Аnorganik kimyo

Tarqatma matrial

Ishqoriy metallar sulfitlaridan boshqa sulfitlar suvda erimaydi.

Na₂SO₃ + HOH NaHSO₃ + NaOH

Na₂SO₃ + H₂SO₄ Na₂SO₄ + H₂O + SO₂

Ca₂SO₃ + H₂SO₃ Ca₂(HSO₃)₂

Sulfitlar juda tez kompleks hosil qiladi.

Na[Me(SO₃)₂]; Na₆[Me(SO₃)₄]; Na₃[Me(SO₃)₄]; Na₃[Me(SO₃)₂]; Na₅[Me(SO₃)₄].

Olinishi: NaOH + SO₂ = NaHSO₃

NaHSO₃ + NaOH = Na₂SO₃ + H₂O

Na₂CO₃ + SO₂ = Na₂SO₃ + CO₂

Almashinish reaksiyasi orqali:

Na₂SO₃ + CdCl₂ = 2NaCl + CdSO₃

Pirosulfat kislotasining tuzlari.

1. H₂S₂O₅ ni sulfitlarni gidrotatsiyalab olinadi.

K – O – S – O – H + H – O – S – O – K K – O – S – O – S – O – K

║ ║ ║ ║

O O O O

K₂S₂O₅

K₂S₂O₅ + H₂SO₄ = H₂S₂O₅ + K₂SO₄

2. Tiosulfat kislotasini sulfanil va sulfite kislotasining o’zaro ta’sir mahsuloti deyish mumkin.

H – O – S – O – H + H – O – S – O – H H – O – S – O – S – O – H + H₂O

║ ║

O O

Ditionin

Na₂S₂O₅ – natriy tiosulfit eng muhim birikmalardandir. U sanoatda kuchli qaytaruvchi sifatida ishlatiladi.

Jonlantirish uchun savollar

1. VI A guruh elementlarining umumiy tasnifi.

2. Kislorod, uning tabiatda uchrashi, birikmalari, olinishi. Kislorodning fizik-kimyoviy xossalari. Allotropiyasi.

3.Oltingugurt, uning tabiatda uchrashi, fizik-kimyoviy va kimyoviy xossalari.

4. Vodorod sulfid, uning qaytaruvchilik xossalari.

5.Sulfidlar. Persulfidlar. Ularning farmatsiyadagi ahamiyati.

15-16-MAVZU	VI-A guruhcha elеmеntlari. Oltingugurt birikmalari
LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI
O`quv soati: 3 soat	talabalar soni: 10-12 ta
O`quv mashg`uloti shakli	Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot
Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi	1VI -A guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. Oltingugurt va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish.
O`quv mashg`ulotining maqsadi:	VI-A guruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish.
Pеdagogik vazifalar: VI -A guruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; VI -A guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Oltingugurtning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Oltingugurt birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash.		O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: VI -A guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Oltingugurtning olinishi va xossalarini biladilar; Oltingugurt birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar.
Ta'lim usullari		Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara.
Ta'lim vositalari		Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar.
O`qitish shakllari		Ommaviy, jamoaviy
O`qitish shart-sharoiti		Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona.
Monitoring va baholash		Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali –BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar

II. LABORATORIYA MASHG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ish bosqichilari va vaqti	Faoliyat
	o`qituvchi	talabalar
1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq)	1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi.	Tinglaydilar, yozib oladilar
2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq)	2.1.Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi ;	2.1. Savollar bеradi. 2.2. Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi.
3-bocqich. Yakuniy (10 daq)	3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu “III-VI A guruhcha elеmеntlari bo`yicha nazorat ish” bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi.	Savollar bеrishadi

Ilova:

«BUMЕRANG» TRЕNINGI


I – guruh vazifasi

1. Oltingugurt va uning birikmalari

2. Oltingugurtning kislorodli birikmalari





II – guruh vazifasi

1. Oltingugurtning kislotalarii.

2. Birikmalarning tibbiyotdagi ahamiyati;.





III guruh vazifasi

1.Oltingugurtning (IV) ,brikmalarining xossalari.

2. Oltingugurtning (IV) ,brikmalarining xossalari.

xossalari

.




LABORATORIYA MAShG`ULOTI

* Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruho`z fikrlarini bayon qiladi hamda guruhlar orasida savol javob kеtadi.

Bilet №1

1.S+KOH…….

2.S+HNO₃

3.H₂S+SO₂…….

4.KY+H₂SO₄+K₂SO₃…….

5.NA2S₄O₆ning o’qilish va grfik ifodasi

6.PCl₃+O₂…….

7.H₃PO₂ ………..

8.Sb₂O₃+Zn+HCl=

9.Bi+HNO₃→Suyul

10.Sb₂O₅+HCl ↔

Bilet № 2

1.F₂+NaOH↔

2.Fe+S

H₂+S

F₂+S

O₂+S

3.KMnO₄+H₂S+H₂SO₄

4.S+Cl S+Cl₂ S+……

5.Na₂S₂O₃+H₂SO₄

6.Fosforli o’g’itlarning olinishi

7.N₂- ning vodorodli birikmalarining olinishi

8.Sb₂O₃+Zn+H₂SO₄=

9.Ca₃(PO₄)₂+SiO₂+C=

10.NH₃+Ba=

Bilet № 3.

1.Na₂S₂O₃+Cl₂+H₂O

2.KMnO₄+H₂SO₄+Na₂S₂O₃=↓S+……

3.SO₂+KOHK₂SO₄+K₂S+….

4.Zn+H₂SO₄……

5.H₂S₂O₈ ning olinishi ko’rilishi va o’qilishi.

6.N₂- vodorodli birikmalari olinishi

7.N₂va P electron kanfrugatsiyasi

8.P₄+KOH+H₂O=

9.Ca+HNo₃=NH₄NO₃+Ca(NO₃)₂+H₂O

10.Sb₂O₃+KOH=H₂O

11.As ga Sifat reaksiyasi

Bilet № 4

1.PbS+O₂→

2.S+2HNO₃→H₂SO₄+2No₂+H₂O

3.Na₂S+H2o

4.SOCl₂+H₂O →

5.Na₂S₂O₃+Cl→

6.C+H₂SO₄ →

7. Fosfor kislotalari nomlari va formulalari

8.PH₃- ga o’qsidlanish qaytarilish reaksiyalari

9.NaOH+S…………….

10.H₂SO₄+KCl+KClO₃=Cl₂+K₂SO₄+H₂O

11.SN-HNO₃

Bilet № 5

1.Na₂S₂O₃ ning olinishi korinishi va o’qilishi

2.Mg+H₂SO₄→…..

3.Mg+H₂SO₄→………→

4.K₂Cr₂O₇+H₂SO₄+K₂SO₃→…

5.Na₂S₂O₃+J₂→

6.N₂va fosfor kislotaloti nomlarining korilishi formulasi

7.HNO₃ ning Metallarga ta’siri

8.PbO₂+MnSO₄+HNO₃=

9.Au+HCl+HNO₃=

10.S+KOH

Bilet № 6.

1.Fosforni olinishi xosallari

2.Metallarga HNO₃ tasiri

3.NH₃+H₃AsO₄=(pogonali)

4.NH₃+CO₂=

5.NH₄OH+CuSO₄

6.NH₄Cl+Cl₂=(pog`onali)

7.MgO₂+HCl→

8.H₂S ni olish usullari →

9.PbS+O₃→

10.SO₂+Br₂+H₂O→

Bilet № 7

1.NO₂+CO_2(G) →

2.H₂S+O₂→

3.Na₂S+S→

4.SO₂+H₂S→

5.PCl₅+SO₂→

6.Fe(OH)₃SOCl₂→

7.AsH₃ olinish usullari

8.a) Mg+HNO₃=N₂+Mg(NO₃)₂+H₂O

9.b)NH₄Cl+Cl₂=( pogonali ph b n )

10.v) NO₂+NCl₂+HCl=NH₄Cl+NiCl₃+H₂O

Bilet № 8

1.S+H₂SO₄→………

2.KMnO₄+H₂SO₄+H₂S →……..

3.H₂SO₄+Zn→………..

4.H₂SO₄+Zn→………..

5.H₂S₂O₈ ning olinishi korilish formulasi va o’qilishi

6.H₃PO₃ ning o’sidlovchi qaytaruvchanlik xossalari misol

7.O₂ ning olinishi

8. As₂O₃+HNO₃+H₂O=

9.P+HNO₃=

10.a)Fe+HNO₃=

b)Fe+HNO₃=

Bilet № 9

1.Ag+O₃→

2.H₂SO₄+S→

3.K₂Cr₂O₇+H₂S+H₂SO₄→

4.SF₄+H₂O→

5.H₂S₂O₃→

6.P-kislotalarni nomlanishi korish formulasi

7.NH₃-oqsidlanish reksiyalari

8.NH₃- oqsidlanish re-i

9.NH₄Cl+Cl₂= ( pogonalari PH b-n)
10. Al₂S₃+H₂O →

Bilet № 10

1.KJ+O₃+H₂SO₄ →

2.S+KOH →

3.PbS+HNO₃→

4.FeS₂+O₂→

5.KCN+Na₂S₂O₃→

6.As-kislatalari nomlanishi ko’rilishi

7.P₄+H₂O+KOH→

8.Sb₂O₃+HNO₃+H₂O→

9.KJ+RNO₂+H₂O→

10.KMnO₄+H₂SO₄+HNO₂→

VII-MAVZU	VII A guruh elementlarining umumiy tasnifi. Xlor birikmalari. Brom va yod birikmalari xossalari.
Ta'limning tеxnologik modеli
O`quv soati: 2 soat	tinglovchilar soni: 45-60 ta
O`quv mashg`uloti shakli	Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza
Ma'ruzaning tuzilishi	1.U11 A guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: ftor. Xlor. Brom, iod va astat. 2. Ftorni olinishi, xossalari, birikmalari. 3. Xlorning olinishi.Xossalari, birikmalari. 4. Xorid kislota va uning tuzlari. 5. Xlrning kislorodli birikmalari. Bеrtolе tuzi. 6. Brom, iod va astat to`g`risida tushuncha.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: VII А guruh elementlarining umumiy tasnifi. Ftor, xlor, brom, yod to’g’risida ma’lumotlar bilan talabalarni tanishtirish. Ularning birikmalarini tibbiyotdagi o’rnini talabalarga yetkazish.
Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Ftor, xlor, brom va iodning sanoatda va laboratoriyada olinish usullari bilan tanishtirish. Xlor. Uning xossalari. Olinishi. Xlorning kislorodli birikmalari to`g`risida ma'lumot bеrish. Brom, iod va astat va ularning xossalari bilan tanishitirish U11 A guruh birikmalarining tibbiyotdagi o`rni.		O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Ftorning olinishi va xossalari. Xlor va uning xossalari, olinishi; Xlorning kislorodli birikmalari; U11 A guruh elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Brom, iod, astatning birikmalari;
Ta'lim usullari		Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord
Ta'lim vositalari		Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz,
O`qitish shakllari		Ommaviy, jamoaviy
O`qitish shart-sharoiti		Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona
Monitoring va baholash		Tеzkor so`rov, savol-javob

II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ta'lim shakli. Ish bosqichi	Faoliyat
	o`qituvchiniki	talabalarniki
Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi
1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq)	1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi. 1.2. Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi.	Tinglaydilar, yozib oladilar Tushunchalarini aytadilar.
2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq)	2.1. Mavzu bo`yicha ma'ruza matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida V11 A guruh elеmеntlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. V11 A guruh elеmеntlari va ularning birikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi.	O`qiydilar. Tinglaydilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
	2.2.V11 A guruh elеmеntlari asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi.	Саволларга тезкор жавоб беришади;
	Xloritlar,xloratlar, pеrxloratlarning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari solishtirish.	Tinglaydilar, yozib oladilar. Savol bеradilar.
	2.4. Bu guruh elеmеntlari va ularning birikmalarini ishlatilishi bilan tanishtirish.	Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa)	3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi	Savollar bеrishadi

Tayanch so’zlar: ftor, xlor,brom,iod. Gibridlanish. Kislotalari.
Adabiyotlar:

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b.

2.Ю.А. Ершов,Общая химия,М., Высшая школа,2003 г. 390 с.

3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg’lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To’xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b.

4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo- Toshkent. ”O’zbekiston”, 2003.-428 b.

5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov,

Vыsshaya shk. 1981. 679 s.

6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe-

tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s.

7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya

1980, 780 s.

8. H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O’qituvchi. 1984. 422 s.

9. H.R.To’xtayev, Anorganik kimyo ma’ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b.
VII А guruh elementlari. galogenlar

Ftor, xlor, brom, yod va astat galogenlarga tegishli. Ular VII А guruhning p-elementlarini tashkil etadi. Ularga xarakterli metallmaslar. Electron konfiguratsiyasi s²p⁵

Galogenlar tashqi qavatida 1 tadan elektronlar bo’lib, bir zaryadli anionlar hosil qiladi. Ftordan tashqari o’z elektronlarini berib har xil + о. d. +1 yoki +7 gacha namoyon qiladi.

	9F2	17Cl2	35Bг	53J2	85A t
1.atomda elektronni taqsim-shi
2.А.г. А^0	0,86	1,07	1,19	1,37	-
3.J,EV	17,42	13,01	11,84	10,45	9,5
4.о. daraj.	-1	-1,+1,3,4,5,7	+1,3,5,7	1,3,4,5,7	1,5
5.elektronga moyillik	3,6	3,8	3,54	3,29	-
6.erkin fiz. holat	Och-sariq gaz	sariq-yashil gaz	qizil-qo’ng’ir suyuqlik	qora-siyoh kristall	yashil-qora kristall
7.Тsuyuq.	-223	-101,4	-7,2	+113,6	bug’ga aylan
8.Тqayn.	-187,9	-34	+58,2	-184,50	-
9.d havoga	1,32	2,45	5,51	8,75
l0.dissot. energiyasi	156,5	281,2	194,1	148,5

Ftor atomining elektronlarni qo’zg’algan holatiga o’tkazish mumkin emas. Shuning uchun uning valentligi 1. Boshqa atomlarda juftlashmagan elektronlarni qo’zg’atish mumkin. Masalan valentlik 3, 5, 7 bo’ladi. At da 7 valentlik birikmasi yo’qligi haligacha tushuntirilmagan.

Galogenlar atomi oksidlanish darajasi -1 bo’lgan ionlar hosil qiladi, atom radiusi qancha kichik bo’lsa, shuncha yaxshi.

Neytral atomlarning qaytaruvchanlik xosssasi atom radiusi ortishi bilan ortadi va oksidlovchilik xossasi kamayadi.

<— oksidlovchi

F₂ Cl₂ Bг₂ J₂

qaytaruvchi —>

Xlor molekulasining atomlarga dissotsiyalanish energiyasi ftordan ko’ra ko’p. Ftorning bu anomal xossasi d-pog’onaning yo’qligi bilan tushuntiriladi. Xlor va boshqa molekulalarda bo’sh d-orbitallar bor. Shuning uchun bunda qo’shimcha donor-akseptor bog’lanish yuziga keladi, buning hisobiga bog’ mustahkamlanadi.

F 2s 2p Cl 3s 3p

ftor

Juftlashmagan 1 elektron ftorda bo’lishi uni xossalarini vodorodga o’xshashligiga olib keladi. Elektromanfiyligi eng katta ftorning oksidlanish darajasi -1 ga teng.

Ftor ko’p tarqalgan element. Yer sharidagi miqdori 0,03%. Ftorning minerallaridan ahamiyatga egasi СаF₂ – plavik shpati. (flyuarit)

Na₃AlF₆ – kumolit.

3Ca₃(PO₄)₂ · CaF₂ – ftorappatit.

Ftorli birikmalar odam organizmida (asosan tish va suyakda) bo’ladi.

: F : F : F — F

Ftor molekulasi kichik massaga ega va juda harakatchan. Shuning uchun F₂ och sariq rangli gaz.

Ximiyaviy aktiv, kuchli oksidlovchi.

F₂ molekulasining ximiyaviy aktivligi yuqoriligi, uning dissotsiatsiya energiyasi kamligi bilan tushuntiriladi.(156 kJ/mol)

Lekin F₂ ni hosil qilgan birikmalarining barqarorligi yuqori bo’ladi. (ajr. energiyasi 200-600 kJ/mol)

Lekin F₂ ishtirok qiladigan reaksiyalarning aktivlanish energiyasi kam. (< 4 kJ/mol)

Akademik А.Е. Fersman ta’biri bo’yicha ftor “hamma narsani yeydigan” element. Ftor atmosferasida suv, shisha ham yonadi.

SiO₂ + 2F₂ = SiF₄ + O₂ 2H₂O + 2F₂ = 4HF + O₂

2KCL + F₂ = 2KF + CL₂

Ftor hatto ba’zi inert gazlarni ham oksidlaydi.

Xе + 2F₂ = XеF₄

2NaOH + 2F₂ = 2NaF + F₂O + H₂O

F₂ bevosita geliy, neon va argon bilan o’zaro ta’sirlashmaydi.

F₂ ning ximiyaviy aktivligi yuqori bo’lgani uchun hamma materiallarni korroziyaga uchratadi. F₂ ni olish, saqlash va ishlab chiqarishda Ni va uning qotishmalari ishlatiladi. Chunki bunda Ni atrofida NiF₂ pardasi hosil bo’ladi, u oksidlanishdan saqlaydi.

Ishlatilishi: Ftorni ko’p miqdorda ishlatilishi uranning izotoplarini ajratishda qo’llanilishi tufayli bo’ladi.

²³⁵UF₆ va ²³⁸UF₆ diffuzion metod ishlatiladi.

Oxirgi paytlarda F₂ har xil sovituvchi agentlar (freonlar) СF₂Cl₂ va polimer materiallar olishda ishlatiladi.

Tetraftoretilen: СF₂ = CF₂ yuqori ximiyaviy aktivligiga ega. Suyuq ftor va uning birikmalari raketa yoqilg’isi sifatida ishlatiladi.

Ftor 1886 yilda birinchi marta Musson tomonidan КНF₂ ni plavik kislotada elektroliz qilib olingan.

KF + 2HF (suyuqlanish temperaturasi = 70⁰С) elektroliz qilinganda, idish Ni dan yasalgan bo’lishi kerak. Bu idish katod bo’ladi.

Anod ko’mir elektrod, bu ko’mir mis yoki Ni diafragmasi bilan o’ralgan.

Diafragmaning vazifasini katodda ajraladigan vodorod va anodda chiqadigan ftorni bir-biridan ajratish, bo’lmasa portlash yuz beradi.