beruvchi vazifalari
2. Reklama xabarning harakteri;
3. Kanalning texnik imkoniyatlari;
4. Kanalning auditoriya maksadlariga to`g`ri keluvchi vazifalariI
5. Reklama tadbirlarini utkazish vaktini tanlash;
6. Reklama kanalining davriyligi.
Beshinchi boskichda reklama .xabari tuziladi, sarlavxa
shakllantiriladi, matn tuziliadi, rasmlar chiziladi, xodimlar,
reklamani yetkazi beruvchilari tanlanadi. Oltinchi boskichda reklama chikishlari, reklama tadbirining jadvali tuziladi, reklama turlari, uning tarkatish vositalari buyicha vaktlarda muvofiklashtiriladi.
Reklama byudjetini rejalashtirish reklamaga ajratilgan mablaglarni umumiy mikdori, ularni taksimlash, ya`ni ulardan kanday tadbirda vakanday xajmda foydalanilishini doimo kursatish aniklanadi. Amaliyetda reklama harajatlari doirasini aniklashning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oldingi yil harajatlaridan kelib chikkan xolda, ular maksadlar va vazifalarni hisobga olgan xolda oldingi yildagi sotish xajmida 3% tashkil kiladi.
Yaponiya, Garbiy Germaniya va AKShda reklama faoliyati tovar harakatida muxim ahamiyat kasb etadi, bu haqda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish harajatlarini tartibi haqidagi kuydagi ma`lumotlar darak beradi.
Reklamaning kiymati ancha katta. Masalan, AKShda, TV-ra 30
dakikalik reklama vakti - 100 ming dollardan. Ispaniyada 50 ming
dollardan iborat.Ta`kidlash kerakki, kupgina mamlakatlarda telereklamaga cheklashlar mavjud. Masalan, Avstriyada reklama uchun eng kup vakt 20 dakika ajratilgan; Germaniyada eng kup vakt bir kunlik kursatuvning 20%ini, Ispaniyada 10%ni tashkil kiladi.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi, jaxon bozoriga chikish reklama faoliyatining rivojlanishini talab kiladi. Xozirgi vaktda, reklama kishilik faoliyatining barcha soxalari manfaatlariga tegishli bulganda iste`molchflarni reklama beruvchilardan ximoya kilish kerak.
Mavzu buyicha savollar:
1. Reklama nima?
2. Reklama tarixida burilish nuktasi nima bulgan?
3. Yetkazib berish shakli buyicha reklama kanday turlarga
ajratiladi?
4. Reklama byudjetini rejalashtirish nimadan iborat?
5. Reklamaning kommunikasiya siyesatini ahamiyati?
6.Reklama va tashvikot bir-biridan nima bilan farq kiladi?
7. Reklama faoliyatini tashkil kilish
8 Tovarni reklama kilish manbaalari.
9. Marketingda tovar tashvikoti nima?
10. Reklamani tashkilotchilari kimlar?
kollej Shaxruz Mirakov
831 день назад
Комментарии: 0 Группа: Marketing Просмотров: 2859
012345
0.00 (0)
Пользователь
Пользователь
Вход
Забыли пароль?
Регистрация
Партнёры
Green Card
Live, study & work in the USA. Your chance to win a Green Card now.
PokerStrategy
The best online-poker school in the world! High-quality teaching materials, a unique principle of work. Join! You receive a training free, free starting capital and fascinating community!
Bet-at-home.com
With bet-at-home.com you can enjoy a large variety of sports bets, casino games and poker - 24 hours a day. We accept deposits with WebMoney. First deposit bonus!
Что это?
Разместить рекламу на MyLivePage
Интересные сайты
alyka
Есть интересная информация, заходите!
soul star
Кто ищет Путь, кто ищет помощь - зайдите ко мне!
Intportal.ru
Фильмы, программы, игры, книги и другое бесплатно!
Раскрутить мой сайт!
Посетители
rose1990 nodira saparova
11 дней назад
moxidil Мохидил
14 дней назад
amir1995 амир
20 дней назад
ganster89 otabek
28 дней назад
Календарь
<
Май 2009
>
Пн Вт Ср Чт Пт Сб Вс
1 2 3
4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17
18 19 20 21 22 23 24
25 26 27 28 29 30 31
Случайные записи
FORMULALAR BILAN ISHLASH ...
AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI V...
Kreditning Mohiyati va u...
KELTIRISH FORMULALARI!
Kimyoviy formulalar
Кто на сайте?
Анонимные: 1 Зарегистрированные: 0 (?)
Размещено на www.mylivepage.ru (0.26637 sec. 11 queries) | Реклама | ЖалобаDesign by Ivan | © Kolobok smiles, Aiwan
Download 156,04 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish