9-mavzu. Axborotlarni kodlash va dеkodlash.
Reja:
1. Kodlash va dеkodlash tushunchalari.
2. Kodlash turlari. Matnli axborotlarni kodlash usullari.
3. Grafik axborotlar va ularni kodlash.
4. Audio va video axborotlarni kodlash.
Tayanch tushunchalar: Kod, kodlash, dekodlash, RGB, CMYK, tovush, chastota
Inson borliqning bir qismi boʻlgani uchun doimo borliqning ta’sirini sezib
turadi. Bu ta’sirni turli signallar (tovush, yorugʻlik, elektomagnit va hokazo)
koʻrinishida qabul qilamiz. Insonga uzluksiz ta’sir etib turuvchi axborotlarni analog
axborotlar deb ataladi. [8]
Inson analog axborotlarni qayta ishlashi uchun uni biror qismini ajratib oladi
va tahlil qiladi. Tahlil qilish jarayonida axborotni qayta ishlash uchun qulay boʻlgan
koʻrinishga oʻtkazadi. Bunda inson turli belgilardan foydalanadi. Masalan, sizga
ma’lum boʻlgan alifbo harflari insonga tushunarli boʻlgan tovushlarni, nota belgilari
esa musiqiy tovushlarni ifodalaydi. Bu belgilar yordamida insonga eshitilayotgan,
nutq yoki musiqani qogʻozga tushurish oson kechadi. Demak, inson axborotlarni
qayta ishlash uchun uni uzlukli koʻrinishga oʻtkazadi. Axborotlarning bu kabi
uzlukli koʻrinishini diskret axborotlar deb ataladi.
Inson tomonidan ishlab chiqarilgan qurilmalar ichida analog axborotlar bilan
ishlaydiganlari ham, diskret axborotlar bilan ishlaydiganlari ham mavjud. Diskret
axborotlardan eng koʻp tarqalgani raqamli axborotlardir, ya’ni uzluksiz axborotning
raqamlar orqali ifodalangan koʻrinishidir. Analog signallar bilan ishlaydigan
qurilmalar analog qurilmalar, raqamli axborotlar bilan ishlaydigan qurilmalar
raqamli qurilmalar deb ataladi. Ushbu qurilmalarga televizor, telefon, radio,
fotoapparat, videokamerani, raqamli qurilmalarga shaxsiy kompyuter, raqamli
telefon, raqamli fotoapparat, raqamli videokamerani misol qilib keltirish mumkin.
Axborotlar ustida amallar bajarish qulay boʻlishi uchun aniq bir qoidalar
asosida boshqa koʻrinishga oʻtkazish jarayoni axborotni kodlash deyiladi va
aksincha kodlash jarajoniga teskari bo’lgan jarayon dekodlash deyiladi.
Kompyuter xotirasida belgilar oʻrniga uning kod raqami saqlanadi. Matnli,
grafikli, tovushli va boshqa axborotlar kompyuter xotirasida ikkilik sanoq tizimidagi
sonlar koʻrinishda ifodalanadi. Harf va belgilarning tasviri ularni ekranga chiqarish
va chop qilish jarayonida taqdim qilinadi.
Hozir kunda shaxsiy kompyuterlarda axborotlarni kodlashda ASCII
(American Standart Code for Information Interchange-Axborot almashish uchun
Amerika standart kodi) deb nomlanuvchi standart kodlash jadvalidan
foydalanilmoqda. Ushbu kodlash jadvalining yarimi (0-127 ta belgilar) oʻzgarmas
va qolgan ikkinchi yarimi (128-255 ta belgilar) esa ushbu kodlash tizimidan
foydalanadigan davlatning alifbo belgilarini kodlash uchun ajratilgan.
Misol uchun, quyida lotin alifbosidagi ba’zi harflarning oʻnoltilik va ikkilik
sanoq sistemasidagi kodlari keltirilgan:
I harfini Unicode tizimidagi kodi 0049
16
=0000000001001001
2
L harfini Unicode tizimidagi kodi 004C
16
=0000000001001100
2
M harfini Unicode tizimidagi kodi 004D
16
=0000000001001101
2
Kompyuterda ILIM soʻzi Unicode halqaro kodlash tizimida ikkilik sanoq
tizimida 0 va 1 sonlarining quyidagicha ketma-ketlikdan iborat boʻladi:
0000000001001001000000000100110000000000010010010000000001001101
Ushbu harflarni Unicode (oʻnoltilik) va ASCII(oʻnlik) kodlash tizimilaridagi
kodini Microsoft Word dasturida Вставка→Символ buyrugʻi orqali ham bilish
mumkin (2.1.1-rasm).
2.1.1-rasm. Belgilar va uning kodi
Axborotlarni kodlash insoniyat tomonidan faqat amallar bajarish qulay
boʻlishi uchun emas, balki axborotni maxfiy saqlash uchun ham qoʻllanilgan.
Kodlashning bu koʻrinishi shifrlash deb ataladi.
Hayotda axborotni kodlashning koʻpdan-koʻp usullari mavjud. Birinchi
kodlashni qoʻllagan inson qadimgi Gretsiya sarkardasi Lisandro hisoblanadi.
Yunoniston, Yunoniston Respublikasi (Helliniki Dimokratia) - Janubi-
Sharqiy Yevropada, Bolqon yarim orolning janubida va uning atrofidagi orollarda
(yiriklari - Krit, Evbeya, Rodos, Lesbos) joylashgan davlat.
U axborotni maxfiy saqlash, ya’ni kodlash uchun ma’lum bir qalinlikdagi
"Ssital" tayoqchasini oʻylab topgan.
Kriptografiyada Ssitala (yoki qadimgi Spartaning shifri sifatida ham tanilgan)
shifrlash uchun ishlatiladigan birinchi qurilma, u ssilindrdan va xabar yozilgan
spiralga oʻralgan lentadan iborat. Qadimgi yunonlar va spartaliklar ushbu shifrni
harbiy yurishlar paytida aloqa qilishda ishlatganlar.
Ushbu shifrlash tizimini ishlatish uchun, silindr oʻqiga perpendikulyar tarzida
lentani boʻsh joy qoldirmasdan va tugunlamasdan aylantirib oʻrab chiqiladi, soʻngra
ushbu lentaga xabarni gorizantal boʻylab qatorlarga yozib chiqiladi va lentani
ssilindrdan yechib olingan. Qadimda yechib olingan lentani qabul qiluvchi
manziliga uzatilgan va qabul qiluvchi aynan shu diametrli silindrga lentani
aylantirib joylashtirgan va harflar ustunlar boʻyicha oʻqib olingan. Jadvaldagi
ustunlar soni xabar uzunligidan oshmaydi.
Masalan, ssilindirning uzunligi ustun 6 ta belgini va qator 5 ta belgini yozib
olish
imkonini
beradigan,
xabar
matni:
"INFORMATIKA_OʻQITISH_METODIKASI."
shifrmatni:
"IAOʻ_INTQMKFIIEAOKTTSRAIOIM_SHD." aylanadi.
Buni quyidagi sxema tarzda tasvirlash mumkin (2.1.2- rasm).
