Турк адабиёти тарихи

“Maorif” asaridan

- Birov menga savol beribdi. Dedi: ba’zi darveshlarni ko‘r­dim, boshqa joylarda ta’qiqlangan samo’ va qo‘shiq majlislarini qizitadilar. Qanday bo‘lar ekan, bu darveshlik mazhabiga to‘g‘ri keladimi, bunday ishlar ravomi?

Men javob berib dedim: Buni batafsilroq qilib, kengaytirib tushuntirish kerak edi, ammo muxtasar aytadigan bo‘lsam, shuni bilginki, agar darvesh sidqu vafoli bo‘lsa, jahd bilan yillar namozu ro‘za, zikru xilvatnishinlik shartlarini ado etib, Xudo talabida yurgan bo‘lsa, botini mezon orqali Uni tark etgan va o‘zining ham kamu ko‘sti (nuqsoni)ni anglagan bo‘l­sa, u samo’ (majlisida ishtirok etib), doira va nay, tanbur va rubob (ovozini) eshitganda Xudovandga yana ham yaqinlashadi, ho­lati o‘zgarib, ilohiy shavq ilhomida yonadi. Ishq va faqr muftilari buni u haqda ravo ko‘radilar. Negaki, uning bundan maq­sadi qurb (yaqinlashish) va Iloh jamolidan lazzatlanishdir.

Ammo namoz vaqtida hol va vajdga berilishga qo‘ymadilar, chunki har bir maqsadning o‘z mavridi, suratu rusumi bordir. Biroq bular bilan birga (ya’ni namozu ro‘za bilan birga) samo’ga berilib, huzurlansa (ruhiy halovat topsa), uni boshqalarga qiyoslab hukm chiqarmaslik kerak. Zeroki, uning ibrati zohiran kufr bo‘lib tuyulsa-da, lekin aslida bu kufr zamirida din bordir va ma’ni yuzasidan ayni iymondir. Ammo boshqalarning ishratlari kufr ustiga kufr va zulmat ustiga zulmatdir. Faqr yo‘lida qilinadigan qolgan barcha ishlar ham shariatning mag‘zidir, demak, har bir narsaning mag‘zi uning muxolifi bo‘lolmaydi. Yong‘oqning mag‘zini shaftoli yoki o‘rik mag‘zi demaydilar. Shariat ommaning ibodatu toatidir – osonlashtirilgan yo‘ldir, toki kishilar o‘z yumushlarini bajarib, besh vaqt namoz vositasida Xudoyim taolo ibodatini ado etsinlar va Xudoni yodga olib tursinlar. Ularning mayl va ishqlari kuchsiz bo‘lganligi uchun bundan ortiqqa chidolmaydilar. Quruqlikdagi qushlar doimo suvda yurolmaydilar va tup­roqdan butkul xalos bo‘lolmaydilar, illo, goh-gohida suv atrofida yuradilar, suvdan ichadilar va u bilan badanlarini tozalaydilar, yana o‘zlarining quruqlikdagi maskanlariga uchib boradilar. Bu (ish) baliqning vazifasidirki, “Alo salotihi doimuna” (namozlari doimiydir). Baliqlar dengizdan ajralib yashashlari mumkin emas, ularning haqiqati dengizdan paydo bo‘lgan va dengiz bilan birgadir: “Rashsha alayhim min nuri” (nur yomg‘iri yog‘ilsin unga).

Shariatdan maqsad suvga va daryoga yuz burishdir, ammo xos bandalar bamisoli baliqlardek butkul daryo ichidadirlar va daryo ularning jonidir, ular daryo tufayli tirikdirlar, taomlari, kiyimlari, maskan-manzillari, oromu uyqulari, rizqu-ro‘zlari ham daryodir, ya’ni: “Allazina yazkurunalloha qiyoman va qu’udan va alo junubihim va yataffakkuruna fi xaqqis samovati val-arzi” (Yeru ko‘kning maxluqoti Alloh zikridadirlar va uning fikri bilan banddirlar).