Afg’iriylar davri nurmurotov Doniyor Muhiddin o’gli

AFG’IRIYLAR DAVRI

Nurmurotov Doniyor Muhiddin o’gli

Urganch davlat universiteti tarix fakulteti

Arxeologiya yo’nalishi

3-kurs talabasi 191-guruh

ANNOTATSIYA

Xorazm Arxeologiya-Etnografiya Ekspeditsiyasi – Xorazm vohasi arxeologik madaniyati va tarixini (paleolit davridan milodiy 18—19 asrlargacha) tekshirish maqsadida uyushtirilgan ekspeditsiya (1937). Xorazmni arxeologik va etnografik jihatdan oʼrganish 1928—29 yillarda boshlangan. Xorazm davlatining tashkil topishi. Zaiflashib borayotgan Qang‘ davlatidan birinchi bo‘lib Xorazm ajralib chiqadi. Uni mahalliy afrig‘iylar sulolasiga mansub xorazmshohlar idora qila boshlaydi. III asr o‘rtalarida Xorazm davlatining poytaxti hozirgi Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a tumanida joylashgan qadimgi Tuproqqal’a shahar xarobasining o‘rnida bo‘lgan.Shundan kelib chiqan holda ush bu maqolamizni Afg’iriylar sulolasiga bag’ishladik.

Kalit sozlar;Katxudo,davlat, Alfir.

Xorazm Arxeologiya-Etnografiya Ekspeditsiyasi rahbari sifatida — S.P.Tolstov ish boshlagan. Ekspeditsiya tarkibi yildan yilga arxeolog, etnograf, antropolog, rassom, me‘mor va boshqa mutaxassislar bilan kengaytirilgan. Ekspeditsiya a‘zolari Ayoz qal‘a, Bozorqal‘a, Jonbosqal‘a, Tuprokkal‘a, Koykirilgan qal‘a, Qorgoshinqal‘a, Qizilqal‘a, Kozaliqir, Teshikqal‘a kabi noyob arxeologik yodgorliklarni ilmiy tadqiq etdilar. Qazishlar natijasida turli davrlarga mansub bolgan Xorazm vohasining juda kop tarixiy yodgorliklari: xarobalar, qal‘alar, istehkomlar, kanallar, qadimgi madaniyatni organishga yordam beruvchi yozuvlar, suratlar, uy anjomlari, muhrlar, kumush, mis haykalchalar topildi. Ekspeditsiya Qadimgi Xorazmning boshqa olkalar bilan qanday aloqada bolganligini organdi. Natijada Xorazm qadimdan Volga Don havzalaridagi skiflar, quyi Sirdaryo atrofidagi saklar, Janubiy Turkmaniston va Buxoro vohasi xalqlari bilan tarixiymadaniy aloqada bolganligi ilmiy jihatdan asoslandi. Ekspeditsiya materiallari asosida muhim monografiyalar, ilmiy maqolalar, tarixiy ocherklar yozilgan. Ilmiy hisobotlar «Trudы Xorezmskoy arxeologoetnograficheskoy ekspeditsii» nomi bilan nashr qilinadi. Xorazm Arxeologiya-Etnografiya Ekspeditsiyasi faoliyati tufayli 1marta Xorazmning arxeologiya xaritasi (1956) tuzilgan. Ekspeditsiyaning ilmiy tadqiqotlari butun Orta Osiyoning qadimgi tarixini organishda muhim ahamiyatga ega boldi. Mazkur ekspeditsiya tomonidan olib borilgan izlanishlarning natijasi olaroq quyi Amudaryo va Sirdaryo hududlarida etti mingdan koproq beqiyos ilmiy ahamiyatga ega boʼlgan arxeologik yodgorliklar aniqlanib ulardan eng muhimlari togrisida qimmatli ma‘lumotlar toʼplanib chop etildi.

. Ayniqsa, 1938 yili Xorazmshohlarning diniy sulolaviy markazi Tuproqqal‘a (mil.avv. 1 asr – milodiy ІV–VІ asrlar) va Qoyqirilganqal‘a (mil.avv.ІVasr – milodiy ІV asrlar) qazishmalaridan topilgan ashyoviy dalillar jahon ilmiy jamoatchiligini hayratga soldi. Tuproqqal‘adan Afrigʼiylarga mansub shohlar saroyi, saroy devorlarida ganch va turli boʼyoqlarda ishlangan bezaklar, tabiat manzaralari hamda saroy hayotini aks ettiruvchi rasmlar, rozgor buyumlari, haykallar, xojalik hujjatlari, yuzga yaqin Xorazm yozuvida bitilgan arxiv, otashparastlik dinining ibodatxonasi va boshqa noyob yodgorliklar topildi. Qoyqirilgan qal‘adan topilgan yodgorliklar esa bu qal‘ani osmon yoritqichlarini organuvchi qadimgi rasadxona bolganligidan guvohlik beradi.Bularning barchasi tarix fani uchun juda katta kashfiyot edi.Afrig’ 660 yilda Fir ichiga Iskandardan keyin Ma-kedonyalik ozining qasrini qurdi.Sana hisobi undan Afgʼiriylar va uning avlotlaridan boshlaydilar.; Alfir xorazm shahri yaqinida loy va xom g’ishtan qurulgan 3 devorli qalla devorlari balantligi jihatan biri ikinchisini bosip ketgan deya Beruniy tomonidan qayt qilingan. Garchi qadimiy siyovushiylar sulolasining davomi tarmogi xisoplansada ,asli yangi sulolaning qaror topishi edi.Xorazm tangalarida Afgʼiriylar rasmi saqlanip qolgan. Bunda diqat bilan qarab turgan,siyrak soqoli,qirgiy burun,kishining vajohat bilan qarab turganini ko’ramiz.Qadimgi sharq halqlari potsholar boshiga kiyadigan quloq shalidagi boshkiyimi.tanganing teskari tomonida eas anana bo’lip qolgan chavondoz,orqasidagi tamg’a bilan tushurulgan yuqorida yunoncha yozuv,otning oyogi tagida potsho Afrigʼ deb qo’yiladi.So’ngi orta asrlar xorazmning feodalizimdan avalgi poytahti o’rnida vujudga kelgan hozirgi kunda Shoboz shaharchasing tevarak atrofida xalq o’rtasida Pil qalla nomi bilan bo’lgan Pil degan isim qadimgi Fir shaklining talafuzidir.Arap manbalarida Tarobiy asarlarida Fil depham yoziladi.BU qalla Afgiriylar poytahti hisoplangan.Bu Orinda biz turli-tuman katalikdagi qorg’onlarni uchratamiz bular barchasi asosiy vazifasi mudofa bolgankigini yaqol korishimiz mumkun.Afg’iriylar davriga kelip qurilish tehnikasi tubdan ozgaradi xom g’isht kam ishlatiladigan boldi va olchami [35x35x8].Katta qorg’onlar bizga yirik Xorazm amoldorining hayot folyatini yaqol korsatip beradi.Afg’iriylar davrida biz hech qanday qishloqlarni uchratmaymiz va qorgonlarda qishloq aholisi istiqomat qilgan.Qorg’onlarning tevarak atrofi bog’u-rog’ bolganligini korishimiz mumkun atroflarini tahrir qilish jarayonida bu tog’risida Arap manbalarida tola tokis ma’lumot berilmagan. Kat dep atalgan bu oila vakili patiralxal oila boshlig’I hisoplangan va Katxudo dep ataladi.Afg’iriylar davrini organar ekanmiz bu tavir to’la tokis bir tarzda kechmagan Afg’iriylar davri organish va hulosa chiqarish borasida qurulgan qalar misolida yaqol korishimiz mumkun.Afg’iriylar qalalari asosan mudofa tizimi uchun qurulganligini korsatip beradi qalalarning joylashish orniham isbot sifatida etirof etiladi.Afg’iriylardan keyingisi xorazm shohlardan 22 tasi etirof etiladi. Ofrig’,Burg’a,Shoxsax,Askajamuh,Sahar,Sabriy,Askajamar,Saxaxasak,Shovusharaf,Turkash ota,Abduloh,Mansur,Iroq,Muhammad,Ahmad,Abu Abduloh Muhammad.Beruniyning takiklashicha Kayxussrav naslidan Afg’ir podsholigi boshlanadi.Xorazmliklar Afgʼir va uning avlodi podsholari tarihidan orin oladilar.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1 Толстов С. П ., Древний Хорезм, М., 1948, с. 22
2 ТОЛСТОВ С.П.. КАДИМИЙ XОРАЗМ ЦИВИЛИЗАЦИЯСИНИ

ИЗЛАБ ТОШКЕНТ/ЯАРГИ АСР АВЛОДИ/ 2014

3 Asqarov A.O’zbekiston tarihi eng qadimgi davridan eramizning V asrigacha

T, 1994.
4. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar T,1994.

5 WWW. ZIYONET.UZ

6 FAYLLAR.ORG