Amaliy mashg’ulot Orfoepiya. Unli va undoshlar talaffuzi yuzsidan misollar keltirish, adabiy va noadabiy qatlamlardagi nutqiy kamchiliklarni izlash amaliy mashg‘ulotda ta’lim texnologiyasi



Download 460,23 Kb.
Pdf ko'rish
Sana17.04.2020
Hajmi460,23 Kb.
#45419
Bog'liq
7-amaliy mashgulot


~ 1 ~ 

 

Amaliy mashg’ulot 

Orfoepiya. Unli va undoshlar talaffuzi yuzsidan misollar keltirish, adabiy va 

noadabiy qatlamlardagi nutqiy kamchiliklarni izlash 

 

AMALIY MASHG‘ULOTDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI  

 

Mashg‘ulot vaqti – 2 soat 

Talabalar soni – 35 nafar 

Mashg‘ulot shakli  

Bilimlarni mustahkamlash va amaliy 

ko„nikmalarni shakllantirish 

Amaliy mashg‘ulot rejasi 

1. Undosh fonemalarning xususiyatlari.  

2. Undosh fonemalarning bir-biriga 

oppozitsiyalari. 

3. Undosh fonemalar tasnifi.   

O‘quv mashg‘ulot maqsadi: 

“O„zbek tilida undosh fonemalar” 

mavzusi yuzasidan olingan nazariy 

bilimlarni mustahkamlash va amaliy 

ko„nikmalarni shakllantirish.  

Pedagogik vazifalar

 



Undosh  fonemalar  haqida 

aniq tasavvur uyg‘otish.   

 

O‘zbek  tilida  fonema  va 



undosh 

tovushlarning 

lisoniy 

hamda 


nutqiy 

xususiyatlarini 

ochish.  

 



Undosh  fonemalar  va  uning 

tasnifi haqida fikrlarni kengaytirish 

va  tahlil  qilish  ko‘nikmasini 

mustahkamlash. 



O‘quv faoliyati natijalari

  Undosh fonemalar haqida adabiyotlardan 



olgan bilimlarini aytib beradi.  

 



O‘zbek  tilida undosh  tovushlar va uning 

tasnifi haqida fikrlarini bildiradi. Fonema va 

tovush munosabati haqida xulosaga keladi.  

  Undosh  fonemalarni  tasnif  qiladi.  Uning 



fonologik 

oppozitsiya 

belgilarini 

aytib 


beradi. Tahlil qiladi.   

 

 



Mashqlar 

~ 2 ~ 

 

1-mashq. 1. Ko‘zdan yurakka tomgan, yurakdan bo‘g‘iz osmoniga borib, sig‘may 

qolgan  darddan  yaralgan  ovozning  ko‘z  yoshlari.  (S.Say.)  2.Lekin  shunisi 

haqiqatki, biz fan va texnika taraqqiyotida ham har qancha yutuqlarga erishmaylik, 

hammamiz, 

afsuski, 

bir-birimizni 

yamlab 


yutadigan 

yirtqichligimizcha 

qolayotirmiz. (Ch.Ayt.) 3.To‘g‘ri aytdingiz, bozor, ozor, zor, or ... ozor chekasan, 

zor  bo‘lasan,  oriyatingdan  ayrilasan...  Mana  bozorning    sharofati!..  .  (X.Dav) 

4.G‘orga chuqur sukunat cho‘kdi, adolatpanoh hakam esa o‘z xayollari og‘ushiga 

sho‘ng‘idi. (J.Lon.) 5.Bodomda jon bor, qilmish-qidirmish bor. (T.Mur.) 

Topshiriqlar. 1.Berilgan gaplarni diqqat bilan o‘qing, so‘zlardagi korrelyativ belgili 

va  korrelyativ  belgisiz  tovushlarni  toping.  2.  Korrelyativ  belgili  va  korelyativ 

belgisiz  undoshlar  xususiyat-larini  alohida-alohida  sharhlang.  3.  a)  Korrelyativ 

belgililar  guruhiga  kiruvchi  undosh  tovushlardagi  umumiylikni  toping,    b) 

korrelyativ  belgisizlar  guruhiga  kiruvchi  undosh  tovushlardagi    umumiylikni 

aniqlang.  4.  Guruhlarga  mansub  undosh  tovushlarni  tasniflang.  5.Tovushlar 

orasidagi ziddiyat, munosabatlarni aniqlang. 

 

2-mashq.  1.Lek  erur  bisyor  dushman,  bo‘lsa  u  bir  dona  ham!  (E.Voh.)  2.U  avval 



bir  oqardi,  bir  bo‘zardi,  keyin  hazilga  burmoqchi  bo‘ldi.  (D.Niyo.)  3.Hayot  dilni 

ravshan  qiladigan  bir  nurki,  inson  har  vaqt  shu  manaviy  nurning  ziyosiga 

muhtojdir. (A.Avl.) 4.Men sening ko‘zlaringga termulib-termulib o‘tirgim keladi, 

sening ko‘zlaringdagi ko‘lga cho‘kkim keladi. (N.Esh. aylagan kishiga bu so‘z bir 

kitobdir. (S.Say.) 

Topshiriqlar.  1.Gaplarni  diqqat  bilan  o‘qing,  so‘zlar  tarkibidagi  unli  va  undosh 

tovushlarni ajrating. 2.Mavjud undosh tovushlar turli o‘rinlarda qo‘llangan so‘zlar 

tuzib,  sirani  boyiting.  3.Unli  va  undosh  tovushlarning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini 

alohida sharhlang. 4. Gaplarni quyida keltirilgan grafik asosida tahlil qiling. 

 

UNLILAR TASNIFI 



Unli  

Tilning vеrtikal (tik) harakatiga 

ko‘ra 

tilning gorizontal 

(yotiq)  harakatiga 

ko‘ra 

Labning ishtirokiga ko‘ra 

 

☺ yuqori tor   ☺ o‘rta kеng  ☺ 

quyi kеng 

☺ til oldi      ☺ til orqa 

☺ lablanmagan   ☺ 

lablangan 

 

☺ yuqori tor   ☺ o‘rta kеng  ☺ 

☺ til oldi      ☺ til orqa 

☺ lablanmagan   ☺ 


~ 3 ~ 

 

quyi kеng 

lablangan 

 

☺ yuqori tor   ☺ o‘rta kеng  ☺ 

quyi kеng 

☺ til oldi      ☺ til orqa 

☺ lablanmagan   ☺ 

lablangan 

UNDOSHLAR TASNIFI 

Undosh 

I. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra. 

II. Hosil bo‘lish 

usuliga ko‘ra 

III. Ovoz va 

shovqinning 

ishtirokiga 

ko‘ra. 

IV. Ovozning 

miqdoriga 

ko‘ra 

 

☺Lab undoshi: ☼  lab­lab   ☼ lab­tish;   

☺Til undoshi: ☼ til oldi: □ til­tish □ 

til­milk;  

☼  til o‘rta;  ☼  til orqa: □ yaqin (sayoz) 

til orqa,  □ chuqur til orqa;  

☺ Bo‘g‘iz undoshi;  ☺Burun undoshi 

☺ portlovchi  

☺ sirg‘aluvchi  

☺ portlovi-

sirg‘aluvchi  

☺ jarangli  

☺ jarangsiz  

(bo‘lsa jufti) 

_____  

☺sonor   

☺shovqinl

i 

 

☺Lab undoshi: ☼  lab­lab   ☼ lab­tish;   

☺Til undoshi: ☼ til oldi: □ til­tish □ 

til­milk; ☼  til o‘rta;  ☼  til orqa: □ yaqin 

(sayoz) til orqa,  □ chuqur til orqa; ☺ 

Bo‘g‘iz undoshi;  ☺Burun undoshi 

☺ portlovchi  

☺ sirg‘aluvchi  

☺ portlovi-

sirg‘aluvchi 

☺ jarangli  

☺ jarangsiz  

(bo‘lsa jufti) 

_____ 

☺sonor   

☺shovqinl

i 

 

 



SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 

1. Nutq tovushi o'zida qanday jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy 

birlik sifatida namoyon bo'ladi? 

2. Fonetikaning turlari haqida gapiring. 

3. Fonologiya nima? 

4. N.S.Trubetskoy «Fonologiya asoslari» asarida fonologik ziddiyatni 

qanday tasniflaydi? 

5. Fonemalaming asosiy. sistema hosil qiluvchi belgisi nima? 

6. Unli fonemalaming asosiy belgilariga k o 'ra tasnifi haqida gapiring. 


~ 4 ~ 

 

7. Unli fonemaning har biri necha belgidan iborat va ular qaysilar? 

8. O'zbek tilida unli fonemalar qanday ziddiyatni hosil qiladi? 

9. Hozirgi o'zbek tilida nechta undosh fonema bor? 

10. Ziddiy atda turgan fonemaning birida bor, ammo ikkinchisida 

mavjud bo'lmagan belgi nima deb ataladi? 

11. Un dosh fonemalar artikulyatsion o 'm ig a k o 'ra qanday binar 

ziddiyatli munosabatlarga kirishadi? 

12. Hos il bo'lish usuliga k o 'ra undosh fonemalar qanday ziddiyatli 

munosabatda bo'ladi? 

13. Fizik (akustik) va fiziologik (artikulyatsion) o'xshashlik deb nimaga aytiladi? 

14. Bir fonema ham tor, ham keng yoki ham jarangli, ham jarangsiz 

bo'la oladimi? Sababini tushuntiring. 

15. Gr afema nima? 

16. Fon ema variantining ifodasi haqida nimalar deya olasiz? 

17. Tovushning kombinator-pozitsion o‘zgarishining qanday turlari bor? 

18. Sin garmonizm haqida nimalami bilasiz? 

19. A ssimilyatsiya deb nimaga aytiladi? 

20. О g‘zaki nutqda b a ’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlaming 

o ‘rin almashishi jarayoni nima? 

bilish zarur b o ‘lgan qanday qonunlami bilasiz? 

27. O' zbekcha nutqda  21. So‘ zning birinchi b o ‘g ‘inida biror unlining, odatda, 

tor unlining 

kuchsizlanib talaffuz qilinishiga nima deyiladi? 

22. К ompozitsion derivatsiya va analitik shakl yasalishidagi morfonema 

haqida nimalar deya olasiz? 

23. M orfema variantlashuvining qanday turlari mavjud? 


~ 5 ~ 

 

24. R eduplikatsiya jarayonidagi o ‘zgarish nima? 

25. Bir leksema yoki morfemaning variantini yuzaga chiqaruvchi 

almashinuvchi tovush juftligi nima deyiladi? 

26 .0 ‘ zbek tili talaffuzi me’yorini o ‘rganishda ayrim tovushlami 

talaffuz qilish,  

b - p, d - t undoshi bilan bogTiq qanday 

me’yorlar mavjud? 

 

FONETIK TAHLIL STRUKTURASI 



(so’zning tovush tarkibi) 

 

I. So’zning fonetik tabiati tasnif qilinadi: jumlaning fonetik bo’linishi belgilanadi 



(jumla, takt, so’z, bo’g’in, tovush, fonema soni ko’rsatiladi): 

a) tovushlar miqdori( soni_), turiga ko’ra  ; 

b) unli va undoshlar tasnifga asosan tavsif qilinadi; 

 

II.  So’zning  bo’g’inlari  ajratiladi,  turlari  ko’rsatiladi  (miqdori,  turi-yopiq; 



berkitilgan, berkitilmagan) 

 

III. So’z va gap urg’usi aniqlanadi: 



 

IV. Yuz bergan fonetik hodisalar ko’rsatiladi: 

a) tovush o’zgarishlari umumiy ko’rinishi(tovush tushishi,almashishi,orttirilishi) 

b)  fonetik  hodisa  turi  (kombinator,  assimilyatsiya,  dissimilyatsiya  va  hokazo), 

pozitsion  joy  almashinishi:metateza,fuziya  (  tovush  so’zda  o’zi  o’zgaradi: 

Samarqand), diffuziya ( qo’shimcha bilan o’zgarishi: qishlog’im), eliziya 

 


~ 6 ~ 

 

V. So’z qaysi tamoyil asosida yozilgani ko’rsatiladi. 

 

VI. Sxemasi.(V-unli,C-undosh) 



 

Biz yaqinda Vatan himoyachilari kunini nishonladik. 

I.Jumla- 1 ta, takt-3ta,so’z -6ta,bo’g’in -19ta,fonema-43ta 

So’zning fonetik tabiati: 

a)Unli soni-19 ta,turi-4 ta:i,a,u,o 

Undosh soni 24 ta,undosh turi-16 ta 

b)i-old qator,lablanmagan,yuqori tor; 

a-old qator,lablanmagan,quyi keng; 

u-orqa qator,lablangan ,yuqori tor; 

o-orqa qator,lablangan ,quyi keng; 

b-lab-lab,sof portlovchi,jarangli,shovqinli; 

z-til oldi,sof sirg’aluvchi,shovqinli,jarangli; 

y-til o’rta undosh  ,sirg’aluvchi,jarangli,shovqinli; 

q-chuqur til orqa,sof portlovchi,jarangsiz,shovqinli; 

n-til oldi,sof portlovchi,jarangli,sonor; 

d-til oldi,sof portlovchi,jarangli,sonor; 

v-lab-tish,sirg’aluvchi,jarangli,shovqinli 

t-til oldi,sof portlovchi,jarangsiz,shovqinli; 

h-bo’g’iz undoshi,sirg’aluvchi,jarangsiz,shovqinli; 

m- lab-lab, portlovchi,jarangli,sonor; 

ch-til oldi,qorishiq-portlovchi,jarangsiz,shovqinli; 

l-til oldi,sirg’aluvchi,jarangli,sonor 



~ 7 ~ 

 

r-til oldi,sirg’aluvchi,jarangli,sonor; 

k-til orqa,sof portlovchi,jarangsiz,shovqinli; 

sh-til oldi,sirg’aluvchi,jarangsiz,shovqinli; 

 

II.bo’g’inlar soni 19 ta:ochiq-14,yopiq -5 ta,berkitilgan-19,berkitilmagan- 



Tiplari:CV-14 ta 

CVC-5 ta 

III.Gap urg’usi:vatan himoyachilari kunini 

IV.- 


V.Morfologik tamoyil 

VI. 


 

CVC/CV-CVC-CV/CV-CVC/CV-CV-CV-CV-CV-CV/CV-CV-CV/CV-

CVC-CV-CVC// 

 

                         



 

 

Foydalanilgan adabiyotlar 



 1.  Abduazizov  A.  O'zbek  tili  fonologiyasi  va  morfonologiyasi.  —  Т.: 

«O'qituvchi», 1992. 

2. Abdullayev Yo'ldosh. Harorohim. — Т.: «O'qituvchi», 1996. 

3.  Abdurahmonov  G\  Mamajonov  S.  O  zbek  tili  va  adabiyoti.  —  Т.: 

«O'zbekiston», 2002. 

4. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. - Т.: «O'qituvchi», 1996. 

5. Aliyev A., Nazarov K. O'zbek tili ma'lumotnomasi. — Т.: «Fan», 1992. 

6. Ashirboyev S. Qutbning «Xusrav va Shirin» dostoni va o'zbek adabiy tili. — Т.: 

«O'qituvchi», 1997. 

7. Джамалханов X.A. Основы узбекской графики. — Т.: «Фан», 1991. 



~ 8 ~ 

 

8.  Jamolxonov  Н.А.  Fonetika,  fonologiya  va  orfoepiya.  Ma’ruzalar  matni.  —  Т.: 

Nizomiy nomli TDPU bosmaxonasi, 1999. 

9. Jamolxonov H.A. Grafika va orfografiya. Ma’ruzalar matni. - T: Nizomiy nomli 

TDPU bosmaxonasi, 1999. 

10. Jamolxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'llanmasi. 

1-qism. - Т.: Nizomiy nomli TDPU bosmaxonasi, 2004. 

11. Jamolxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'llanmasi. 

2-qism. - Т.: Nizomiy nomli TDPU bosmaxonasi, 2004 

12. Yoidoshev B. Frazeologik uslubiyat asoslari. — Samarqand, 1999. 

13.  Yo'ldoshev  Bekmurod.  Hozirgi  o'zbek  adabiy  tilida  frazeologik  birliklarning 

funksional—uslubiy  xususiyatlari.  Filol.  fanlari  doktori  ilmiy  darajasini  olish 

uchun taqdim etilgan dissertasiya. — Т.: 1994. 

14.  Mahmudov  A.  Unlilar.  —  Т.,  O'zFA  «Kibernetika»  ilmiy  ishlab  chiqarish 

birlashmasi. 1993. 

15. Milletlerarasi £ag'da§ turk alfabeleri Sempoziyumi (18—20 Kasim, 

1991).  Yayina  hazirlayan:  dog.  Dr.  Nadir  Devlet.  M.  U.  Tiirkiyat  Ara§tirmalari 

Enstitusii. - Istanbul, 1992. 



Download 460,23 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish