A. M. Butlerov o’zining "Organik kimyoni to’liq o’rganishga kirish" deb nomlangan kitobi va 1861-yili organik moddalarning kimyoviy tuzilish nazariyasini yaratish bilan organik kimyo fanining rivojlanishiga katta XI

Ixtirolar…

1. 
   IX asrga kelib arab kimyogarlari sirkadan sirka kislotani, musallas ichimligidan etil spirtini sof holda ajratib olishga muyassar bo’ldilar.
   
2. 
   XVI asrda etil spirtini sulfat kislota bilan ishlov berish natijasida etil efir olindi.
   
3. 
   Nemis olimi F,Vyollerning 1824-yilda o’simlik a’zosida uchraydigan oksalat (shavel) kislotani ditsiandan oldi: (CN) + 4H₂O (COOH) + 2NH₃Vyoller inson va hayvon organizmida hosil bo’ladigan mochevina (karbomid) ni ammoniy sianiddan laboratoriya sharoitida sintez qildi (t): NH₄OCN (NH₂)₂CO {7 va 1}
   
4. 
   1845-yili nemis kimyogari A.V.Kolbe sirka kislotani sintez qildi.
   
5. 
   1854-yili fransuz kimyogari M.Bertlo yog’ni oldi.
   
6. 
   1861-yili rus olimi A.M.Butlerov oddiy chumoli aldegididan shakarsimon modda (glyukoza)ni oldi (Ca(OH)₂ ishtirokida): 6HCHO C₆H₁₂O₆
   
7. 
   A.M.Butlerov o’zining “Organik kimyoni to’liq o’rganishga kirish” deb nomlangan kitobi va 1861-yili organik moddalarning kimyoviy tuzilish nazariyasini yaratish bilan organik kimyo fanining rivojlanishiga katta xissa qo’shdi.
   
8. 
   Rus olimi N.N.Zinin (1812-1880) 1842-yili sanoatda nitrobenzoldan anilin oldi: C6H₅NO₂ + 3(NH₄)₂S → C₆H₅NH₂ + 6NH₃ + 3S + 2H₂O
   
9. 
   Akademik A.E.Favvorskiy (1860-1945) asetilen, allen uglevodorodlarining kimyosini o’rgandi.
   
10. 
    Akademik S.V.Lebedev sanoatda sintetik kauchukni oldi(600° ZnO,Al₂O₃,Mgo): 2C₂H₅OH→ CH₂=CH-CH=CH₂ + 2H₂O + H₂ CH2=CH-CH=CH2 → [-CH₂-CH-CH-CH₂-]_n
    
11. 
    Akademik N.D.Zelinskiy (1861-1953) to’yingan va to’yinmagan siklik birikmalar kimyosi va ularni sintez qilish usullari bilan organik kimyo rivojiga hissa qo’shdi.
    
12. 
    S.Y.Yunusov O’zbekiston alkaloidlkar kimyosini dunyoda yetakchi o’ringa olib chiqdi.
    
13. 
    O.S.Sodiqovning ilmiy ishlari O’rta Osiyoda o’sadigan madaniy va yovvoyi o’simliklar hamda tabiiy birikmalar kimyosini o’rganishga bag’ishlagan. U 1966-yildan 1983-yilgacha O’z.Fanlar Akademiyasining Prezidenti bo’lib ishlagan.
    
14. 
    I.T.Sukervanik aromatik birikmalarni alkillash va atsillash sohasi bo’yicha qimmatli izlanishlar o’tkazgan. Shu yo’nalishda tanilgan organik kimyogarlar maktabini yaratgan.
    
15. 
    A.A.Abduvahobov element-organiklar maktabini yaratgan yirik olim.
    
16. 
    M.A.Asqarov polimerlar kimyosi va texnologiyasi sohasida katta ilmiy ishlar qilgan olimdir.
    
17. 
    S.Sh.Rashidova yuqori molekulyar birikmalar kimyosi sohasidagi olima. U kovilon deb nomlangan plazma o’rnini bosuvchi dori yaratgan.
    
18. 
    E.Frankland tomonidan valentlik tushunchasi kiritildi (1852).
    
19. 
    F.Kekuli va A.Kolbe 1857-yilda organik birikmalarda uglerodni doimo to’rt valentli bo’lishini aniqlashdi.
    
20. 
    F.Kekuli va A.Kuger uglerod atomlari o’zaro birikib uzun C-C bog’ hosil qilishini aniqlashdi.
    
21. 
    A.Butlerov organik moddalar tuyzilish nazariyasining to’la ma’noda asoschisi hisoblanadi. U bu nazariyaning asosiy qoidalarini 1861-yilda bayon qildi. 1864-yilda izomeriya hodisasining mohiyatini birinchi bo’lib tushuntirib berdi, 1867-yili izobutanni sintez qilda va uning polimerlanish reaksiyasini amalga oshirdi, bu ishi bilan yuqori molekulyar birikmalar sinteziga asos soldi.
    
22. 
    A.Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi organik kimyo nazariy asosining poydevori hisoblanadi.
    
23. 
    Izomeriya tushunchasini kimyo faniga XIX asrning 30-yillarida shved olimi I.Berselius kiritgan, lekin izomeriya hodisasining mohiyatini birinchi bo’lib Butlerov tushuntirib bergan.
    
24. 
    A.Butlerov izomeriya hodisasini quyidagicha ta’riflaydi: binokorlar bir xil miqdordagi qurilish materiallari yog’och, g’isht va sementdan turli shakldagi binolar qurganlaridek, tabiat ham bir xil miqdordagi qurilish materiallari – uglerod, vodorod va kislorod atomlaridan turlich tuzilishli moddalarni hosil qila oladi.
    
25. 
    Bog’lanishlar puxtaligining bir xilligi 1931-yilda Amerikaning kimyogar olimi L.Poling tomonidan taklif etilgan atom orbitallarining gibridlanishi haqidagi qoida bilan izohlanadi. Gibridlanishda atom orbitallarining dastlabki shakli hamda energiyasi o’zgaradi va bir xil shakl hamda energiyaga ega bo’lgan elektron orbitallar hosil bo’ladi. Gibridlangan orbitallning kimyoviy bog’lanishi gibridlanmagan (sof) orbitallnikiga qaraganda ancha mustahkam bo’ladi, chunki gibridlanishda bulutlar bir-birini ko’proq qoplaydi. Organik birikmalarda uglerod atomi 3 xil sp³-, sp²- va sp gibridlanish holatida bo’lishi mumkin.
    
26. 
    To’yingan uglevodorodlarni fransuz kimyogari Adsolf Vyurs 1855-yilda galoid alkillarga natriy metallini ta’sir ettirib oldi. CH₃J + 2Na + CH₃J → 2NaJ + C₂H₆
    
27. 
    A.m.Butlerov nazariyasiga asosan moddalarning fizik xossalari ularning tarkibi va tuzilishiga bog’liq.
    
28. 
    Metanni yorug’lik ta’sirida xlorlanish reaksiyasida xlor molekulasi yo’rug’lik ta’sirida gomologik parchalanib xlor radikallarini hosil qiladi. So’ngra xlor radikali metanga ta’sir etib, HCl va metil radikalini hosil qiladi. Metil radikali xlor molekulasiga ta’sir etib CH₃Cl va xlor radikalini hosil qiladi, natijada zanjirli radikal reaksiya vujudga keladi. Bu reaksiyaga Nobel mukofoti laureati akademik N.N.Semyonov asos solgan.
    
29. 
    1888-yilda rus olimi M.I.Konovalov suyultirilgan HNO₃ ni uglevodorodlar bilan yuqori bosim ostida qizdirib (140°C) nitrobirikmalar hosil qiladi (nitrolanish reaksiyasi): R-H + HONO₂→R-NO₂ + H₂O CH₃-H + HONO₂ → CH₃-NO₂ + H₂O (nitrometan)
    
30. 
    Rus olimi Morkovnikov birinchi bo’lib o’z shogirdlari bilan neftdan siklopentan, siklogeksan va ularning hosilalarini ajratib olgan.
    
31. 
    G.G.Gustavson sikloalkanni digalloid birikmalarga rux ta’sir ettirib oldi (Vyurts reaksiyasiga o’xshash).
    
32. 
    N.D.Zelinskiy siklogeksanni degirogenlab benzol oldi (Pt, 300°C).
    
33. 
    Alkenlarga yuqori temperatura ta’sir ettirib (150-200°C) Ni yoki Pt katalizatorligi ishtirokida ikkita atom vodorod biriktirishi natijasida alkanlar hosil qilishini fransuz kimyogari Sabatgr kashf etdi.
    
34. 
    Qo’shbog’ yonidagi [C] atomlaridagi [H] atomlari teng bo’lmaganda galoidvodorodlarning birikishi rus olimi V.V.Markovnikov (1869) qoidasiga asosan boradi. Bu qoidaga binoan galoidvodorodlarning [H] atomi ko’p gidrogenlangan, galoid atomi esa kam gidrogenlangan [C] atomiga birikadi: CH₃-CH=CH₂ + HCl → CH₃-CH(Cl)-CH₃
    
35. 
    Rus olimi E.E.Vagner etlen uglevodorodlarini KmnO₄ ning suvli eritmasida ohistalik bilan oksidlab, ikki atomli spirt-glikollar hosil qiladi: R-CH=CH-Rᶦ + H₂O + (O) → R-CH(OH)-CH(OH)-Rᶦ 3CH₂=CH₂ +2KMnO₄ +4H₂O → 3CH₂(OH)-CH₂(OH) + 2KOH + 2MnO₂ 3C₂H₄ + [O] + H₂O → CH₂(OH)-CH₂(OH)
    
36. 
    Birikish reaksiyasi natijasida konyugirlangan qo’shbog’ molekulada, birikayotgan atomlar birinchi va to’rtinchi [C] atomlariga bog’lanadi, 2- va 3- [C] atomlari orasida yangi qo’shbog’hosil bo’ladi: CH₂=CH-CH=CH₂ +Br₂ → CH₂(Br)-CH=CH-CH₂(Br) konyugirlangan diyen uglevodorodlarning bu xususiyatini 1899-yilda nemis olimi K.I.Tile molekuladagi [C] atomlarida saqlanib qolgan qoldiq (porsial) valentlik hisobiga shunday birikishi mumkin degan nazariyasida isbotlab berdi.
    
37. 
    Sintetik kauchuk dunyoda birinchi bo’lib akademik S.S.Lebedev usuli bo’yicha olingan.
    
38. 
    1881-yili rus olimi M.G.Kucherov asetilenga HgSO₄ + H₂SO₄ aralashmasi ishtirokida suvning oson birikishi tufayli sirka aldegidi hosil bo’lishini kashf etdi: HC≡CH + HOH → [H₂C=CH-OH] → CH₃-CHO
    
39. 
    N.d.Zelinskiy bilan B.A.Kazanskiy yuqori temperatura va aktivlangan ko’mir ishtirokida uch molekula asetilendan benzol hosil qilishdi: 3HC≡CH → C₆H₆
    
40. 
    M.Faradey benzolni 1825-yilda koks gazidan ajratib olgan.
    
41. 
    1865-yilda nemis kimyogari A.Kekkule benzol tuzilishini quyidagi ikki ko’rinishda ifodalaydi.
    
42. 
    1877-yilda Sh.Fridel-D.Krafts usuli bo’yicha ham laboratoriya, ham sanoatda aromatik uglevodorodlar aromatik yadroga AlCl₃ishtirokida alkilxlorid ta’sir ettirib olinadi. C₆H₆ +CH₃Cl → C₆H₅CH₃ + HCl
    
43. 
    F.Beylshteyn har xil sharoitda toluolga xlor ta’sir ettirib benzol halqasidagi vodorod atomini va benzol tashqarisidagi radikalning vodorod atomi xlor atomiga o’rin almashganini ko’rsatadi: HCl + C₆H₄CH₃Cl (qorong’uda) ← C₆H₅CH₃ → C₆H₅CH₂Cl (yorug’da) + HCl
    
44. 
    Ajralgan (izolyatsiyalangan) diyen uglevodorodlar P.P.Shorigin usuli bo’yicha olinadi. (Vyurts reaksiyasiga o’xshash): 2CH₂=CH-CH_2Br + 2Na → CH₂=CH-CH₂-CH₂-CH=CH₂ +2NaBr
    
45. 
    1856-yilda fransuz kimyogari A.Vyurts dixloretanni gidroliz qilib etanol oldi: CH₂(Cl)-CH₂(Cl) + 2HOH → CH₂(OH)-CH₂(OH) + 2HCl
    
46. 
    Rus kimyogari E.E.Vagner olefinlarga katalizator (CrO₃) ishtirokida peroksid ta’sir ettirib, ikki atomli spirt oldi: C₂H₄ + H₂O₂ → CH₂(OH)-CH₂(OH)