O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti
2
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
BOSHLANG’ICH TA’LIM VA TARBIYAVIY ISH YO’NALISHI
«UMUMIY PEDAGOGIKA» FANIDAN
«O’qituvchining shaxsiy va kasbiy xususiyatlari»
MAVZUSIDAGI
Bajaruvchi: 1-bosqich talabasi B.Rahmonqulov
Ilmiy rahbar: Sh.O’roqov Kurs ishi pedagogika kafedrasida bajarildi.
Kafedra mudiri:
dots. A.Abdumannotov
Kurs ishi kafedraning 2013-yil ___ iyunda bo‘lib o‘tgan ___-sonli majlisida
himoya qilindi va ______ foizga baholandi
Komissiya raisi: _____________
A’zolari:
_____________
_____________
_____________
_____________
SAMARQAND – 2013
3
KIRISH ASOSIY QISM
1. Pedagogning insoniy xususiyatlari va pedagoglik kasbining mohiyati
2 . Pedagogning kasbiy xususiyatlari
3. Pedagogning shaxsiy xususiyatlari
XULOSA
ADABIYOTLAR RO’YXATI
4
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Jamiyatda pedagogning tutgan o‘rni, davlatning pedagoglarga bo‘lgan
munosabati, pedagog o‘qituvchilarning iqtisodiy-ijtimoiy ahvoli o‘sha davlat,
mamlakatning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. Pedagog va
pedagoglik kasbi qanchalik jamiyatda yuqori mavqyega ega bo‘lsa, o‘sha
mamlakatning kelajagi ham porloq bo‘ladi.
Agarda mamlakatda bo‘lsa u davlatning porloq kelajagi, jadal rivojlanishi
haqida gap bo‘lishi mumkin emas.
Qadimda ham pedagoglarning jamiyat rivojlanishidagi yuksak o‘rnini
tushunishgan, ularning mehnatlarini qadrlashgan va buyuk so‘z bilan ustoz deb
atashgan. Ustozlar ham bundan muqaddas so‘zga munosib bo‘lishga harakat
qilishgan va o‘z kuchlari, bilimlari, aqil zakovotlarini yosh avlodga berishgan.
Jamiyatda iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma‘naviy munosabatlar
o‘zgarganda bu jarayonning istiqloliy rivojlanishi bevosita ta‘lim tarbiya tizimi
isloh etish bilan bog‘liq holda ko‘chib o‘tish davriga xos so‘ngi o‘n yil
mobaynidagi tajribalardan ko‘rinib turibdi.
,,T‘alim to‘g‘risidagi va kadirlar tayorlash milliy dasturi qonunlarda belgilab
berilganidik, islohatlarni muvaffaqiyatli amalgam oshirishga ma‘sul bo‘lgan
jamiyat a‘zolari birinchi galda o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lgan pedagog kadrlar
tayorlash dolzarb vazifa bolib qolmoqda.
Bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich amalga oshirish yo‘lida vujudga
kelayotgan ma‘naviy va moddiy qiyinchiliklarning oldini olishda hamda yuzaga
chiqish ehtimoli bo‘lgan bo‘shliq o‘rnini sog‘lom fikr, yangicha tafakkur g‘oyalari,
ilmiy bilimlar bilan to‘ldirishda pedagog – ustozning kasbiy-insoniy
munosabatlarini muhim ahamiyatga ega ekanligi hayot jarayonida o‘z isbotini
topdi. Endigi asosiy vazifa usluksiz ta‘lim tuzimida o‘quvchi va talabani faqat
o‘qitib, passiv tinglovchiga aylantirish emas, balki ta‘lim beruvchi va ta‘lim
oluvchi o‘rtasida ,,sub‘ekt-sub‘ektlari‖ munosabatlarini o‘rnatib, o‘quvchi va
5 talabani ta‘lim-tarbiya jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish pedagogika
fanlarining va pedagogiklarning asosiy fazifasi xisoblanadi.
I.A.Karimov: «O‘qituvchi va o‘quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik
o‘rnini ongli intizom egallash juda qiyin kechayapti. O‘qituvchining bosh vazifasi
o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilishdan iboratligini
ko‘pincha yaxshi tushunamiz. Lekin afsuski amalda tajribamizda unga rioya
qilmaymiz» -deb bejiz ta‘kidlab o‘tilmagan edi.
Ayniqsa milliy g‘oya va milliy mafkura asosida amalga oshadigan
rivojlanishga yoshlarning ongli munosabatlarini shakillantirish pedagoglar oldiga
katta mas‘uliyat yuklaydi. Shundan kelib chiqib, Prezidentimiz I.A.Karimov
yuqori malakali, zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan hozirgi kun talablari asolarida
fikrlay oladigan etuk kadrlarni tayorlash –ham ijtimoiy, ham iqtisodiy
muommolarimizni hal etishning kaliti hisoblanadi-deb alohida uqtirib o‘tgan.
Sharqona kasbiy- insoniy munosabatlarni shakillanishi axloqiy tarbiya bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning ma‘naviy asosi xususida birinchilar qatorida
allomalar, Xos Xojib va Alisher Navoiy tomonidan fikr yuritilgan. Bo‘lajak
pedagoglarda kasbiy madaniy insoniy xususiyatlarining shakillanishida boy
ma‘naviy merosimiz asoslari Koshifiy Abdulla Avloniy va boshqa kabi
allomalarimizning ulkan merosini o‘rganish hamda amalga tadbiq etish bugunning,
ayniqsa pedagogika faning dolzarb vazifasi hisoblanadi.
Ushbu muommoning ijtimoiy pedagogic mohiyati N.Abdukarimov,
M.Achilov, M.Ashurov, N.Shodiyev, M.Qurbonov va boshqalarning ilmiy
izlanishlarida o‘z ifodasini topgan.
Ammo ko‘rib chiqilgan tadqiqot ishlarida bo‘lajak pedagogning kasbiy
madaniy va insoniy munosabatlarini shakillantirishi muammosi to‘laligicha o‘z
echimini topgan deb bo‘lmaydi. Shu vaqtga qadar ,,Kadrlar tayorlash Milliy
dasturida belgilab berilgan‖ mehnat bozoriga xos munosabatlarida tarbiyachi-
o‘qituvchi pedagogning o‘rni vazifasi, kasbiy insoniy xislatlari etarlicha
aniqlanmagan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar echimida sharqona kasb
madanyatining mohiyati etarli ilmiy asosda echilmagan. Bo‘lajak pedagog- talaba
6 erkin shaxs sifatida munosabatlar olamida o‘zining kasbiy - madaniy, insoniy
mavqeyini to‘liq anglab olish imkloniyatiga qodir emas. O‘z echimini kutayotgan
bu masalalar muommoning dolzarbligini belgilaydi.
Shundan kelib chiqib, ushbu muommoning qo‘yilishi va ilmiy jihatdan hal
etilganligiga ko‘ra kurs ishining mavzusi ,,O‘qituvchining shaxsiy va kasbiy
xususiyatlari‖ deb bilgilanadi.
Kurs ishining maqsadi pedagogning insoniy ahloqiy sifatlari kasbiga oid
ko‘nikma va malakalarning mohiyatini asoslab berishdan iborat.
Kurs ishing maqsadidan kelib chiqqan holda qo‘ydagi vazifalar belgilanadi:
1. Pedagogning kasbiy-insoniy xususiyatlarini nazariy – metodologik va ijtimoiy
mohiyatini asoslash.
2. Tahlillar asosida bo‘lajak pedagogda shakillanishi lozim bo‘lgan ijobiy
hislatlar tizimini aniqlash.
3. Pedagogning kasbiy, madaniy, insoniy xususiyatlarini takomillashtirish
bo‘yicha ilmiy-amaliy, uslubiy tavsilotlar ishlab chiqish.
Kurs ishining metodologik asosini milliy g‘oya va milliy mafkura bo‘yicha
O‘zbekiston
Respublikasining
Farmonlari,
O‘zbekiston
Respublikasining
Konstitutsiyasi, ,,Ta‘lim to‘g‘risida‖ Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qonunlari
buyuk allomalarining ilmiy nazariy ta‘limotlari va boshqalarni tashkil etadi. Kurs
ishining tadqiqot uslublariga falsafiy, pedagogik psixologik adabiyotlarni nazariy
o`rganish hamda tahlil etish, og`zaki va yozma so`rovnomalar o`tkazish; ilg`or
pedagogik tajribalarni o`rganish: pedagogik tajriba: olingan ilmiy pedagogik
ma‘lumotlarni tahlil kilish kiradi. Kurs ishining bosqichlari:
7
ASOSIY QISM
1. Pedagogning insoniy xususiyatlari va pedagoglik
kasbining mohiyati.
O`qituvchining insoniy xususiyatlari deganda bizning ko`z oldimizga uning
adolatli, kechirimli, boshqalarga namuna bo`la olish, tashkilotchilik, bolalarni
sevish, yaxshilik qilish kabi xususiyatlari namoyon bo`ladi.
O`qituvchi odobining mohiyati asosiy mazmuni pedagogik faoliyat uchun
muhim bo`lgan axloqiy sifatlarda ifodalanadi.
Umuminsoniy va milliy axloqiy fazilatlar barcha kishilar hamma kasb
egalari jumladan o`qituvchi tarbiyachilar uchun ham juda zarurdir.
Axloqiy fazilatlar mexnat jarayonida kishining hulqi fe`l-atvorini tartibga
solib turuvchi qoidalar, normalar, talablar, mezonlar shaklida ifodalanadi. Axloq
normalari davlatning turli qonunlari bilan amalga oshiriladigan huquq
normalaridan farq qilib ommaviy odat va namuna kuchi jamiyatchilikning fikri
ta`sirida yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy voqelik shaxs oldiga
ma`lum axloqiy talablar qo`yadi bu talablar axloq normasi axloqiy fazilatlar
shaklida ifodalanadi. Jamiyat o`z faoliyati va istiqboli uchun xizmat qiladigan
axloq normalari, talablari, mezonlarini belgilaydi. O`qituvchi umuminsoniy va
milliy axloqiy fazilatlarni o`zlashtirib olishi tajribada qo`llashi, o`zining
dunyoqarashi mafkurasi va axloqiy tajribasi bilan taqqoslashi lozim.
Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko`rish natijasida umuminsoniy
milliy ahloqiy sifatlar, qoidalari, normalar, o`qituvchining o`z axloqiy fazilatiga,
e`tiqodiga aylanadi.
Bular muallimning dunyoqarashi fikr va mulohazalari bilan qo`shilib bozor
iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish sharoitida uning o`rni va rolini belgilaydi.
O`qituvchi odobining normalari har bir muallimning shaxsiy fikriga, axloqiy
fazilati va e`tiqodiga aylanishi lozim. Axloqiy e`tiqod va sifatlar o`qituvchining
dars berish jarayonida, tarbiyaviy ishlarida, o`quvchilar, ota-onalar va boshqa
8 kishilar bilan muomala munosabatlarida, kundalik turmushda o`zining shaxsiy
namunasi bilan axloqiy ta`sir o`tkazishda ko`zga tashlanadi. Pedagogik takt
o`qituvchi axloqining amaliy ko`rinishlaridan biridir.
Muallim xulqining natijalari uning yoshlarga axloqiy ta`sirining
samaradorligida, axloqiy tarbiya sohasida erishgan yutuqlarida namayon bo`ladi.
O`qituvchi odobining asosiy sifatlari umuminsoniy va milliy- axloqiy fazilatlar,
tushunchalarga mos keladi va ularni pedagogik faoliyat bilan bog`liq tarzida bir
qadar oydinlashiriladi.
Insonparvarlik,
vatanparvarlik
milliy g`urur,
baynalminalchilik, adolat, yaxshilik qilish, burch, qadr qimmat, ma`suliyat vijdon,
halollik, rostgo`ylik, poklik, talabchanlik kabi axloqiy fazilatlar o`qituvchi
odobida pedogogik faoliyati bilan bog`liq ravishda tahlil qilinadi bolalarga
yaxshilik qilish o`qituvchilik burchi o`qituvchi sha`ni, qadr qimmati, o`qituvchilik
mas`uliyati, o`qituvchilik vijdoni, talabchan va adolatli bo`lish, o`qituvchining
ma`naviy qiyofasi, halolligi, pokligi rostgo`yligi kabilar o`qituvchi axloqining
muhim fazilatlari hisoblanadi. Ularni chuqur va puxta o`zlashtirish bo`lajak
o`qituvchi uchun katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
Bunday axloqiy va insoniy xususiyatlarini tog`ri amalga oshira olgan
O`qituvchigina o`zining haqiqiy biologik ekanligini xis etadi. O`qituvchining
bilimidan bo`lishi, insoniyat ma`naviy boyliklarini ko`paytirishga va uni yoshlarga
astoydil o`rgatish, o`z ishida qanoat hosil qilish, o`z kasbini bolalarni dildan
sevish, berilib ishlash.
-Bularning barchasi o`quvchi shaxsining skakllanishiga bebaxo axloqiy
ta`sir etadi. O`qituvchining bilimdonligi ham uning insoniy yoki axloqiy
xususiyati hisoblanadi.
Bilimdonlik bu insoniy munosabatlarni go`zallashtiradi. Shuning uchun ham
o`qituvchi o`z ustida tinimsiz izlanish olib borishi ya`ni o`qituvchi o`z ustida
ishlashdan to`xtagan kuni u o`lik hisoblanadi.
O‘qituvchilik faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra axloqiy xarakterga ega.
Pedagogik faoliyatning bunday xususiyati barcha fan o‘qituvchilariga,
tarbiyachilar, sinf va maktab rahbarlariga birdek taallukdidir. Barcha pedagogik
9 xodimlarning har bir so‘zi va amaliy xatti-harakatlari o‘quvchilarga,
tarbiyalanuvchilarga umuminsoniy va milliy axloqni singdirish maqsadiga xizmat
qilishi lozim. Bu ish o‘z navbatida muallim va o‘quvchilardan axloq nazariyasi,
axloqiy tasavvur va tushunchalar, o‘qituvchi odobiga doir bilimlarini muntazam
ravishda oshirib borishni; muhokama, mulohaza qilib, uning mohiyatini tushunish,
mag‘zini chaqishni talab etadi. Murakkab axloqiy hodisalarning mohiyatini
o‘quvchilarga tushuntirish mas‘uliyatli ish bo‘lib, buning uchun muallim
o‘quvchilarning yoshi, saviyasiga moye, ular tushunadigan misollarni izlab topishi,
tanlab olishi kerak.
Pedagogik faoliyat o‘qituvchidan axloqiy ma‘rifatli, yaxshi xulq egasi
bo‘lishni; axloqiy tajribaga ega bo‘lishni, o‘z-o‘zini muntazam ravishda axloqiy
jihatdan tarbiyalab borishni talab etadi, shu bilan birga muallim o‘quvchilarga
muntazam ravishda axloqan saboq berib, ularni axloqiy bilimli qilishi; bolalarga
yaxshi xulqiy odatlarni amalda bajartirib, mashq qildirib, axloqiy tajriba
orttirishlariga ko‘maklashishi; o‘quvchilarni ham o‘z-o‘zini tarbiyalab borishlariga
erishishi zarur.
Axloqiy ma‘rifat pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi bo‘lib, uning maqsadi
umuminsoniy va milliy axloqning mohiyatini, qonuniyatlarini; uning tamoyillari,
talablari, qoidalariga doir bilimlarni, axloqning odamlar hayotidagi o‘rni va rolini
muallimning o‘zi anglab olishi va tarbiyalanuvchilarga, o‘quvchilarga
singdirishdir. Pedagogik xodimlarning hammasi, barcha fan o‘qituvchilarining
faoliyati shu maqsadga qaratilishi zarur. O‘zbekiston maktablarida «Odobnoma»
o‘quv predmeti sifatida o‘qitilayotgani ham o‘quvchilarni axloqiy ma‘-rifatli
qilishdek muhim vazifani tuzukroq bajarishga, o‘quvchilarning axloqiy tarbiyasini
yaxshilashga da‘vat etilgan.
O‘quvchilarni axloqiy ma‘rifatli qilish bu — ularni axloqqa doir muammolar,
axloqiy baho mezonlari bilan tanishtirish; kishi biror ishni qilayotganida fikri,
so‘zi, xulqi, xatti-harakatlarida mas‘uliyatini va erkinlik darajasini bilishi, har bir
harakatining, xulq-atvorining oqibatini ko‘z oldiga keltirish lozimligini yoshlarga
10
anglatishdan iborat. Shu tariqa o‘quvchilar hayotning ma‘nosi, yashashdan maqsad, baxt nima ekanligini anglab olishlari lozim.
Axloqiy ma‘rifat shaxsni axloqiy tarbiyalashning birinchi bosqichi bo‘lib,
yoshlarni axloq to‘g‘risida falsafiy ta‘limotlarning mazmuni va mohiyati, namunali
axloqiy g‘oyalar, tamoyillar, qoidalar bilan tanishti-radi. Kishi xulqiga bilimdan
ko‘ra ham e‘tiqod ko‘proq turtki bo‘ladi. Axloqiy bilimlar hali e‘tiqod degani
emas. Ayrim o‘qituvchilar buning farqini ajrata olmay, axloqiy bilim berishni —
axloqiy tarbiya berish deb tushunadilar. Shuning uchun ham ular ko‘pincha bolaga
nasihat qilish, axloqqa doir mavzularda suhbatlar o‘tkazish bilan cheklanib,
bolalarga yaxshi ishlarni amalda bajartirishga, axloqiy ko‘nikma va malakalar hosil
qilishga kamroq e‘tibor beradilar.
Maktablar tajribasini kuzatish shundan dalolat beradiki, o‘quvchilar
«Odobnoma» darslarida, shuningdek jamiyatshunoslik, gumanitar fanlarni o‘qish
jarayonida «axloq», «odob» so‘zlarining ma‘nosini bilib oladilar. O‘rta Osiyo
xalqlarining qadimiy urf-odatlari, axloq-odobi tarixini, Qur‘oni Karim, Hadislarga
doyr bilimlarni o‘rganadilar. Ona-Vatan tarixi, Spitamen, malika To‘maris,
Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur kabi Vatan fidoyilarining jasoratlari bilan
tanishadilar. Insoniy munosabatlar odobi — salomlashish va xayrlashish qoidalari,
so‘zlashuv odobi qoidalarini bilib oladilar. Shuningdek, insoniy fazilatlar —
tozalik, ozodalik, poklik, soch-soqolni parvarish qilish, pardoz-andoz odobi
qoidalarini; halol, harom nimaligini, chekish, ichkilikbozlik, giyohvandlik kabi
zararli odatlardan saklanish haqidagi tushunchalarni; oilaviy hayot odobi va
psixologiyasiga doyir bilimlarni o‘rganadilar. Bularning barchasi o‘quvchilarni
axloqiy jihatdan ma‘ri-fatli qilishga qaratilgan.
Shu bilan birga ularda umuminsoniy va milliy axloq qoidalari, talablariga
moye ravishda harakat qilish, ularga amal kilish istagi, ehtiyoji ham shakllangan
bo‘lishi zarur. Odobnoma mashg‘ulotlarini hayot bilan bog‘lash maqsadida
sinfdagi o‘quvchining biror nojo‘ya xatti-harakatini hadeb misol tariqasida
keltiraverish ham yaxshi na-tija beravermasligini unutmaslik darkor.
11
O‘quvchilarni axloqiy ma‘rifatli qilish vositalaridan biri ularga pand-nasihat berishdir. Nasihatni albatta, o‘rni bilan va me‘yorida ishlatish lozim. Aks holda u
nasihatbozlikka aylanib ketadi. «Keksalar sizdek paytida unday qilgan edilar,
bunday qilgan edilar. Siz urush nimaligini, qiyinchilik nimaligini ko‘rmagansiz,
bashang kiyinasiz, tayyorga ayyorsiz» kabi ta‘na toshlarini otish, minnat qilish
yoshlarning g‘ashini keltirib, nafratini qo‘zg‘atishi mumkin. Keksalar haqida,
ularning yaxshi an‘analari, odatlari haqida gapirish bilan birga yoshlarning ham
ibratli, yaxshi xulqini ma‘qullash, xolisona baholash darkor. Shuni unutmaslik
lozimki, jamiyat hamma vaqt olg‘a qarab taraqqiy etadi. Yoshlar ota-onalaridan
ko‘ra ilgarilab ketadilar. Ular xulqida biror salbiy hodisa yoki odobsizlik uchrasa,
buning sabablarini aniqlash lozim. Ko‘pincha bolaning yomon xatti-harakatiga ota-
ona, kattalar sabab bo‘lishi, bu noto‘g‘ri tarbiya oqibati ekanligi ma‘lum bo‘ladi.
Muallim biror axloqiy qusurni o‘quvchilar bilan tahlil etayotganida, iloji
boricha, sinfda turgan o‘quvchini misol tariqasida keltirmasligi yoki
«o‘quvchilardan qaysi biri bunga o‘xshaydi» deb, darsni bo‘shroq o‘zlashtiradigan
yoki sho‘xroq bolaga ishora qilmasligi lozim. Bunday «axloqiy ma‘rifat» bolani
haqoratlashga aylanishi, yomon oqibatlarga olib kelishi ham mumkin.
Bolalarni axloqiy ma‘rifatli qilish uchun muallim o‘quvchilarning hissiyotiga
ta‘sir o‘tkazadigan vositalardan foydalanishi kerak. Bunda badiiy adabiyot juda
qo‘l keladi. Masalan, Hadislarning mazmunini ifodalagan she‘rlar — Alisher
Navoiyning «Qirq hadis»i, Abdulla Oripovning «Haj daftari» va boshqa
kitoblardan foydalanish axloqiy saboq mashg‘ulotlarini jonlantiradi, tarbiyaviy
ta‘sirini oshiradi.
O‘quvchilarni axloqiy ma‘rifatli qilishda «Odobnoma» darslari muhim rol
o‘ynaydi.
O‘zbekiston
maktablarida
«Odobnoma»
darsligi
bo‘yicha
o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlar bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Muallimning axloqiy-ma‘rifiy faoliyati samarali bo‘lishi uchun u, o‘quvchi
yoki talabaning axloqqa doir bilim darajasidan xabardor bo‘lishi kerak. Bolalar
bilan yakkama-yakka suhbatlar o‘tkazish, savol-javob kechalarini tashkil etish,
mashg‘ulotlar jarayonida axloqqa doir savollar berish kabilar bunda qo‘l keladi.
12
O‘qituvchi bolalarni axloqiy ma‘rifatli qilish jarayonida shuni esda tutishi lozimki, «Hayotning ma‘nosi nimadan iborat?», «Kimni baxtli deyish mumkin?»,
«Baxtlilikni «o‘lchaydigan toshu tarozi, mezonlar bormi?» kabi axloqiy
masalalarga yoshlar hamma vaqt qiziqqanlar va qiziqadilar.
2 . Pedagogning kasbiy xususiyatlari.
E`tiqod, odob, fuqorolik burchini anglash – o`qituvchining asosiy
xususiyatlaridan biridir .
Maktab o`qituvchisi o`zi targ`ib qilayotgan idealning fazilatlarini shaxsiy
namunasida
ko`rsatishi
kerak. Bolalarga
mehr-muruvvat
ko`rsatishdir
o`qituvchning eng muhim fazilatidir.
Bu bolalarning hamma qiliq qilmishlarni kechirish ularga xushomadgo‘ylik
qilish emas, balki talabchanlik va qattiqqullik adolatlilik bilan qo`shilgan mehr-
muhabat bo`lib, ana shu sifatga ega bo`lgan shaxs o`zining ko`p vaqtini va kuchini
bolalarga bag`shlaydi. U zarur vaqtda istaklarini qurbon qilib, bolalar manfaati
yo‘lida ehtiyojini cheklashga tayyor turadi.
Ijtimoiy faollik va fuqorolik burchini anglash o`qituvchi shaxsiga xos sifat,
zero haqiqiy pedagog to`la ma`nodagi jamoatchi bo`lib, bolalarga hayotda ijtimoiy
faol hayotda turishning amaliy namunasini ko`rsatadi.
O`qituvchining muhim fazilati – kishilar bilan tez el bo`la olish,
ko`pchilikka aralasha bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo`lib, bunda muomala
madaniyatning yuksakligini ifodalaydi. Chunki o`qituvchiga hamisha odamlar
bilan aloqa qilishga ular bilan ishlashga to`g`ri keladi. O`qituvchi ishidagi
muvoffaqiyatini kundalik faoliyatida kattalar va bolalar, ayrim guruh va yakka
shaxslar bilan aloqaga kirisha olish qobiliyatini taminlaydi. Aloqalarda,
faoliyatida duch keladigan turli xil voqyealarga pedagogik qoidalar nuqtai
nazardan dogmatik munosabatlarda bo`lish emas, balki ularni o`z holicha idrok
etib, adolatli baholash, munosabita odil bolish o`qituvchining orasini oshiradi.
O`qituvchining odobi, madaniyati yuksak bo`lsagina, odamlarga nisbatan
13
mexribon, saxovatli bo`la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Buning uchun ochiq ko`ngil, qat`iy bo`lish, o`zini tuta bilish, bardoshli bo`lish kerak. Bolalarga
nisbatan talabchanlik bo`lish bilan birga o`z shaxsiga tanqidiy nuqtaiy - nazardan
qaray olish kerak.
O`qituvchining odobi umuminsonoy axloqning kategoriyalari, qoidalari va
normalarini ta‘lim- tarbiya jarayoniga xos xususiyatlari bilan uyg`unlashtirib,
pedagogning o`quvchilar, o`qituvchilar jamoasi ota-onalar va jamoatchilik
vakillari bilan munosabatida ifodalanadigan kasbiy-axloqiy xususiyatdir.
O`qituvchi pedagogik etikaning normalarini o`zlashtirib olish tajribada
qo`llash, o`zining dunyo qarashi va axloqiy tajribasi bilan taqqoslash lozim.
Fikirlash va his etish, turmushda sinab ko`rish natijasida pedagogik etikaning
qoidalari o`qituvchining o`z e‘tiqodiga, intilishiga, o`z axloqiy sifatiga aylanadi.
Bu axloqiy e‘tiqod o`qituvchining dars berish jarayonida, tarbiyaviy ishlarida,
o`qituvchi va boshqa kishilar bilan munosabatida, muomalasida, kundalik
turmushida o`zining shaxsiy namunasi bilan axloqiy ta‘sir o`tkazishda ko`zga
tashlanadi. Pedagogik takt o`qituvchi axloqining amaliy ko`rinishlaridandir.
Muallim axloqning natijalari uning yoshlarga axloqiy ta‘sirining samaradorligida
namoyon bo`ladi. Pedagogik etikaning asosiy tushunchalari umuminsoniy axloq
kategoriyalariga mos keladi va ularni o`qituvchi faoliyati bilan bog`liq tarzda bir
qadar aniqlanadi. Pedagogik etikada gumanizm, adolatlik, vijdonlik, halollik,
yaxshilik qilish kabilar o`qituvchi faoliyati bilan bog`liq ravishda tahlil qilinadi.
Axloq nazaryasida yaxshilik eng muhim kategoriya hisoblanadi yaxshilik-axloqiy
ijobiy fazilat bo`lib, normativ etikaning idealini individual axloqda ijobiy-xulqiy
fazilatlarning mazmunini inson faoliyati yoki biror hatti-harakatiga aks ettiradi
yazshilik-kishining ongi va axloqiy amaliyotida jamiyat va shaxs manfaatlarining
birligini aks ettirib jamiyat va shaxsga manfaat keltiradigan, ijtimoiy tariqqiyotga
mos keladigan tushunchadir. Pedagogik etikada yaxshilik tushunchasi o‘quvchi
faoliyati bilan bog‘liq xolda aniqlashtiriladi. Unda o‘qituvchi va o‘quvchilar
jaomasining manfatlarining birligi, muallim va o‘quvchi maqsadining birligi talim
va tarbiya samarasi uchun kurashning birligi aks etadi. Yaxshilik fazilati ikkala
14
tomonning ham yaxshi niyatli, xayrixox, mehribon bo`lishini taqozo qiladi. Yaxshilik qaror topishi uchun yomonlikka murosasiz bo`lishi lozim. Yaxshi istak
bilan xushmuomilalik, yaxshi qiliq, yaxshi xatti-xarakatning birligi zarur. Shaxs
ahloqni xarakterlaydigan belgilaridan biri ma‘suliyatdir. O`qituvchining
mas‘uliyati tushunchasining butun mazmunini saqlagan holda muallimning
faoliyati va ta‘lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarni ham o`z ichiga oladi.
O`qituvchi zimmasiga bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish mas‘uliyati
yuklanadi. Muallim o`quvchiga chuqur nazariy bilim berishi uni hayotga,
mehnatga tayyorlash lozim. Shu bilan birga u boladagi mavjud layoqat va
qobilyatlarni payqab, individual munosabatda bo‘lishi unda mavjud bo‘lgan ijobiy-
axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirish darkor. Muallim sinfda jamiyatning vakili
sifatida o‘quvchi jamoasi bilan yolg‘iz o‘zi ish olib boradi. Bunday sharoitda
o‘qituvchining mas‘ulyati uning xulqini tartibga soladigan, boshqaradigan kuch
o‘quvchilarga tasir o‘tkazish darajasining asosiy mezoni xisoblanadi. Pedagogik
odobga ega bo‘lgan o‘qituvchi o‘quvchilar orasida obro` qozonadi. O‘qituvchi
qanchalik ko‘proq obru qozonsa, talim va tarbiya mohiyatan shunchalik
muvaffaqiyatliroq bo‘ladi va aksincha, o‘qirtuvchining obro`yi qanchalik past
bo`lsa, uning bolalarga ta‘siri shuncha bo`sh va o`quvchilarni voyaga yetkazish
jarayoni ham shuncha zaif bo`ladi. O`qituvchi har kuni o`quvchilar uchrashadi,
savol-javob qiladi, ularning yaxshi ishlarida maqullaydi. Bilimini baholaydi,
nojo`yi xatti - harakatlari uchun tanbeh beradi. Albatta o`qituvchining fikri,
mulohazalarida nisbiylik, sub‘ektivlik alomatlari mavjud. U hammaga aynan
birdek juda to`g`ri munosabatda bo`la olmaslik mumkin. Lekin u hamma
o`quvchilarga nisbatan xolis niyatli, yaxshilik qilishga intiluvchi adolatli kishi
ekanligiga barchaning ishonchi komil bo`lmog`i darkor. Sinfda o`qituvchi ―yaxshi
ko`radigan‖ yomon ko`radigan o`quvchilar bor degan taassurot tug`ilmasligi kerak.
Xullas obro` o`qituvchilik faoliyati uchun zarur xususiyatidir. Obro` kishining
chuqur bilimli yuksak axloqiy sifatlari, hayot tajribasi, ilmiy tadqiqot va jamoat
ishlarida faol ishtirok etishi tufayli orttirilgan, ko`pchilik tomondan e‘tirof etilgan
ta‘siri nufuzidir.
15
3. Pedagogning shaxsiy xususiyatlari tasnifi. Pedagog kasbi unga mansub bo‘lgan shaxsga shunday talab va vazifalarni
qo‘yadiki ular, birinchi navbatda, faoliyat ob‘ekti bo`lgan bola shaxsiga bo`lgan
munosabatda o`z aksini topishi lozim. Buyuk polyak pedagogini Yamush Karchak
buni ‗bolalarni sevmoq kerak‘ –deb e‘tirof etgan. Buning uchun esa pedagogning
o`zi haqiqiy inson bo`lmog`i lozim. Haqiqiy inson esa, birinchi galda, insonparvar,
ya‘ni kim bo`lishidan qat‘iy nazar uni sevmog`i, bola shaxsini esa insoniyatning
kelajagi sifatida hurmat qilmog`i lozim. O`zbek xalqining pedagog va uning
sifatlari, roli to`g`risida muqaddas donishlari mavjud, ya‘ni ‗ustoz otangday ulug`,
ustoz ko`rmagan shogird yuz usulda yo‘rg`alar, ota-ona bolani dunyoga keltiradi,
lekin ustoz ularni inson qilib tarbiyalaydi va hokazolar. Ustoz bola shaxsini tarkib
toptirar ekan, uning o`zi to`liq ma‘noda ijobiy axloqiy sifatlarga ega bo`lmog`i
lozom, ular quyidagilardan iborat: samimiylik va beg`arazlik, bag`rikenglik,
olijanoblik va xushfellik, kechirimlilik sofdillik va pokizalik adolatlilik va
insoflilik, hamdardlik va hayrixoxlik, andishalik, sabr- toqatlilik, bosiqlik,
kamtarinlik, iltifotlilik, fidoiylik, rahimdillilik, g`amxurlik, mehribonlik,
sadoqatlilik, vafodorlilik, mas‘uliyatlilik, aqllilik va boshqalar. Ushbu xususiyatlar
qanchalik ko`proq darajada ustozda tarkib topgan bo`lsa, uning bolalar o`rtasidagi
o`rni, obro`yi shunchalik yuqori bo`ladi. Obro`ni pedagoglar esa har qanday o`quv
muassasaning faxri o`quvchilarning yaqin maslakdoshi, do`sti, haqiqiy ma`noda
belgisi hisoblanadi. O`quvchilar bunday pedagogga talpinadilar ular bilan turli
o`quv, hayotiy muammolarini echishga harakat qiladilar, namunali ustozlarga
o`xshash uchun ta`qlid qiladilar.
O`qituvchi pedagogning asosiy xislatlaridan yana biri talab va xurmat
tarozisining to`g`ri his qilish hamda uni muvozanat holatida saqlay bilishdir. Ya‘ni
o`qituvchi talabalarga qanchalik ko`p talablar qo`ysa uni shaxsini shu talablar
darajasida hurmat qilish lozim. Agar talab ko`p bo`lib hurmat pasangisi kamayib
ketsa, o`qituvchi o`z obro`sini yo`qota boshlaydi, o`quvchi o`z faoliyatiga
16
befarqlik nuqtai nazarda qaray boshlaydi. Agarki talabaga nisbatan hurmat mazmuni ko`payib borsa unda o`quvchi o`zini, asta-sekinlik bilan mag`rurlikka
erisha boshlaydi va oqibatda man-manlik kasaliga muttalo bo`lgan shaxs tarkib
topadi. Undan tashqari o`quv jamoasining a‘zolari bunday insonga nisbatan salbiy
munosabatda bo`lish boshlaydi va oxiri uni ―o`ziniki emas‖,-―muallimni erkatoyi‖
sifatida o`z jamoalaridan chetlatadilar. Pedagoglar asosiy fazilatlaridan biri bag`ri
kenglik samimiylik, olijanoblik va xushfellikdir. Ustoz hamma uchun va hammani
bir hilda yaxshi ko`radigan, ularning ijobiy va salbiy harakatlariga chidash bera
oladigan, hammani o`z farzandiday tan oladigan bolalarni dil torlariga yo`l topa
oladigan mehribon, o`quvchilarni yaxshi va yomon kunlarida unga quvonch
beradigan inson bo`lmog`I lozim. Adolatlilik – pedagogning insoniy sifatlaridan
biri hisoblanadi. Adolatli pedagog hamma o`quvchilarni bir ko`z bilan ko`radigan,
hammaga bir xil ko`z bilan qaraydigan insofli, pok yurakli murabbiydir.
O`quvchi – tarbiyalanuvchi ustoz qo`lida tarbiya olar ekan, uni o`zining
eng yaqin kishilardan biri deb hisoblaydi, u bilan ochiq gaplashgisi yuragidagi,
fikrlari bilan o`rtoqlashgisi, o`zining quvonch va dardlari bilan hamfikrlashgisi
keladi.
Eng qizig`i shundan iboratki, o`quvchi jamoasining hammasi o`qituvchini
―mening o`qituvchim‖ deb hisoblaydi, uni jamoaning boshqa a`zolardan rashk
qiladi, boshqalardan uni o`ziga yaqinroq oladi. Pedagog o`quvchilarning ushbu
xususiyatlaridan samarali foydalanishi lozim, ya‘ni o`quvchilarga ikkinchi ―ota –
ona‖ sifatida mubnosabatda bo`lmog`i lozim, ya‘ni o`quvchilarni unga nisbatan
bunday munosabatlardan
ijobiy
foydalaninishi
va birinchi
navbatda,
o`quvchilarning unga nisbatan g`amxo`r, mexribon, raxmdil, xamdard, oliyjanob,
sirdosh, beg`araz bo`lmog`i lozim. Buning uchun esa o`qituvchi fidoyi bo`lmog`i
lozim. Fidoiylilik bir qarashda o`qituvchining kasbiy xususiyatiga taalluqlidek
ko`rinadi to`g`ri, pedagog birinchi navbatda o`z hayotiy kasbini yaxshi ko`rmog`i,
uni hurmatlashi ulug`lashi lozim. Lekin pedagog inson sifatida fidoyi bolmasa u
hech qachon haqiqiy pedagog bo`la olmaydi. Pedagoglar ichida faqat olayotgan
maoshi – puli uchun ishlayotganlar qancha? Fidoyi pedagog esa murabbiylik –
17
o`qituvchilik. Kasbi uchun o`zini to`loq baxshida etadi uni savodi hurmat qiladi inson sifatida ushbu kasbga egaligidan faxrlanadi, unga dog‘ tushurmaslika harakat
qiladi kasbning eng nozik, qiyin tomonlarining egalashiga harakat qiladi,
boshqalarni ham ushbu kasbni egalashlariga har tomonlama yordam beradi. Hayot
jarayonida o‘quvchilik, talabchanlik yillarini boshidan kechirgan sobiq
tarbiyalanuvchilarning o`z o‘qituvchi tarbiyachilari to‘g;risida turli xil baholovchi
fikrlarni eshitish mumkin, ya‘ni falon o`qituvchi yaxshi edi, falon o`qituvchi esa
umuman yomon edi va hokazolar. Demak pedagoglar tarbiyalanuvchilar ko‘nglida
turli xil qoldirilgan ‗yaxshi‘ deb ataganlar, o‘quvchilar yuragiga haqiqiy yo‘lni
topa olganlar, ular o`quvchilarning namuna mezoni,hurmat bayrog‘i, sirdoshi,
do`sti ikkinchi ota-onasi. Bunday pedagoglarning fe‘l atvorlari, hulqi, hatti
harakatlari o`quvchilar uchun namuna belgisi hisoblanadi, o`zlari bilmagan holda
taqlid qilishga harakat qiladilar, o`sha pedagoglar singari ‗yaxshi‘degan namuna
olishga intiladilar ba‘zan o‘sha pedagogning kasbini egalashga ham moyil
bo‘ladilar.
Ba‘zan tarbiyalanuvchilar o`z kasbini mukammal biluvchi, yaxshi darslar
beruvchi, o`z faniga nisbatan talabchan o`qituvchilar yomon deb ta‘riflaydilar.
Bunning mohiyati nimada. Bunday pedagoglar o`quvchi qalbiga yo‘l topa
olmagan, o`quvchiing haqiqiy sirdoshi, fikrdoshi bo‘la olmagan o`quvchining
Intilishlari, qiziqishlari, hislarini tushuna olmagan, uning hayotidan ancha uzoqda
turgan kasb egasidir. Bunday pedagogliklarga o‘quvchi o`zining fikirini
to`yg‘ulari, orzulari bilan o`rtoqlashmaydi, undan uzoqroq yurishga harakat qiladi.
Bundan kelib chiqadigi tom ma‘nodagi pedagog kasbiy mahorat egasi bo`lishi
bilan birgalikda inson sifatida ijobiy insoniy fazilatlarga boy va ega bo`lgan shaxs
bo`lmog`i lozim. Faqat shunday bo`lgan taqdirdagina pedagog haqiqiy tarbiya
ob`ekti sifatida tarbiyalanuvchilarga ijobiy ta`sir ko`rsata oladi va natijada
o`quvchi talablarning komil inson bo`lib tarbiyalanishlariga sababchi bo`ladi.
O‘qituvchilik vijdoni axloqiy madaniyatlilikning ifodasidir. U faol ta‘sir
o‘tkazish xususiyatiga ega bo‘lib, bolalarda vijdon, sha‘n, qadr-qimmat haqidagi
tasavvurlarni hosil qiladi. Shuning uchun ham o‘qituvchining vijdoni doimo pok
18
bo‘lmog‘i kerak. Muallim hamma vaqt o‘z-o‘zini, o‘z xatti-harakatlarini o‘quvchilar va ota-onalar ko‘zi bilan nazorat qilib borishi darkor. Muallim
bolaning ko‘z oldida kelajakning timsoli sifatida namoyon bo‘lmog‘i lozim.
Chunki bugun undan saboq olayotgan o‘quvchilar o‘n besh - yigirma yildan so‘ng
jamiyat hayotida, ijtimoiy mehnatda faol qatnashadi. Muallim bugun qanday
yashab, qanday ishlab, o‘quvchilarni qanday o‘qitgan bo‘lsa, uning timsoli
o‘quvchilar uchun ularning hayot yo‘lini yorituvchi axloqiy nur bo‘lib xizmat
qiladi. Muallimning o‘z vijdoniga qilgan har bar xilof ishi, nafaqat bugun uning
atrofidagi kishilar uchun, balki jamiyatning kelajagi uchun ham zararlidir.
Pedagoglik vijdoni o‘qituvchidan faqat bugunni emas, balki o‘z o‘quvchilarining
kelajagini ham o‘ylab qadam bosishni talab etadi.
O‘qituvchining kasbiy-axloqiy fazilatlaridan biri talabchan va adolatli
bo‘lishdir. Muallimning talabchanligida uning bola shaxsiga chuqur hurmati,
bolaning kuchi, qobiliyati va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchi ifodalanadi. Bu
haqiqiy insonparvarlikning namoyon bo‘lishi, ya‘ni rivojlanayotgan bola shaxsi
to‘g‘risida, jamiyat uchun foyda keltira oladigan barkamol kishini tarbiyalash
to‘g‘risida g‘amxo‘rlikdir. O‘quvchilar loqaydlikni yoqtir-maydilar, aksincha
yaxshi niyat bilan oqilona qilingan talabchanlik ularning muallimga hurmatini
oshiradi.
O‘qituvchi avvalo o‘ziga nisbatan talabchan bo‘lmog‘i kerak, shundagina
uning bolaga nisbatan qo‘yayotgan talablari o‘rinli, samarali bo‘ladi. Muallimning
talabchanligi adolatlilik bilan uzviy bog‘liq bo‘lmog‘i zarur. Kuch adolat va
haqiqatdadir. Adolat tushunchasining mazmunida haqiqat, poklik, to‘g‘rilik, kuch-
qudrat mujassamdir.
Adolatlilik umuminsoniy va milliy axloqimizning muhim xislatlaridan
hisoblanadi. Islom ta‘limotida adolat, adolatli bo‘lish fazilati yuksak qadrlanadi.
Adolat kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda odillik bilan ish tutishni taqozo
qiladi. Adolatlilik kishida o‘tkir akd, sof mulohaza, olijanoblik va mardlik mav-
judligini bildiradi. Adolatli bo‘lish o‘z so‘zida turish, qat‘iylik demakdir. Adolatli
19
kishiningdili pok, ko‘ngli xotirjam, o‘zi xavf-xatar, kulfatdan uzoq, odamlarning ishonchiga sazovor bo‘ladi.
Adolatlilik insoniylikning asosi hisoblanadi. Odobli va insonparvar bo‘lish
uchun adolatli bo‘lish zarur. Adolat boshqa kishilarga muomala-munosabatda
namoyon bo‘ladigan fazilatdir. Adolatli kishi yaxshi xulkdi odam hisoblanadi.
Bunday odam o‘ziga ravo ko‘rmagan biror ishni bosh-qaga ravo ko‘rmaydi.
Adolatlilik va insoniylik kishini yomon ishlardan sakdash bilan birga boshqalarni
ham xatoliklardan asrash, yaxshi yo‘lga solish uchun zarurdir. Adolatli kishi
boshka birovga yoki jonivorlarga ozor bermaydi, zulm qilmaydi. Akd-idrok bilan
ish qiladi.
O‘qituvchi odobida adolatlilik fazilati pedagogik faoliyatning o‘ziga xos
xususiyatlari bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi odobida adolatlilik
muallimning xolisligida, axloqiy tarbiyalanganlik darajasida, o‘quvchilar xulqini,
jamoat ishlariga munosabatini, bilimini baholashda ko‘rinadi. Demak, adolatlilik
bir tomondan muallimning axloqiy fazilati hisoblansa, ikkinchi tomondan
o‘quvchilarga tarbiyaviy ta‘sirini bahrlashning mezoni hisoblanadi. Muallimning
o‘quvchilarga va pedagogik jarayon qatnashchilariga bo‘lgan munosabati
manmanlikdan, noxolislik, o‘zboshimchalikdan xoli bo‘lishi lozim. Shundagina u
adolatli hisoblanadi. Muallimlik ishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki,
u har kuni o‘quvchilar bilan uchrashadi, ularning bilimini, xulqini baholaydi.
Yaxshi ishlarini rag‘batlantira-di, nojo‘ya xatti-harakatlari, sho‘xliklari uchun
tanbeh beradi. Albatta, muallimning fikr-mulohazalari, baholarida nisbiylik
belgilari mavjud. U hamma bolalarga aynan birdek, juda to‘g‘ri munosabatda bo‘la
olmasligi mumkin. Lekin o‘qituvchi hammaga nisbatan xolis niyatli, yaxshilik
qilishga intiluvchi, bolalarning kelajagi, taqdiri to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiluvchi,
adolatli kishi ekanligiga barcha o‘quvchilarning ishonchi komil bo‘lmog‘i darkor.
O‘quvchilarda muallim «yoqtiradigan», «yoqtirmaydigan» bolalar bor degan fikr
tug‘ilmasligi kerak.
O‘qituvchining savollarini, javobini, ba‘zan juda g‘alati bo‘lib tuyuladigan
mulohazalarini diqqat bilan tinglash, unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish, maslahatlar
20
berish, javobini odilona baholash muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. O‘qituvchi bolaning mustaqil ijodiy fikrlarini, to‘g‘ri javoblarini ma‘qullashi, qo‘llab-
quvvatlashi, rag‘batlantirib borishi lozim. Bolaning javobi noto‘g‘ri, fikrlari
chalkash, xato bo‘lsa, muallim buni o‘quvchiga yetarli asoslar bilan isbotlab
ko‘rsatishi kerak. U, o‘z obro‘sini pesh qilib, «men shunday dedimmi, demak
shun-day» deb turib olmasligi, balki o‘z fikrini ilmiy dalillar bilan isbotlashi talab
etiladi.
O‘qituvchining ta‘lim-tarbiya sohasidagi ijtimoiy qimmatli xatti-harakatlari
adolat mezoni bilan baholanadi. Adolatli muallim, odil ustoz degan nomga sazovor
bo‘lish har bir o‘qituvchining sharafli burchidir. Muallimning qandayligi
ishchanlik va axloqiy fazilatlarda o‘z ifodasini topadi. Adolatlilik boshqalarga
yaxshilik qilish fazilati bilan chambarchas bog‘liq. Adolat bo‘lmasa, yaxshilik
bo‘lmaydi. Shuningdek, yaxshiliksiz adolat ham bo‘lmaydi. Pedagoglik odobi
nuqtai nazaridan adolatlilik bu, ta‘lim-tarbiya jarayonini normal amalga
oshirishning sharti hamdir. Pedagoglik ishida adolatli bo‘lish, bu o‘quvchining
ishonchini qozonishdir. Buning uchun esa bolaning qalbidagini, dilidagini bilmoq,
tushunmoq kerak.
O‘qituvchining adolatliligi bolaning bilimini baholashda ko‘proq namoyon
bo‘ladi. Ma‘lumki, umumta‘lim maktablarida o‘quvchining bilimi besh ballik tizim
asosida baholanadi. Dastur materialini to‘liq o‘zlashtirgan o‘quvchiga «besh» baho
qo‘yiladi, mutlaqo bilmagan bolaga «ikki» baho qo‘yiladi. Bodalarning bilim
o‘zlashtirishi-ga bo‘lgan qobiliyati, qiziqishlari bir xil emas. Masalan, zehni o‘tkir
o‘quvchi daryo materialini hyech qiynalmay, bir pasda o‘zlashtirib olishi mumkin.
Ikkinchi bola esa buning uchun ko‘p mehnat qilishi, intilishi kerak bo‘ladi.
Muallim ana shu holatni e‘tiborga olmay ish tutsa, o‘quvchiga nisbatan
adolatsizlikka yo‘l qo‘ygan bo‘ladi, uning qo‘ygan bahosi ayrim bolalarni olg‘a
intilishga da‘vat etmasligi mumkin. Zehni o‘tkir bo‘lgani uchun mehnat qilmay,
kuch sarflamay yuqori baho olish bolaning axloqiga salbiy ta‘sir etib, aqliy
rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Ayrim zehni o‘tkir bolalar dars jarayonida
o‘qituvchining fikrlarini to‘liq o‘zlashtirib ola-di va shu bilan cheklanadi. Uyda
21
dars tayyorlamaydi. Natijada uning akdiy rivojlanishi sekinlashadi. Va aksin-cha, intiluvchi, haraqat qiluvchi bolaga bahoni past qo‘yish ham unda o‘z qobiliyati va
kuchlariga, yaxshi o‘qiy olishga ishonmaslik tuyg‘usini vujudga keltiradi.
Bolaning bilimini baholashda muallimning adolat-liligini o‘quvchilar ham
o‘zlaricha muhokama qilib, baholab boradilar. Muallim o‘z fanidan biror bolaga
hadeb «ikki» yoki «uch» baho qo‘yaversa, bu bilan o‘quvchini qobiliyatsizga
chiqarib qo‘ygan bo‘ladi, bolada o‘zining insoniy qadrkimmatiga ishonchini, bilim
egallashda uchraydigan kiyinchiliklarni yengishga intilish tuyg‘usini barbod qilgan
bo‘ladi. Muallim o‘qitish jarayonida boladagi o‘zgarishlarni, yutuklarini payqab,
rag‘batlantirib, uni ruxlantirib borishi kerak. Ayrim muallimlar ilg‘or o‘quvchining
bilim o‘zlashtirish darajasiga qarab boshqa o‘quvchiga ham baho qo‘yadi. Bir
maktabda a‘lochi bo‘lib o‘qigan bola boshqa maktabga o‘tganda «uch» oluvchilar
safiga tushib qolishi ham mumkin. Muallim o‘quvchilar bilimini baholashda
adolatli bo‘lish uchun har bir bolaning bilim o‘zlashtirishga sarflagan kuch-
g‘ayrati, intilishlarini hisobga olishi kerak.
O‘quvchining xulqini baholashda ham muallimdan adolatli bo‘lish talab
etiladi. Agar muallim bolaning xulq-ini, xatti-harakatlarini baholashda shu xatti-
harakatlarga sabab bo‘lgan motivlarni e‘tiborga olmasa, adolatsizlikka yo‘l
qo‘yadi. Muallim yoki ota-onaning bolaga nisbatan adolatsiz xatti-harakati,
munosabati bolaning ruhiyatiga salbiy ta‘sir etib, nevrozga sabab bo‘lishi ham
mumkin. (Nevroz—markaziy asab sistemasining buzilishi natijasida yuzaga
keladigan va ichki organlar faoli-yatini susaytiradigan kasallik.) Bola bilan bo‘lgan
muomala-munosabatlarda uning taqsiriga nisbatan loqaydlik, unga o‘rinsiz
baqirish, qo‘rqitish, jaxd qilish kabilar shunga olib keladi.
Agar o‘qituvchi qo‘ygan bahoni bola adolatsiz deb qabul qilsa va muallim
bolaning kundalik daftariga shu bahoni qo‘yib, ota-onasiga: «tegishli chora
ko‘rishni» so‘rab yozib yuborsa, bunday paytlarda o‘quvchi muallimdan
nafratlanishi, o‘qishdan ko‘ngli sovib, maktabni tashlab ketishi ham mumkin.
Adolatsizlik qilish boshqa sohalarga nisbatan ta‘lim-tarbiya ishiga katta ma‘naviy-
axloqiy zarar yetkazadi. Muallimning adolatsizligi bolaning qalbini jarohatlaydi,
22
maktabning sha‘niga putur yetkazadi, kattalarga bo‘lgan ishonchini yo‘qqa chiqaradi. Shu-ning uchun ham muallimning har bir xatti-harakati, amaliy ishlari
adolatlilik namunasi bo‘lmog‘i kerak.
Bilimdonlik, halollik, rostgo‘ylik — o‘qituvchining muhim axloqiy fazilati,
ma‘naviy boyligi hisoblana-di. Bu fazilatlar insoniy munosabatlarni go‘zallashti-
radi. Insonning moddiy ehtiyojlari cheklangan bo‘ladi va to‘la qondirilishi
mumkin. Lekin ma‘naviy ehtiyojlar ma‘naviy boyliklar singari cheksizdir. Kishi
insoniyat yaratgan ma‘naviy boyliklarni qanchalik ko‘p o‘zlashtirsa, uning shaxsi
shunchalik barkamol bo‘ladi.
O‘qituvchining ma‘naviy boyligi, bilimdonligi xalq manfaatiga, yoshlarning
baxti, istiqboli, kelajagiga qaratilishi, xizmat qilishi zarur. Mashhur mutafakkir
aytganidek, agar kishi faqat o‘zi uchungina ishlasa, uning mashhur olim, ulug‘
donishmand, ajoyib shoir bo‘lishi mumkin, lekin u hyech qachon haqiqiy,
barkamol inson bo‘la olmaydi. Buyuk kishi bo‘lish uchun avvalo jamiyat
taraqqiyoti yo‘lida, insoniyatning buyuk orzu-istaklarini ro‘yobga chiqarish yo‘lida
xizmat qilmoq va buning uchun zarur bo‘lsa, o‘z hayotini ham qurbon qilishga
tayyor turmoq kerak.
Muallymning bilimdon bo‘lishy, insoniyat yaratgan ma‘naviy boyliklarni
ko‘paytirishi va uni yoshlarga astoydil o‘rgatishi, o‘z ishidan qanoat hosil qilishi,
o‘z kasbini, bolalarni dildan sevib, berilib ishlashi — bularning barchasi o‘quvchi
shaxsining shakllanishiga bebaho axloqiy ta‘sir etadi.
Har tomonlama bilim va yuksak madaniyatga ega bo‘lish o‘qituvchi
odobining talablaridan biridir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat kishisining
ideali insonning aqliy barkamol, ma‘naviy boy, ishbilarmon, axloq-odobli, halol,
rostgo‘y, o‘zini tuta oladigan bo‘lishini taqozo qiladi. Maktab o‘quvchilari bu
idealga
inti-ladilar. O‘quvchiga axloqiy ta‘sir o‘tkazishning samarasi
o‘qituvchining chuqur bilimli, yuksak madaniyatli, barkamol inson bo‘lishiga
bog‘liq. Muallim o‘zi o‘qitadigan fanni yaxshi bilishi va undan tuzukkina dars
berishi bilangina bunga erisha olmaydi. Haqiqiy ustoz o‘z predmetini bilish
bilangina cheklanib qolmay, juda ko‘p narsalarni bilishga, tushunishga, his etishga
23
intilishi lozim. Mafkuraviy hayot, badiiy adabiyot, tasviriy san‘at, teatr, kino, televideniye, musiqa, arxitektura, sport — muallim bularning barchasidan
xabardor, ularni tushunadigan, qadrlaydigan bo‘lishi talab etiladi. O‘qituvchi
hamma narsani ko‘ra oladigan bo‘lishi zarur, lekin yuzaki har joydan bir shingil
emas, balki, avvalo, o‘z ishini, o‘zi o‘qitadigan fanni puxta bilishi, shu bilan birga
bilimlarning boshqa sohalariga ham qiziqishi, ulardan xabardor bo‘lishi darkor.
O‘qituvchilik faoliyati uchun bu sifatlar zaruriy hisoblanadi. Ilm-fan
rivojlanib yangi texnologiyalar joriy etilayotgan hozirgi davrda bolalar bilim
oladigan manbalar yil sayin ko‘payib bormoqda. Badiiy va ilmiy-ommabop
kitoblar, gazeta, jurnal, radio va televizion eshittirishlar, muzey va ko‘rgazmalarga
bolalar juda qiziqadilar, shuning uchun ham muallim juda ko‘p narsani bilishi,
hamma narsadan xabardor bo‘lishi kerak. O‘qituvchi madaniyatning biror
sohasidan ham xabarsiz qolishi mumkin emas. U bolani qiziqtiradigan barcha
savollarga to‘g‘ri, o‘rinli javob qaytarishi lozim. O‘z fanidan bo-shqa hyech
narsaga qiziqmaydigan muallim o‘quvchilar uchun ideal bo‘la olmaydi. Jamiyat
hamma vakt o‘qituvchi madaniyatiga juda katta talablar qo‘yadi.
O‘qituvchining ma‘naviy qiyofasida halollik, rost-go‘ylik, axloqiy poklik,
odsiylik va kamtarlik muhim fazilatlardan hisoblanadi. Bu fazilatlar kishiga ichki
go‘zallik, ma‘naviy poklik bag‘ishlaydi, kishining qadr-qimmatini oshiradi.
Halollik muallimning ichki va tashki dunyosining birligini, so‘zi bilan xatti-
harakati to‘g‘ri kelishini, o‘quvchilarga, hamkasblariga, ota-onalarga ochiq ko‘ngil
va samimiy munosabatini ifodalovchi axloqiy fazilatdir. U inson xarakterining
mohiyatidan kelib chiqadi. O‘qituvchining halolligi o‘z vazifasini vijdonan va
ongli ravishda bajarishida namoyon bo‘ladi.
O‘qituvchining muomala odobi O‘zbekistan maktablarida ta‘lim-tarbiya
ishlari, pedagogik faoliyatning samaradorligi, ta‘sirchanligi o‘qituvchilar, ota-
onalar jamoasi, oilada shakllangan axloqiy munosabatlarga, muomala odobiga
bog‘liq. Muallim ta‘lim-tarbiya ishlari jarayonida o‘quvchilar, kasbdoshlari, ota-
onalar bilan muomalada bo‘ladi. Barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan
o‘quvchidar, kasbdoshlari, ota-onalar muallimning har bir harakati, barcha ishlarini
24
inson sifatida kuzatib boradi, his etadi, axlokiy jihatdan baholaydi, qabul qiladi yoki rad etadi. Xullas, ta‘lim-tarbiya ishlarining natijasi, o‘qituvchi faoliya-tining
ta‘sirchanligi pedagogik jarayonda sodir bo‘ladigan muomala odobiga, pedagogik
jarayon ishtirokchilarining axloqiy-ruxiy holati, kayfiyatiga bog‘liqsir.
Muomala odobi o‘z tabiati, mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy
qonuniyatlar pedagogik jarayondagi muomala odobida namoyon bo‘ladi.
Pedagogik odob jamiyatda qabul qilingan ma‘naviy, umuminsoniy va milliy-
axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Ijtimoiy munosabatlar pedagogik jarayonda
qatnashuvchilar o‘rtasidagi muomala odobini tartibga solib, boshqarib boradi. Ijti-
moiy munosabatlarning har biri o‘ziga xos xususiyatga, mezonlarga ega. Bu
xususiyat va mezonlar ijtimoiy fao-liyatning sohasi, shaxslararo aloqalarning
xarakteri bilan belgilanadi. Muomala odobi kishi bajarishi lozim bo‘lgan axloqiy
qoidalar bilan shaxs ularni qay darajada qabul qilishi o‘rtasidagi, shaxsiy va
ijtimoiy manfaatlar orasidagi bog‘lanishlarga asoslanadi.
Muomala odobi bevosita baho beruvchilik xususiyatiga ham ega. Axloqiy
baho esa kishilarning xulqini, xatti-harakatlarini nazorat qiladi, tartibga soladi.
Muomala-munosabatlar kishi o‘z xulqi va faoliyatida axloqiy tamoyillar, qoidalar,
talablar, an‘analarga, urf-odatlarga qay darajada amal qilayotganiga qarab
baholanadi.
Pedagogik jarayonda sodir bo‘ladigan muomala odobida muallimning axlokiy
madaniyati, tarbiyalanganlik darajasi aks etadi. Muallimning pedagogik kasb egasi
sifatida o‘ziga, o‘z kasbiga, o‘quvchilarga, kasbdoshlariga, ota-onalarga
muomalasini belgilovchi asosiy qoidalar, talablar mavjud. Bu mezonlar jamiyat,
davlat o‘qituvchiga, ta‘lim-tarbiya ishlariga nisbatan qo‘yayotgan axloqiy ta-
lablarga, pedagogik faoliyatning axlokiy xarakteri va xususiyatlariga asoslanadi.
Pedagogik jarayonda muomala odobi o‘qituvchining faoliyatida namoyon
bo‘ladi. O‘qituvchilik faoliyatiga qo‘yiladigan axloqiy talablar o‘z navbatida
O‘zbekiston Respublikasi yosh avlodni umuminsoniy va milliy-ma‘naviy, madaniy
qadriyatlar ruhida tarbiyalash sohasida kun tartibiga qo‘yayotgan vazifalarga
bog‘liq. Ular pedagogik jarayondagi muomala odobida, unda qatnashayotgan
25
kishilarning xulqi, xatti-harakatlarida ifodalanadi. Bu xatti-harakatlar pedagogik jarayon qatnashchilarining ta‘lim-tarbiya maqsadi, vazifalari, usul va vositalarni,
axloqiy qadriyatlarni qay darajada qabul qilishlari shaklida namoyon bo‘ladi.
Muomala odobining tuzilishi juda murakkabdir. U pedagogik faoliyatda
subyekt-obyekt munosabatlari shaklida ifodalanadi. Subyekt-obyekt munosabatlari
muallim o‘zining kasbiy burchini bajarayotganida o‘quvchilar, kasbdoshlari, ota-
onalar, jamoat tashkilotlarining vakillari bilan o‘qituvchi o‘rtasidagi aloqalarda
vujudga keladi. U o‘zaro hurmat darajasi, ishonch, talabchanlik, xayri-xohlik,
tashabbuskorlik, o‘zaro g‘amxo‘rlik, har birlarining inson sifatida qadr-qimmatini
e‘zozlash kabilarda namoyon bo‘ladi. Ular o‘kituvchining pedagogik faoliyatda
boshkalar bilan muomalasining xarakterini baholashga xizmat qiladi. O‘zaro
ta‘sirlar o‘quv ishida, turmushda, dam olish paytlarida, oiladagi muomala-
munosabatlarning xususiyatlarini anikdashga imkon beradi.
Pedagogik jarayonning o‘zida ham faoliyatning turli sohalarida turlicha
muomala-munosabatlar mavjud. Masalan, o‘quv ishlari sohasida, jamoat
topshiriqlarini bajarishda, o‘quvchilar bilan sinfdan tashqari ishlarda, dam olish
paytlaridagi muomala, shuningdek o‘qituvchi-ning Vatanga, xadqqa bo‘lgan
munosabati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning mohiyati shundan iboratki, agar
o‘qituvchining bu muomala-munosabati o‘z kasbiy vazifasini, burchini bajarish
jarayonida sodir bo‘lsa, jamiyat o‘qituvchining va pedagoglik kasbining ijtimoiy
mavqyeini, unga ma‘lum bir huquq va vakolatlar berilganligini nazarda tutadi.
Pedagogik etikada muomala odobining biror jihati, masalan, o‘qituvchining
o‘z kasbiga munosabati, burchi alohida taxdil etilishi mumkin. O‘qituvchilik kasbi
kishiga ma‘lum talablarni qo‘yadi, lekin muallim bu talablarni qanday
bajarayotgani bu talablarda hali aks etmaydi. O‘qituvchining pedagogik faoliyati
natijalarini xalq ta‘limi bo‘limlari, maktab ma‘muriyati, metodik birlashma
xodimlari baholaydi. O‘qituvchining pedagogik jarayon qatnashchilari bilan
muomalasi bu kishilarning o‘zaro bir-birlariga bo‘lgan shaxsiy insoniy
munosabatlari sifatida ham qaraladi, ular pedagogik jarayon qat-nashchilarining
26
xatti-harakatlarida, xulqida, ish shakli va usullarida namoyon bo‘ladi. Ular o‘rtasidagi o‘zaro axloqiy baholashlar ham muhim rol o‘ynaydi.
Pedagogik jarayonda o‘qituvchi axloqiy munosabatlarning subyekta
hisoblanadi. U pedagogik jarayonning asosiy kishisi — figurasi sifatida
o‘quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar bilan muomalada bo‘ladi. Pedagogik mu-
omala odobi tizimida o‘qituvchi asosiy figuradir. O‘quv-chilar, kasbdoshlari, ota-
onalar, pedagoglar jamoasi va jamoat tashkilotlarining vakillari o‘qituvchi uchun
pedagogik muomala-munosabatlarning obyekta hisoblanadi. Ular bilan bo‘ladigan
aloqalar yosh avdolga ta‘lim-tarbiya berish vazifalarini bajarish jarayonida sodir
bo‘ladi. Bu muomala jarayonida ishtirok etadigan kishilar bir-birlariga nisbatan
xayrixoh, ijobiy hissiyotda bo‘lishlari, bir-birlarining fazilatlarini o‘zaro
baholashlari, qadrlashlarini nazarda tutadi.
Pedagogik muomala-munosabatlarda hissiyot aralashgani uchun ularning
axloqiy va ruhiy jihatlarini bir-biridan ajratish qiyin bo‘ladi. Shuning uchun ham
bunday hodislar haqida gapirganda, odatda pedagogik jamoadagi axloqiy-ruxiy
vaziyat tushunchasi ishlatiladi. Demak, o‘qituvchining muomala odobi — u aloqa
qiladigan odamlar, muassasalar bilan o‘z kasbiy vazifasini bajarayotganda sodir
bo‘ladigan axloqiy munosabatlar majmuidir. Bu yondoshuv asosida pedagogik
muomala odobini shartli ravishda quyidagi guruxdarga ajratish mumkin: o‘qituvchi
bilan o‘quvchilar o‘rtasidagi muomala; o‘qituvchi bilan pedagogik jamoa
o‘rtasidagi muomala; o‘qituvchi bilan ota-onalar o‘rtasidagi muomala; o‘qituvchi
bilan maktab rahbarlari o‘rtasidagi muomala.
Muomala odobida o‘qituvchining axloqiy ongi, axloqiy faoliyatining yetuklik
darajasi, axloqiy ehtiyojlari va axloqiy yo‘nalishlari, so‘zi bilan ishining birlik
darajasi, xullas, muallimning faol hayotiy nuqtai nazari namoyon bo‘ladi.
O‘quvchilar bilan muomala odobi pedagogik jarayondagi aloqalar tizimida
o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muomala-munosabatlar katta o‘rin egallaydi.
Bu jarayonda bola insoniyat asrlar davomida to‘plagan bilimlarni, axloqiy tajribani
egallab oladi. Muallim pedagogik jarayonda asosiy figura, yetakchi kishidir. Unga
yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun ham
27
o‘qituvchiga, uning axloqiy sifatlariga, xulqiga o‘quvchilar bilan muomalasiga nis-batan alohida, yuksak talablar qo‘yiladi.
Muallim hayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol shaxe sifatida
shakllanayotgan insonlar — yosh bolalar bilan muloqotda bo‘ladi. Bolalar ta‘lim-
tarbiya jarayonida umuminsoniy va milliy axloq normalarini (me-zonlarini)
o‘zlashtiradi. O‘kuvchi muomala odobini asosan o‘qituvchi timsolida anglab oladi.
Sevimli muallim bola uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo‘lib qolishi ham
mumkin.
Respublikamizo‘qituvchilari orasida o‘z ishining ustasi, Xalq o‘qituvchisi, Xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi, yil o‘qituvchisi, deb tan olingan ota-onalar, yoshlar
e‘zozlab Ustoz deb ataydigan mo‘tabar insonlar ko‘plab topiladi. Ular pedagogik
ishda fidoyilik ko‘rsatib, muallimlik burchini yuksak darajada bajarib, bolalarga
bilim berib, ular qalbiga halollik, go‘zallik, haqiqat, odob-axloq nurini singdira
olganliklari, xushmuomala bo‘lganlari uchun ham bunday obro‘ va xurmatga
erishganlar.
Afsuski, hamma muallimlar haqida ham shunday deb bulmaydi. O‘zining
dag‘al muomalasi bilan bolaning ko‘nglini o‘qishdan sovitib, dilini o‘rinsiz
ranjitadi-ganlar ham uchrab turadi. Pedagogik amaliyot, badiiy adabiyotda bunga
misol bo‘ladigan dalillar ko‘p. Bundaylar yoshlar tarbiyasiga, ularning axloqiga
salbiy ta‘sir etadilar. Tarbiyaviy ishlarga tuzatish qiyin bo‘lgan darajada ziyon
yetkazadilar.
Barkamol, ijodkor shaxsni shakllantirishga, tarbiyalashga doir axloqiy
normalar pedagogik etikada ifodalangan. Tarbiyalanuvchiga ijobiy ta‘sir o‘tkazish
shartlaridan biri bolaga bo‘lgan ishonch bilan unga nisbatan qo‘yilayotgan
talablarning birligidadir. Bu qonuniyat pedagogik amaliyotda ko‘p marta sinovdan
o‘tgan va o‘zini oqlagan. Muallimlar, talabalar bilan o‘tkazilgan suhbat natijalari
shundan dalolat beradiki, maktabda xushmuomala o‘qituvchilar bilan bir qatorda
bolalarga huda-bexudaga do‘q urib, baqirib muomala qiladigan muallimlar ham
uchraydi. Bunday muomala jamiyatda qabul qilingan umum-insoniy va milliy-
28
axloqiy normalarga to‘g‘ri kelmaydi. Bunday o‘qituvchilar bolalar orasida obro‘ orttira olmaydilar.
Pedagogik jarayon, tarbiya jarayoni, odamlarning tabiati shu darajada
murakkabki, muallim ba‘zan istasaistamasa qo‘pollik qilishga «majbur» bo‘ladi,
o‘quvchi muallimning o‘rinli talablarini bajarmayotgan paytlari-da u o‘zini
tutolmay qoladi. Muallim o‘z talablarini, hatto qo‘pollik holatini ham, bolaga
yaxshilik qilyapman deb x.isoblaydi, chunki bu ishni bolaga bilim berish, uni
to‘g‘ri yo‘lga solish, yaxshi odam qilib tarbiyalash uchun qilayotganiga ishonadi.
Sa‘diy Sheroziyning «Guliston» (Tosh-kent, 1968) asarining «Tarbiyaning ta‘siri
bayoni» bobidagi hikoyatlarda, Alisher Navoiyning «Mahbub ulqulub» asaridagi
«Mudarrislar to‘g‘risida», «Maktabdorlar to‘g‘risida»gi maqolalarida bildirilgan
mulohazalar bu fikrimizga hamohangdir.
Bunday holatlar ko‘pincha tarbiyasi qiyin bola bilan muomala-munosabatlar
jarayonida sodir bo‘ladi. Shuni ham unutmaslik lozimki, bunday bola odatda,
nosog‘lom oiladan chiqadi. Bola oiladagi yomon muhitning qurboni bo‘lishi ham
mumkin. Tajribali pedagoglar tarbiyasi qiyin bola bilan ishlash, muomala kilish
murakkabligini, shu bilan birga ular insoniy mehrga zor, xushmuomalaga,
e‘tiborga muhtoj ekanligini, bundaylarga nisbatan bardoshli, sabr-toqatli,
kechirimli bo‘lish zarurligini ham ta‘kidlaydilar.
Jismoniy jarohat olgan bolani o‘qituvchi jazolamas-ligini hamma biladi.
Jismoniy tarbiya muallimi oyog‘i jarohatlangan boladan yugurish musobaqasida
qatnashishni talab etmaydi. Bola ba‘zan qalbi, ruhi jarohatlangan holda maktabga
kelishi mumkin. Ta‘lim jarayonida buni hamma o‘qituvchilar e‘tiborga oladimi?
Afsuski yo‘q. Bola javob berishni xoxdamayapti, dars tayyorlashni istamagan, deb
hisoblab hamma o‘quvchilarga bir xil talab qo‘yish, bir xil muomala qilish hollari
ko‘plab uchraydi. Ba‘zan boladan hatto u bajara olmaydigan ishlar ham talab
etiladi. Ayrim o‘quvchilar bolaning oilasidagi, ota-onasidagi nuqsonlari uchun ham
uni ayblashga urinadilar.
Muallimning biror tasodifiy xatti-harakati nati-jasida o‘quvchilarda u hakda
sodir bo‘lgan fikr ham ta‘lim-tarbiya jarayoniga salbiy ta‘sir etishi, muallimning
29
ishini murakkablashtirishi mumkin. Odatda, bunday ziddiyatlar uzoq davom etadi va o‘kituvchi foydasiga «hal» etiladi. Muallimning obro‘sini saqlayman deb,
kattalar ba‘zan bolaning qadr-qimmatini yerga uradilar, o‘quvchidan kechirim
so‘rashni talab etadilar, vaholanki bu nizoga o‘qituvchining noto‘g‘ri xatti-harakati
sabab bo‘lgan. Muallimlarning bu ishi axloqiy tarbiya talabla-riga to‘g‘ri
kelmaydi. Yaxshi pedagogik an‘analarni saqlash va ularga amal qilish bilan
mutaassiblik o‘rtasidagi farqni, o‘qituvchilik burchini bajarish bilan o‘taketgan
rasmiyatchilikni ajrata bilmoq lozim. Muallim o‘quvchi-lar bilan o‘zaro
muomalasida ko‘tarinki ruh, yaxshi kayfi-yatni saqlay bilishi pedagogik axloqning
muhim talablaridan biridir. O‘kituvchi dars o‘tayotgan yoki tarbiyaviy tadbirni
bajarayotganida bolalarning do‘sti, maslahatchisi ekanligini esda tutmog‘i lozim.
Bu, muallim hamma vat bolalar bilan oshna-og‘aynigarchilik qilaveradi, degan ran
emas. Bolalar ko‘p o‘tmay muallimning xulqidagi bu kamchi-likni payqab olib,
uning ustidan kulib yuradilar.
Muallim bolani doskaga chaqirayotganida ham yoki o‘quvchi bajargan ishni
boshqalarga namuna qilib ko‘rsatayotganida ham me‘yorga amal qilmog‘i lozim.
Agar yaxshi o‘qiydigan bola hadeb doskaga chiqarilaversa, yoki har safar bir
bolaning bajargan ishi boshkalarga namuna sifatida ko‘rsa-tilaversa, bu axloqiy
jihatdan salbiy oqibatlarga olib keladi.
O‘quv ishining shunday o‘ziga xos axloqiy jihatlari borki, ular muallim bilan
o‘quvchi o‘rtasidagi muomalaga bevosita yoki bavosita ta‘sir etadi. Masalan,
ta‘lim ja-rayonida ishonchning o‘z o‘rni bor: o‘quvchi muallim berayotgan
bilimlarning to‘g‘riligi, haqqoniyligiga ishonadi, muallim bolaning bu ishonchiga
munosib bo‘lishi kerak. O‘qituvchi ham bolalar uning aytganlarini hyech ikkilan-
may qabul qilayotganlariga ishonadi. Bu muomala odobining umumiy
tamoyillaridan biridir.
Respublikamiz maktablaridagi ta‘lim-tarbiya jarayoni o‘qituvchi va
o‘quvchilarning o‘zaro bir-birlariga ishonishlariga asoslanmog‘i zarur. Muallim
bilan o‘quvchining muomala-munosabatlari ijodiy xarakterga ega. Ishonch yo‘q
joyda ijodkorlik ham bo‘lmaydi. Ishonch, xurmat, mehribonlik, xayrixoxdik
30
talabchanlikni inkor etmay-di, balki nazarda tutadi. Muallimning qattiqqo‘lligi va talabchanligi bolaga axloqiy ta‘sir o‘tkazishning zarur shartlaridan biridir. Bolada
hayotiy tajriba yo‘qligi, irodaviy sifatlar yaxshi shakllanmaganligi tufayli ham
muallim unga nisbatan talabchan bo‘lmog‘i darkor.
O‘qituvchi bolaning imkoniyatlarini, qobiliyatini hisobga olgan taqsirdagina
undagi kamchiliklarni bartaraf eta oladi, uning pedagogik talablarini bola bajarishi
mumkin. Muallimning talablari bolaning im-koniyat darajasidan past bo‘lsa,
undagi qobiliyatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi; agar muallimning talablari
bolaning qobiliyati va imkoniyatlaridan ortiq bo‘lsa, bolada o‘z kuchiga
ishonmaslik, ishdan o‘zini chetga olish his-tuyg‘usini paydo qiladi. Muallimning
qattiq-qo‘lligi va talabchanligi axloqiy tarbiyaning boshqa vo-sitalari bilan birga
olib borilishi kerak.
Muallim bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muomalani tartibga soluvchi talablardan
biri bolaning xulqini, muomalasini, bola bajargan ishni odilona, to‘g‘ri
baholashdir. Bolaning xulqi, muomalasi ko‘pincha u qilgan biror ish bilan
tenglashtiriladi. Lekin xatti-harakat axloqiy muomalaning bir qismidir, xolos.
Xulqi, muomalasida esa bolaning biror kishi yoki narsaga munosabati ham
ifodalanadi. Bolaning xulqi, muomalasi axloqiy jihatdan baholanishi mumkin.
Bolaning qilig‘i deganda uning xatti-harakatiga berilgan baho ham nazarda tutiladi.
«Karim yaxshi ish qilmadi. O‘ktam ishni qoyil qildi» degan iboralar ko‘p
ishlatiladi.
Muomala o‘z mohiyati va tuzilishiga ko‘ra murakkab axloqiy hodisadir. Unda
kishining axloqiy ongi (motiv, istak, unga erishish yo‘lini tanlash), axloqiy faoliyat
(xatti-harakat), axloqiy munosabat (baholash) va kishining unga munosabati
namoyon bo‘ladi. Shaxsning niyati (mayli) zamirida uni u yoki bu maqsadga
undovchi manfaatlar mavjuddir. Manfaatlar ijtimoiy va shaxsiy qimmatga ega
bo‘lib, ma‘lum bir ehtiyojlardan hosil bo‘ladi. Insonning maqsadi doimo
asoslangan bo‘ladi. Sabab (vaj) muomala odobinyng, xatti-harakatning, qiliqning
bir qismi bo‘lib, biror harakatni bajarishga uning yaxshi yoki yomon ekanligini
baholashga asoslanadi. Motivlar (sabab, vaj) ijtimoiy-qimmatli yoki xudbinlik
31
xarakteriga ega bo‘lib, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun vositalar tanlashga ta‘sir etadi. Lekin axloqiy maqsadga faqat axloqiy vositalarni qo‘llash bilangina
erishish mumkin.
Bolalar hayotida, ayniqsa kichik yoshdagi bolalar faoliyatida va xulqida
hissiyotning ta‘siri kuchli bo‘ladi. Ular hali o‘z xatti-harakatlarining motivlarini
to‘la anglab yetmaydilar. Katta yoshdagi o‘quvchilarning xulkida ham vaj-sabablar
hamma vaqt ijobiy xatti-harakatlarga olib kelavermaydi. Bolalarning xulqini
baholashda xatti-hara-katlarning natijasiga qarab xulosa chiqarish lozim. Muallim
o‘quvchining o‘z xatti-harakatlariga, xulqiga shaxs-ning munosabatini ham
e‘tiborga olish kerak. O‘qituvchi bolaning xulqini, xatti-harakatini obyektiv
baholash uchun bolani bu ishga nima da‘vat etganini, nimalar sa-bab bo‘lganini
ham anikdashi lozim. Shundagina axloqiy baho tarbiyaviy qimmatga ega bo‘ladi.
Bola harakat qiladigan hayotiy vaziyatlarni, kutilmagan holatlarni oldindan
aniklash juda qiyin. Bolalarni xatolardan mutlaqo saqlab qolish ham muammo.
Muallimning vazifasi o‘quvchiga o‘z xatti-harakatlarining natijasini ko‘z oldiga
keltira bilishni va o‘z xulqi uchun mas‘ul ekanligini tushuntirish, anglatishdan
iborat. Bu muallimning dam olish paytlarida ham, o‘qishdan tashqari vaqtlarda
ham o‘quvchilar bilan o‘zaro muomala odobida ma‘lum axloqiy normalarga rioya
qilishni talab etadi.
Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o‘qituvchi bilan
o‘quvchi o‘rtasidagi muomalaning muhim sohalaridan biri hisoblanadi. Sinfdan
tashqari ishlar o‘z xususiyatiga ko‘ra darsdan keskin farq qiladi. Bu ishlar dars
singari qat‘iy tartibga tushirilmagani uchun ham muallim va o‘quvchilardan o‘zaro
nazoratni kuchaytirishni, halollik va vijdonlilikni, xolislikni, axloqiy mas‘uliyatni
ko‘proq talab etadi. Shanbaliklar, safarlar, ekskursiyalar, kino-teatrlarga birga
borish muallim bilan o‘quvchilarning muomala odobiga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi.
Axloqiy munosabatlar tizimida muallimning o‘quvchilar jamoasi, o‘z-o‘zini
boshqarish organlari bilan muomalasi muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning o‘z-
o‘zini boshqarish tashkilotlari bolalarni amaliy faoliyatga jalb etishning muhim
yo‘nalishidir.
32
Pedagogik dalillar va ularning taxdili shundan dalolat beradiki, muallim o‘quvchilar bilan muomalada ma‘lum axloqiy talablar, mezonlarga amal qilishi
zarur. Bulardan eng muhimlari quyidagilar:
—pedagogik faoliyat jarayonida muallim har bir o‘quvchining qadr-
qimmatini inson sifatida hurmat qilish, o‘quvchiga nisbatan ishonch;
—o‘quvchining bilimi va xulqini baholashda talabchan, adolatli bo‘lish.
Muallimning bolaga pedagogik talablari real, uning kuchi, qobiliyati va
imkoniyatlariga moye bo‘lishi, bolalarda o‘z-o‘ziga nisbatan talabchanlik va
tanqidiy munosabatni o‘stirish;
—muallimning bolaga mexribon, g‘amxo‘r bo‘lishi, bolaning shodligiga ham,
tashvishlariga ham sherik bo‘lish;
—bola mushkul vaziyatga tushib qolganda unga ko‘maklashish.' Muallimning
yordami xolis, beg‘araz, beminnat bo‘lishi;
—pedagogik jarayonda sodir bo‘lib turadigan ziddiyatlar, nizolarni ma‘muriy
yo‘l bilan emas, balki axloqiy mezonlar asosida murosaga kelish yo‘li bilan hal
etish;
—sinf jamoasining fikr-mulohazalarini e‘tiborga olish, ularga ishbnch bilan qarash, bolaning xulkiga baho berganda uning sabablarini, motivlarini e‘tiborga
olish; —sinfda muallim «yaxshi ko‘radigan», «yomon ko‘radi-gan» o‘quvchilar
bo‘lmasligi kerak; o‘quvchini biror xato xatti-harakati uchun yomon ko‘rib
qolmaslik; har bir bolaning yaxshi fazilatlarini anikdash, o‘stirish va tarbi-yaviy
ta‘sir o‘tkazishda unga tayanish;
—o‘qituvchi o‘zining butun hayoti va mehnat faoliyatida yomonlikka,
adolatsizlikka, nopoklikka, xulqi buzukdikka nisbatan murosasiz ekanligini
ko‘rsatishi;
33
Xulosa
Pedagogik kasbi dunyodagi eng qadimiy, sharafli, o`ta mas`ulyatli
mutaxasislik hisoblanadi. Uning ob`ekti dunyodagi eng mu`tabar, ulug‘ mavjudat
insondir. Shuning uchun ushbu kasbning insoniyat taqdiridagi roli juda muhim,
ahamiyatlidir.
O`zbekiston Respublikasi Prezdenti I.A.Karimov pedagoglar haqida gapirar
ekan, juda ma`ruzalari asarlarida uning qadr-qimati, insoni shaklantirish borasidagi
mashaqatli mehnati jamiyatdagi yuksak o`rni haqida ta`kidladi. Ayniqsa
mustaqillik sharoitida pedagoglarning davlat, halq oldidagi yuksak vazifalarini
yana ortadi. Chunki uning mrehnati samarasi, natijasi ko`p tomondan halqning
kelajagini belgilab beradi.
Halqning kelajagini tarkib toptirishdek vazifani bajaruvchi shaxsning o`zi
har tomonlama rivojlangan, inson va kasb ustasi sifatida mukammallika erishgan
faqat ijobiy ahloqiy xislatlarga ega bo`lgan, shaxslarni yaxshi tushunadigan va
ular bilan bir zumda munosabatlar –muloqatlarga kirisha oladigan bo`lishi lozim.
Pedagogning kasbiy xususiyatlaridan eng asosiy o`z fanini mukammal chuqur
bo`lishdan iborat. Ayniqsa pedagogika maxsus uslubiy fanlarni zamon talablari
asosida egallagan bo`lishi lozim.
Pedagog o`z faoliyatini samarali tashkil qilish haqida o`ylar ekan u doimi
kasbiy mahoratini oshirib haqiqiy malaka darajasigacha etkazmog`i lozim. Shu
bilan birgalikda pedagog hodimlar o`zlarining kasb-kor va qadr-qimatini himoya
qilish haqiqiy pedagog nomiga dog` tushurmasligi, davlat esa pedagoglarning
mashaqatli mehnatini ta`minlashi lozim.
Totalitar tuzum davrida pedagog o`qituvchilarning o`z kasblaridan boshqa
ishlarga ham jalb qilish chalg`itish holatlari ham mavjud edi. Mustaqillik
sharoitida ushbu hollarga chek qo`yish maqsadga muvofiqdir.
Yuqoridagilar asosida quyidagi xulosa va takliflarni aytish mumkin.
1) Pedagoglik kasbi dunyodagi eng qadimiy mag`lubiyatli sharafli hisoblanadi.
34
2) Oqituvchi pedagogning jamiyatdagi iqtisodiy-ma`naviy ahvoli jamiyatning jadal yoki sust rivojlanishini belgilab beradi.
3)Pedagogning kasbiy va insoniy xususiyatlarining bir-biriga mos
mutanpsib holda shakilanganliga.
4) Pedagogik mahorat o`qituvchi-tarbiyachida qanchalik mukammal
shakllangan bo`lsa pedagoglik faoliyati samarali bo`ladi.
35
ADABIYOTLAR RO`YXATI.
1. Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat. –T; O`zbekiston. 1994 y 155 bet.
2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. T; O`zbekiston 1999 yil. 179 bet.
3. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda T; O`zbekiston. 1999 y 76
bet. 4. ‗Ta`lim to`g`risidagi qonun‘ 1997 yil 29 avgust.
5. ‗Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‘. Qonuni 1997 yil 29 avgust.
6. Avloniy A Turkiy guluston yoxud axloq. T; O`qituvchi 1992 yil. 160 bet.
7. Achilov M. Nravestvennoe formirovanie buyshego uchitelya. T. O`qituvchi
1979 yil 310 bet.
8. Ashurov. M.O. Formiravaniy pravstvennix.
9. Baranov S.P. va boshqalar Pedagogika O`qituvchi 1979-yil 340 bet.
10. Mavlonova, To`raeva, Holiqberdiyev Pedagogika Toshkent; O`qituvchi
2002-yil. 384 bet.
11. Pedagogika tarixidan xrestomatiya T; O`qituvchi 1993-yil.
12. Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi T; O`qituvchi 1994-yil 89-bet.
13. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari. T;Fan 1994-yil. 136-bet.
14. Forobiy A.Fozil shahr aholisining fikrlari T. Meros. 1993-yil. 222-bet.
15. Karchak Ya Bolalarni qanday sevmoq kerak. T. O`qituvchi. 1969-yil. 89-
bet.
16. Komil inson haqida to`rt risola N. Komilov tarjimasi. Toshkent. Ma`niviyat. 1997-yil. 276-bet.
17. Kojushko Ye. Sovremennыy terrorizm. - Minsk, 2000.
18. Kurt Bartol. Psixologiya kriminalnogo povedeniya. - SPb., 2004.
19. Mesherekova B. G., Zinchenko V. P. Bolshoy psixologicheskiy slovar. -
SPb., 2005.
20. Minkovskiy G. M. Psixologiya lichnosti prestupnika. - M., 1989.
21. Olshanski D. V. Psixologiya terrorizma. - SPb., 2002.
22. Platonov Yu. P. Sosialnaya psixologiya povedeniya. - SPb., 2006.
23. Psixologiya o terrorizme (materialы «kruglogo stola»)// Psixologicheskiy
jurnal. - 1995. - № 4.
24. Tulaganova G. K. Tarbiyasi qiyin o‘smirlar. - T., 2005.
25. G‘oziyev E. F. Yosh davrlari psixologiyasi. - T., 1994.
26. G‘oziyev E. Tafakkur psixologiyasi. T., 2001. - 230 b.
27. G‘oziyev E. G‘. Umumiy psixologiya. - T., 2010.
28. http://www. psixologiya.ru
29. http://www. psixologiya.uz
30. http://www. pedagogika.uz
31. http://www. ziyonet.uz
http://fayllar.org
Do'stlaringiz bilan baham: |