Abu Nasr Muhammad ibn Uzlug’ Tarxon Forobiy

O’zMU Tarixi fakulteti 1-kurs magistranti Javohir Bo’ronov
Salohiddin Muso ibn Muhammad ibn Mahmud Qozizoda Rumiy (taxminan 1360-yil Bursa - 1437-yil Samarqand)
XV asr boshlarida Movorounnahrda shuhrat qozongan ulkan matematik va astronomlardan biri Qozizodadir. Qozizoda aslida hozirgi Turkiyaning shimoli-g’arbidagi Bursada tavallud topgan. Uning otasi Muhammad “Xoja Afandi” laqabi bilan ma’lum bo’lib, Salohiddinning bolalik yillarida vafot etgan. Xoja Afandi ancha olim va komil odam bo’lib, ko’p yillar Bursaning qozisi lavomizida xizmat qilgan. Qozizoda boshlang’ich ma’lumotlarini Bursadagi madrasada olib, astronomiya va matematika bilimlarini mavlono Shamsiddin Fanoriydan o’rganadi. Lekin u yoshligidan Movorounnahr va Xurosonda ilm-fanning yuksak darajada ekanligini eshitib, u yerga ketishga taraddud ko’radi. Bu haqda XX asr boshlaridagi turk tarixchisi Solih Zakiy bunday yozadi: “Mavlono Fanoriydan Xuroson va Movorounnahr ulamosining ulumi riyoziyadaki ovazai shuhratini eshita-eshita, nihoyat iqmoli tahlil uchun u joniba getmakka qaror vermish”. Oila a’zolarini bu sayohatga monelik qilishlaridan qo’rqib, buni sir tutadi.

Qozizoda XIV asr oxirlarida bir kun to’satdan Bursadan g’oyib bo’ladi. Avval u Xurosonga borib, u yerda poytaxt Samarqandga yo’l oladi. Yo’lda Amir Temur lashkariga qo’shilib, yeti yillik yurishda qatnashgan holda ustozi mullo Fanoriyning “Anmuzaji ulum” asariga sharh yozadi. U Xuroson Va Movorounnahrga kelib olimlardan tahsil olib, bilimlarini kuchaytiradi. Xususan, u Temurning saroy astronomi Mavlono Ahmaddan astronomiya va matematika fanlaridan chuqur ma’lumotlar oladi. 1404-yil yozida Salohiddin birinchi marta Samarqandga keladi. Tez orada Salohiddin Movorounnahr va Xuroson olimlari orasida “Qozizoda Rumiy” nomi bilan taniladi.

1405-yildan keyingi taxt uchun kurashlar davrida Qozizoda Ulug’bek bilan Xurosonga ketadi. Bu yerda alloma shahzodaga bir necha yil astronomiya va matematikadan saboq beradi. Ulug’bek keyinchalik o’z “Zij”ida Qozizodani minnatdorchilik bilan ustozim deya tilga oladi. 1417-1420-yillardda Samarqandda Ulug’bekning madrasasi qurilgach, bu ilm dargohiga Qozizoda rais ul-muallimin lavozimiga tayinlanadi. Uning Ulug’bek ilmiy maktabining yaratilishidagi xizmati katta bo’lib, Rumiy tashabbusi bilan G’iyosiddin Jamshid Koshiy va boshqa olimlar taklif etiladi.

Uni zamondoshlari “Aflotuni zamon” deb atashgan. Rumiy shogirdi va hukmdori Mirzo Ulug’bekning rasadxonasiga nozirlik qilib, bu yerda o’tkazilgan barcha ilmiy tadbirlarga bosh-qosh bo’lib kelgan. Qozizoda Samarqanddaligida juda ko’p shogirdlar yetishtiradi. Bularni eng buyugi Ulug’bek bo’lsa, ikkinchisi Fathulloh Shervoniy edi. Allomaning Samarqandagi oilasidan bo’lajak yirik olim Miram Chalabiyning otasi Qutbiddin dunyoga keldi.

Qozizoda Rumiy G’iyosuddin Jamshiddan biro z keyin, astronomik jadvallarni tuzish ishi tugamasdannoq 1437-yilda vafot etadi. Qozizoda Rumiyning qadrdon do’sti va kasbsoshi Ulug’bek olimning qabriga maqbara qurdirgan. Bu maqbara Samarqandda “Shohi ZInda”dagi bir guruh maqbaralar yonidan joy olgan.