8-мавзу. Ландшафтлар динамикаси ва ривожланиши Ландшафт динамикаси

8-мавзу. Ландшафтлар динамикаси ва ривожланиши


Ландшафт динамикаси (юнонча dynamis – куч) термини 20-асрнинг иккинчи ярмида географик адабиётга киритилди. Илгари ландшафт динамикаси деганда ландшафт хусусиятларининг ҳар қандай ўзгаришлари тушунилар эди: ландшафтнинг махсус фаолиятини бажариши ва унинг эволюцияси. Илмий муаммоларни ҳал этиш ва фанни ривожлантириш жараёнида ландшафтнинг динамикаси ва ривожланиш (эволюцияси) тушунчаларини ажратиш зарурияти юзага келди. Динамика - ландшафтдаги ўзгаришларни тавсифловчи тушунчалардан биридир. Ландшафтлардаги турли ўзгаришларни акс эттирадиган тушунчалар занжирида ўрта бўғинни эгаллайди: махсус фаолиятни бажариши –динамика -эволюция.
Ландшафт динамикаси деганда қайталаниш хусусиятига эга бўлган, ландшафтларнинг ички тузилишини ўзгартирмайдиган, яъни бир инвариант доирасида рўй берадиган ўзгаришларни тушунилади.
Ландшафт инварианти (лот. invarians - ўзгармайдиган) – география фанига акад. В.Б.Сочава томонидан киритилган бўлиб, ташқи таъсир натижасида ландшафтлар ўзгарганда унинг ўзгармай қоладиган хусусиятлари, қисмлари. Ҳар қандай инвариант охир-оқибат ўзгаради, лекин динамика кўринишида эмас, эволюция натижасида ўзгаради.
Динамик ўзгаришлар даврийлик (даврий, ритмик) ва қайталанишлик билан тавсифланади. Бундай таъриф шартли ҳисобланади, чунки табиатда мутлақо қайталанувчи ўзгаришлар мавжуд эмас: ҳар бир даврий (кундалик, мавсумий) ўзгаришлардан кейин эски ҳолатга қайтиш кўп ёки камроқ миқёсда “оғиш” билан содир бўлади. Мана шу "оғишлар" нинг тўпланиши ландшафтларнинг ички тузилишининг ўзгаришини ва охир-оқибат ландшафтнинг эволюциясини таъминлайди. Ўз навбатида, ландшафт ўзгаришлари ритмик ва илгарилама (олдинга бориш) хусусиятларга эга. (Агар спирал чўлғамига қиёсласак, ландшафтдаги ўзгаришлар спирал чўлғамининг битта халқаси билан таққосланиши мумкин бўлган алоҳида ритмлар билан рўй беради. Ҳар бир янги халқа ландшафтларни илгарилама ўзгаришларга олиб келади.)
Ландшафт динамикаси ландшафтшуносликнинг энг муҳимларидан бири бўлган жуда кенг ва кўп қиррали тушунча. Геотизимларнинг ўзгариши, ҳолати, махсус фаолияти, барқарорлиги, ривожланиши (эволюцияси) ва бошқа кўпгина хусусиятлари динамика билан боғлиқ.
Геосистемаларнинг динамикаси ва макон-замон таҳлили масалалари, жумладан, ҳолати, динамик (сукцессион (кетма-кет)) ўзгариш ва бошқалар, асосан, элементар бирлик – фациялар мисолида ишлаб чиқилган.
Ландшафт динамикасини барча қуйи локал геосистемаларни ўз ичига оладиган ҳамда унинг макон-замон хусусиятларини қамраб оладиган интеграл жараён сифатида тушуниш мураккаб ва ҳали ечилмаган муаммо ҳисобланади.
Ландшафтларнинг ривожланиши, яъни унинг ички тузилишида қайтарилмайдиган ўзгариш бўлиб, охир оқибат инвариантнинг алмашинишига олиб келадиган ўзгаришлар, яъни бир вақтнинг ўзида бўладиган ташқи ва ички омиллар таъсирида бир ландшафтнинг бошқаси билан алмашиниши.
Ландшафтларни ривожланишининг ташқи омиллари икки хусусиятга эга:
1) географик бўлмаган омиллар (космик, тектоник)
2) географик омиллар (географик қобиқ ва йирик табиий географик бирликларнинг эволюцияси билан боғлиқ).
3) антропо-техноген омиллар.
Ички омиллар ландшафтларнинг махсус фаолияти жараёнида компонентларнинг зиддиятли ўзаро таъсиридир.
Ички қарама-қаршиликларнинг моҳияти (қарама-қаршиликларнинг курашлари) мувозанатга эришиш учун компонентларнинг ҳаракатида ва айни пайтда мувозанатнинг муқаррар бузилишида (масалан, биотанинг абиотик компонентлар билан ўзаро таъсири: биота атроф-муҳитга мослашишга интилади, аммо унинг ҳаётий фаолияти доимий равишда бу муҳитни ўзгартиради) намоён бўлади. Компонентларнинг ички қарама-қаршилиги - ландшафтни ўз-ўзини ривожлантиришнинг манбаидир (ҳаракатлантирувчи кучи).
Ландшафтни ривожланишининг «механизми» янги ички тузилиши компонентларининг, шу жумладан янги морфологик бирликларнинг босқичма-босқич миқдорий тўпланиши бўлиб, натижада сифат ўзгаришига, яъни бир ландшафтни бошқасига айланишига олиб келади. (Ушбу жараённи ўрганиш ландшафтда прогресив, консерватив ва реликт элементларни ажратишни талаб қилади.)
Ландшафтларнинг ривожланиши ва уларнинг морфологик қисмлари одатда аста-секин рўй беради. Геотизимларнинг ички тузилишининг ўзгаришига қанча вақт кетиши геотизимларнинг иерархик даражасига, кўламига боғлиқ. Фациялар энг тез ривожланади ва энг узоқ муддат ландшафтларнинг ривожланишига, яъни ички тузилишининг бутунлай алмаштириш учун талаб қилинади. Бироқ, ички тузилишининг тезкор ўзгариши табиий офат ёки инсон хўжалик фаолияти натижасида содир бўлиши мумкин.
Ландшафтларнинг ривожланиш хусусиятини тушуниш учун унинг ёшини ҳақида тушунчага эга бўлиш керак. Ландшафтларнинг ёши – ландшафтларнинг ҳозирги ички тузилишига эга бўлганидан ҳозирги кунга қадар ўтган вақт оралиғи. Ландшафт ёшини ва унинг пайдо бўлиш вақтини белгилаш мураккаб ва ноаниқ муаммо ҳисобланади. Кўпчилик ландшафтлар табиий ривожланиш жараёнида пайдо бўлади ва йўқолади. Назарий жиҳатдан ландшафтнинг ёши унинг ҳозирги структураси (ички тузилиши) юзага келган пайтдан бошланади. Амалда бу вақтни аниқлаш ва белгилаш жуда қийин. Асосий муаммо шундаки, янги структура эскисибилан бирданига эмас, секин-аста алмашиниб боради.