8 мавзу. Аграр ислоҳотларнинг амалга оширилиши: ютуқлар ва муаммолар

8 МАВЗУ. Аграр ислоҳотларнинг амалга оширилиши: ютуқлар ва муаммолар.
Ўзбекистонда мустақилликка эришиш учун бошланган ҳаракатнинг дастлабки пайтлариданоқ ва мустақилликка эришгандан кейиноқ мамлакат иқтисодиётининг етакчи тармоғи бўлган қишлоқ хўжалигида зарур ислоҳотларни амалга ошириш, аввало бу соҳада бозор муносабатларини шакллантириш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, мулкчиликнинг нодавлат шаклларига ўтиш, деҳқон ва фермер хўжаликлари фаолиятига кенг йўл очиб бериш каби масалаларга эътибор қаратилди. Республика парламенти қишлоқ хўжалигида жиддий ўзгаришларни назарда тутган қонунлар қабул қилди. 1990 йилнинг 20 июнида “Ер тўғрисида”, 1991 йилнинг 19 ноябрида “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида”, 1992 йил 3 июлида “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”, 1992 йил 9 декабрда “Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида”, 1993 йил 6 майида “Ер солиғи тўғрисида” ва “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида” ва бошқа қонунлар қабул қилинди. Конституциянинг 36-моддасида “Ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли” деб белгилаб қўйилди. Қабул қилинган қонунлар деҳқонларнинг мулкка бўлган муносабатларини ўзгартириш ва келажакка бўлган ишончларини оширишда алоҳида ўрин тутди. 1991 йил 21 декабрда Республика Президентининг “Деҳқон (фермер) хўжаликларини янада мустаҳкамлаш ва тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тўғрисида”ги Фармони қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини давр талаби асосида ташкил этишда муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Янги иқтисодий шароитда асосий масалалардан бири қилиб, қисқа муддатда Ўзбекистоннинг энг муҳим озиқ-овқат ресурслари билан ўзини-ўзи таъминлашга эришиш, бунинг аввало қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга эътиборни кучайтириш масаласи қўйилди. ,,Модомики, фаровон ҳаёт қурмоқчи эканмиз,-деб таъкидлайди Ўзбекистон Республикасининг биринчи президенти И.Каримов,- олдимизга халқ турмушини яхшилаш мақсадини қўйган эканмиз, иқтисодий ислоҳотларни аввало қишлоқ хўжалиги, қишлоқ ҳаёти соҳасидан бошлашимиз зарур”⁵.
Қўйилган вазифаларни амалга ошириш мақсадида Республикада ғалла мустақиллигини таъминлашга доир дастур ишлаб чиқилди ва у босқичма- босқич амалга оширила бошланди. Донли экинлар майдони 1993 йилда 300 минг гектарга кенгайтирилди. 1995 йилда экин майдонларининг таркибий тузилиши ўзгартирилиб, ғалла майдонларининг улуши 40%га етказилди ва 3,3 млн. тонна ғалла тайёрланди. 1991-93 йилларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштиришда 500 минг гектардан кўпроқ ҳосилдор ерлар шахсий томорқа хўжаликлари юритиш учун ажратиб берилди. 1992-95 йилларда қишлоқ хўжалиги соҳасидаги зарар кўриб ишлаётган 1137 давлат хўжалигидан 1066 таси мулкчиликнинг бошқа шаклларига айлантирилди, уларнинг негизида 530 та жамоа хўжалиги, 314 та ширкат хўжалиги, 87 та ижарачилар уюшмаси ташкил этилди. Катта майдонлардаги боғлар ва токзорлар хусусийлаштирилди. Шундай қилиб, ислоҳотларнинг биринчи босқичида республика қишлоқларида фермер ва деҳқон хўжаликлари каби янги хўжалик юритиш шакллари пайдо бўлди.
1995 йилда деҳқон хўжаликларининг сони ҳам нисбатан тез кўпайди ва шу йили уларнинг сафига 3 минг хўжалик қўшилди. Шунга мувофиқ равишда уларда банд бўлган қишлоқ меҳнаткашларининг сони 79229 кишидан 105377 кишига кўпайди. 4380дан ортиқ киши меҳнат шартномаси асосида мавсумий ишларга жалб қилинди. Натижада бутун Марказий Осиё мамлакатлари 2 миллион тонна пахта толаси етиштирса биргина Ўзбекистон 1 миллион 400 минг тонна пахта толаси етиштиради⁶.
Амалга оширилган тадбирлар туфайли ғалла импортига қарамликка барҳам берилиб, ғалла мустақиллигига эришилди. Ғалла ишлаб чиқариш ҳажми 1990 йилдаги 1899 минг тоннадан 2010 йилда 6952 минг тоннага етди, яъни деярли 3,7 баробар ўсди. Биринчи навбатда қишлоқ хўжалигини тубдан ислоҳ қилганимиз,-деб таъкидлайди Ўзбекистон Республикасининг биринчи президенти И.Каримов,-мамлакатимиз иқтисодиёти ва экологиясига катта зарар етказган пахта монополиясига барҳам берганимиз туфайли бу вазифани ҳам муваффақиятли ҳал этишга эришдик. Ўзбекистон бугунги кунда ўзининг ғаллага бўлган эҳтиёжини қоплабгина қолмасдан, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги таркибидаги қўшни мамлакатларга, Афғонистон, Эрон ва бошқа давлатларга ғалла ва ун маҳсулотларини экспорт қилмоқда⁷.
Ўзбекистон Республикасининг биринчи президент 1994 йил 21 январдаги “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони ва Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 24 мартдаги “Чорвачиликда хусусийлаштиришни давом эттириш ва хусусий тадбиркорликни қўллаб қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида” ва бошқа қарорлари маҳсулдорлиги паст чорва фермаларини жамоага мулк қилиб бериш йўли орқали фермер хўжаликлари ишини кенг йўлга қўйишга имконият яратди. Чорва моллари зотини яхшилаш кўзда тутилган тадбирлар ишлаб чиқилди. Андижон, Сирдарё ва Тошкент вилоятларидаги 6 та ширкат хўжалиги негизида қорамолчилик наслчилик заводлари, Андижон, Жиззах, Наманган, Сирдарё, Тошкент, Хоразм вилоятларидаги 15 жамоа хўжалигида наслчилик хўжаликлари ташкил этилди. Шунингдек, республиканинг барча вилоятларидаги ихтисослашган хўжаликларда зотли моллар етиштириладиган ва сотиладиган таянч пунктлари ишга туширилди. 1995 йили ким ошди савдоси орқали 211 минг бошдан ортиқ қорамол хўжаликларга ва аҳолига сотилди. 1995 йил охирида мамлакатимизда 18085, 1997 йил охирида 20 мингдан ортиқ фермер хўжаликлари ишлаган бўлса, уларнинг қарийб ярми чорвачилик тармоқларида фаолият юритди.
Қишлоқ хўжалигида бошқарув тизимини мукаммаллаштириш мақсадида Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Мелиорация ва сув хўжалиги вазирлиги билан бирлаштирилиб, 1996 йил 26 ноябрда Республика Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ташкил этилди. 1998 йил 18 мартда Ўзбекистон Республикасининг биринчи президент “1998-2000 йиллардаги даврда қишлоқ хўжалигидаги иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш дастури тўғрисида” фармони эълон қилинди. 1998 йил 30 апрелда Республика Олий Мажлисининг 11-сессиясида Ўзбекистон Республикасининг Ер Кодекси тасдиқланди, “Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида”, “Фермер хўжалиги тўғрисида” (2004 йил 26 августда янги таҳрирда), “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”, 1998 йил 28 августда “Давлат Ер кадастри тўғрисида” қонунлар қабул қилинди⁸. Бу қонунларга кўра, ишлаб турган турган жамоа хўжаликлари ширкат хўжаликларига айлантирилди. Хўжаликларнинг мол-мулки қиймат шаклида аъзоларнинг пай улушларига бўлинди ва хўжаликларнинг йил давомидаги ишлари натижаларига кўра ҳар бир аъзога унинг ширкат хўжалиги пай жамғармасидаги улушига қараб дивидент тўлаш тартиби жорий қилинди. Мулкий пайларни жорий этиш асосида жамоа хўжаликларини қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари) сифатида қайта ташкил этиш қоидаларига мувофиқ 1998-2000 йилларда 1802 жамоа хўжалиги ширкат хўжалиги шаклида қайта ташкил этилди. Ширкат хўжаликларининг 1,1 миллиондан ортиқ пай эгалари расман қишлоқ мулкдорлари сафига қўшилдилар. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, мулкий пай эгаларида мулкдорлик ҳиссининг шаклланмаганлиги, ташаббускорликнинг сустлиги, хўжалик аъзолари томонидан бошқарув фаолиятини назорат қилиш механизмининг етарлича ишламаганлиги натижасида ширкат хўжалиги талаб даражасида фаолият кўрсата олмади.
Қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотлар ерни ҳақиқий эгасига топширишга, тадбиркор ва ишбилармон мулкдорларни қўллаб қувватлашга қаратилган бўлиб, бу асосан, зарар кўриб ишлаётган ва истиқболсиз ширкат хўжаликларини фермер ва деҳқон хўжаликларига айлантириш орқали амалга оширилди. Ислоҳотлар даврида фермер хўжаликлари сонининг ўртача йиллик ўсиши 173,6 фоизни ташкил этди. Агар ислоҳотларнинг дастлабки палласи – 1993 йилда фаолият кўрсатган деҳқон ва фермер хўжаликларининг сони 7630 бирликни ташкил этган бўлса, 2010 йилга келиб 66134 тага етди.Фермер ва деҳқон хўжаликлари фаолиятини янада жонлантириш, малакаларини ошириш мақсадида 2004 йилдан бошлаб Тошкент Давлат Аграр Университетида “Фермер хўжалигини бошқариш” факультети ташкил этилди.
Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш борасида кўрилган тадбирлар қисқа муддатда ўз самарасини бера бошлади. 2013 йилда деҳқон ва фермерлар юқори натижаларга эришдилар. Жумладан, 7 миллион 800 минг тонна ғалла, 8 миллион 400 минг тонна сабзовот етиштирилди. Мамлакатимизнинг улкан хирмонига 3 миллион 360 минг тоннадан ортиқ пахта хомашёси етказиб берилди⁹. 2013 йилда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми 2000 йилга нисбатан 2,3 баробар кўпайди. Фақат ўтган йилнинг ўзида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш 6,8 фоизга, жумладан, деҳқончилик-6,4 фоизга, чорвачилик-7,4 фоизга ўсди.
Айтиш керакки, изчил юқори ўсиш суръатлари билан бирга, ялпи ички маҳсулотнинг умумий ҳажмида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари улушининг камайиши тенденцияси кузатилмоқда. Масалан, 2000 бу борадаги қўрсаткич 30,1 фоизни ташкил этган бўлса, 2013 йилда фақатгина 16,8 фоизни ташкил этди¹⁰. Статистик маълумотларнинг кўрсатишича, 2013 йилда 2000 йилга нисбатан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг ўсиш суръати паст бўлсада, картошка, сабзавотлар ва бошқа полиз маҳсулотлари маҳсулотлари етиштиришда ўсиш кузатилади.
Шундай қилиб, Республика қишлоқ хўжалиги тизимида амалга оширилган таркибий ўзгаришлар фермер ва деҳқон хўжаликларининг ер, сув ва моддий –техника ресурсларидан самарали фойдаланиш натижасида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштиришнинг кўпайишига, хўжаликлар рентабеллигининг оширилишига эришилмоқда.

2.