8-O’zbekistonda ishlayotgan kichik geslar

• JOLDASBAYEVA Gulira’no
• 1-b elektr energetika

• Kichik gidro energetika. Hozirgi vaqtda GES larni kichik gidrostantsiyalar qatoriga kiritishning aniq mezonlari mavjud emas. Bizlarda quvvati 0.1 dan 30 MVt bo’lgan gidrostantsiyalarni kichik deb qabul qilingan, bunda turbinaning ishchi g’ildiragi diametrini 2 m gacha bo’lishi va birlik quvvati 0.1 MVtdan kam bo’lgan GESlar mikro GES kategoriyasiga kiritilgan.

• Hozirgi vaqtda dunyoda gidroenergetika o’z taraqqiyoti tarixida uchinchi o’ramni boshdan kechirmoqda. Birinchi GESlarning qurilishi oldingi asrda boshlangan va ular ayrim zavod va qishloqlarni elektr ta`minotiga mo’ljallangan. SHundan so’ng ularning qurilishi, kichik IES raqobatdoshligi hisobiga, sekinlashdi. Kichik GES larning ommaviy qurilishining ikkinchi bosqichi 40 yillarning oxiri va 50 yillarning boshlariga to’g’ri keladi, bunda kolxozlar, sovxozlar, korxona va davlat tomonidan minglab kichik GESlar qurildi. 70 – 80 yillarda katta energiyaning yillik issiqlik, gidravlik va atom elektr stantsiyalar bazasida tez rivojlanishi hisobiga, minglab va yuzlab kichik GES lar foydalanishdan chiqarildi, konservatsiya qilindi. Uchinchi rivojlanish bosqichida kichik GES lar, tabiatni asosiy energetik qurilmalarningyangi texnik darajasida, avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish darajasida qayta tug’ilmoqda.

• Kichik gidroenergetika
•  
•  An'anaviy bo'lmagan energiya - hozirgi kunda butun dunyoning diqqat-e'tiborlari unga qaratilgan. Va tushuntirish juda oson. Baliq oqimlari, dengiz oqimlari, dengiz sörfü, kichik va katta daryolarning oqimlari, Yerning magnit maydoni va nihoyat, shamol - bu erda bitmas-tuganmas energiya manbalari va arzon va qayta tiklanadigan energiya mavjud bo'lib, ona tabiatning bunday sovg'asidan foydalanmaslik katta xato bo'ladi. Bunday energiyaning yana bir afzalligi - bu erishish qiyin bo'lgan joylarni, masalan baland tog'li hududlarni yoki olis taiga qishloqlarini, boshqacha qilib aytganda elektr uzatish maqsadga muvofiq bo'lmagan aholi punktlarini arzon elektr energiyasi bilan ta'minlashdir.

• Odatda, SHPP (kichik gidroelektr stantsiyasi) generator, turbinadan va boshqaruv tizimidan iborat. GESlar, shuningdek, foydalanish turiga qarab bo'linadi, bu birinchi navbatda katta maydonni egallamaydigan suv omborlari bo'lgan to'g'on stantsiyalari. To'siqni qurmasdan ishlaydigan, ammo shunchaki daryoning erkin oqimi tufayli ishlaydigan stantsiyalar mavjud..

•  Gidroelektr stantsiyalari quvvati 3 ming kilovattdan kam bo'lgan kichik hisoblanadi. Va ular kichik energiyaga tegishli. Ushbu turdagi energiya so'nggi o'n yillikda jadal rivojlana boshladi

• Kichik gidroenergetika o'zining texnik va iqtisodiy imkoniyatlari jihatidan shamol energiyasidan foydalanadigan o'simliklar, quyosh energiyasi va bioenergiya zavodlari kabi kichik hajmdagi energiya manbalaridan ustundir. Hozirgi kunda ular yiliga 60 milliard kVt / s ishlab chiqarishi mumkin, ammo afsuski, bu salohiyat juda yomon, atigi 1 foizga ishlatilmoqda. 60-yillarning oxiriga qadar minglab kichik gidroelektrostantsiyalar ishlab turar edi, bugungi kunda ularning soni bir necha yuzga teng. Bularning barchasi Sovet davlatining narx siyosati bilan bog'liq bo'lgan buzilishlarining oqibatlari va nafaqat.

• Kichik gidroelektr stantsiyalarning asosiy afzalligi ekologik nuqtai nazardan to'liq xavfsizligidir. Ushbu inshootlarni qurish va ishlatish jarayonida suvning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlari o'zgarmaydi. Suv omborlaridan ichimlik suvi va baliq etishtirish uchun suv omborlari sifatida foydalanish mumkin. Ammo asosiy afzallik shundaki, kichik gidroelektrostantsiya uchun ulkan suv omborlarini qurish juda katta moddiy zarar etkazishi va katta maydonlarni suv bosishi shart emas.

• Gidroenergetikani yanada rivojlantirish bo'yicha qo'shimcha chora tadbirlar to'g'risida”gi Prezident qarori qabul qilindi.
• Qarorga ko'ra, elektr energetika sohasida 2030 yilga borib respublikadagi gidroelektr stansiyalari quvvati 3 416 MVtga yetkaziladi

• Bundan tashqari,kichik gidroelektr stantsiyalar bir qator boshqa afzalliklarga ega: ular oddiy dizayni va to'liq mexanizatsiyalash imkoniyati; ularning ishlashi paytida odamning mavjudligi umuman zarur emas. Ishlab chiqariladigan elektr energiyasi kuchlanish va chastotada umumiy qabul qilingan standartlarga muvofiqdir. Bunday stantsiyaning avtonomiyasini ham katta plyus deb hisoblash mumkin. Katta gidroelektr stantsiyasi va ishchi resursi - 40 yil va undan ko'proq.

• Tuyaboʻgʻiz suv ombori qoshidagi ushbu kichik GES bu borada roʻyobga chiqarilgan dastlabki loyihadir. Qolaversa, u mustaqil Oʻzbekiston tarixida foydalanishga topshirilgan birinchi GES ekanligi bilan alohida ahamiyatga ega.

• GES loyihaviy qiymati 15,8 million dollarga teng boʻlib, shundan 8,1 million dollari XXR “Eksimbank”i tomonidan moliyalashtirildi, - deydi Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan energetik Akrom Irgashev. - Tuyaboʻgʻiz suv ombori qoshidagi ushbu kichik GES oʻn toʻrt oy ichida qurib bitkazildi. Ilgari bunday inshoot barpo etish uchun kamida uch yil vaqt sarflanar edi.

• Mutaxassislarning aytishicha, GESning umumiy quvvati 11,4 MVtga teng. Bu yiliga oʻrtacha 41,2 million kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarilib, 1 ming 600 ta xonadonning elektr tokiga boʻlgan ehtiyoji toʻliq taʼminlanadi, deganidir.

•