Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
234 
korpusida nutq harakatlari va imo-ishoralarini qidirish imkoniyati orqali quyidagicha qo‘shimcha 
ma’lumotlarni ham olish mumkin: 
videodagi ma’ruzachilar soni; 
videoda aks etgan ijtimoiy holat; 
nutq harakatlarining turlari; 
kaftning yo‘nalishi; 
harakat yo‘nalishi.
Multimediya korpuslari tabiiy dialogning og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan tarkibiy qismlarining 
o‘zaro ta’sirini o‘rganish nuqtayi nazaridan ahamiyatlidir. Bundan tashqari, ushbu korpus leksikografiya, 
mashinalarni tarjima qilish tizimini yaratish, interfeyslarni yaratish, sun’iy intellekt tizimlarini yaratish va 
boshqa ko‘plab sohalarda amaliy qo‘llanilish uchun yuqori salohiyatga ega. 
Multimediya korpusida ikki xil birlik namoyish etiladi [Захаров, 2011: 161]:
1.
Multimediya fragmenti bilan mos keladigan ovoz va ularga giperhavola orqali bog‘langan 
matn bo‘lagi. Bu birlik shartli ravishda klipmatn yoki klikst deb nomlanadi.
2.
Multimediya fragmentini ifodalovchi imo-ishora materiallari. Bu birlik biror filmdan video 
yoki istalgan shakldagi klip bo‘lishi mumkin, lekin matn emas.
Har bir klikst yoki klip alohida matn hisoblanadi va uning muallifi, nomi, yaratilgan sanasi, janri, 
xronotopi va boshqa ba’zi jihatlari bo‘yicha alohida matn sifatida tavsiflanadi. Shu bilan birga, 
multimediya korpusini an’anaviy og‘zaki subkorpus bilan taqqoslaganda uning o‘ziga xosligini to‘liq 
ochib beradigan boshqa qo‘shimcha xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Birinchidan, klipmatnning nutq 
komponentini tavsiflovchi parametrlarning ma’lum tizimi beriladi: 

vaziyat turi; 

nutq harakatlarining turi (savol, so‘rov, kechirim, maslahat va hk.); 

nutq harakatlarining to‘liqligi (to‘liq, tugallanmagan, uzilib qolgan);

nutq uslubi (oddiy nutq, pichirlash, qichqiriq, diktant); 

takrorlanishning mavjudligi va turlari (bitta, ko‘p, takroran so‘rab, iqtibos keltirish, taqlid 
qilish); 

vokal imo-ishoralarning mavjudligi va turlari (qarsak chalish, qarsak chalish, hushtak chalish, 
imo qilish va boshqalar); 

notiqlarning xususiyatlari (soni, jinsi, gapiradigan tili) 
Bundan tashqari, parametrlar tizimi ishlab chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra klip va klipmatnning imo-
ishora komponenti tavsiflangan [Ҳамроева, 2018]: 

imo-ishorani bajaradigan organ (qo‘l, bosh, gavda, oyoq); 

faol organ (qo‘l, bosh, kaft, iyak, ko‘z va boshqalar); 

passiv organ (qo‘l, bosh, ko‘krak); 

adapter (tananing tarkibiga kirmaydigan, ammo imo-ishoraning zaruriy komponenti, masalan, 
imo-ishora uchun kiyim “ko‘ylagi” ni to‘g‘rilaydi); 

faol organning harakat yo‘nalishi (yuqoriga, oldinga, orqaga, yonga, pastga, tepadan, oldidan, 
orqadan, yondan, pastdan, aylanasiga va boshqalar); 

imo-ishoralarning chastotasi (bitta / ko‘p); 

imo-ishora turi (ichki holat, deyktik, dekorativ); 

imo-ishoraning nomi (boshni chayqatish, ko‘zni yumish, qo‘lni silkitish); 

kommunikativ harakat turi / ichki holat turi (salomlashish, kechirim so‘rash, xayrlashish, 
kelishuv, rad etish, tahdid, tasalli va h.k.; noziklik, ajablanish, quvonch, taxmin va boshqalar); 

to‘siqning mavjudligi (imo-ishoralarning to‘liq bajarilishiga xalaqit beradigan obyekt); 

imo-ishoraning to‘liqligi (to‘liq, uzilib qolgan, o‘zgartirilgan va hk); 

imo-ishoraning haqiqiyligi (tasvirlangan, aks ettirilgan, taqlid qilingan va boshqalar). 
O‘zbek tilining ham multimediya korpusi yaratilsa, u qanday ko‘rinishda bo‘ladi? Bu savol 
bugungi kunda o‘zbek tili milliy korpusini yaratish ustida ish olib borayotgan har bir olim va 
tadqiqotchini o‘ylantiradi. Buning uchun bajarilishi lozim bo‘lgan eng muhim vazifa izohli lug‘atdagi 
so‘zlar ma’lumotlar bazasiga kiritilishi lozim. Masalan, 
“baribir”
degan so‘z qidiruvga berilsa, ushbu 
so‘z ishtirok etgan audio va videokliplar ekranda namoyon bo‘ladi. Qidiruv natijasi videolavhani tomosha 
qilish hamda eshitish imkonini beradi: 

---