Мавзу: «модданинг тузилиши»

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ


УРГАНЧ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
БАКАЛАВРИЯТНИНГ 5440400
«КИМЁ ЙЎНАЛИШИ» УЧУН
“ФИЗИК-КИМЁ” ФАНИДАН


МАЪРУЗА МАТНИ


Урганч - 2008


БАКАЛАВРИЯТНИНГ 5440400

“КИМЁ ЙЎНАЛИШИ” УЧУН “ФИЗИК-КИМЁ” ФАНИДАН

МАЪРУЗА МАТНИ
Тузувчи: Кимё фанлари номзоди, доцент, А.Матёқубов.

МАВЗУ: «МОДДАНИНГ ТУЗИЛИШИ».

РЕЖА:

1. 
   Модданинг агрегат ҳолати.
   
2. 
   Газ ҳолати.
   
3. 
   Модданинг қаттиқ ҳолати.
   
4. 
   Модданинг суюқ ҳолати.
   

Табиатдаги барча моддалар шароитга қараб, турли ҳолатда - қаттиқ, суюқ, газ ва плазма ҳолатида бўлади. Бу ҳолатлар модданинг агрегат ҳолати дейилади. Модданинг агрегат ҳолати уни ташкил этувчи заррачалар орасидаги масофага ва бу заррачалар орасидаги ўзаро таҳсир кучининг катта-кичиклигига қараб аниқланади.

Модданинг агрегат ҳолатига ташқи шароит - босим ва температура катта таҳсир кўрсатади. Босим ва температура ўзгарганда моддани ташкил этувчи заррачалар орасидаги масофа ўзгариб, натижада модда аста-секин бир агрегат ҳолатдан иккинчи агрегат ҳолатига ўтиши мумкин. Масалан, темир 1535 ^о С қадар қаттиқ холатда бўлади. 1535^о С суюқ холатга ўтади, қайнаш температурасида юқори температурага қадар, қиздирилганда эса буғга айланади, яҳни газ холатига ўтади.
Газ холатидаги хавони компрессорларда юқори босимда ва паст температурагача совутиш йўли билан суюқ холатга ўтказиш мумкин. Химия заводларидан ана шу йўл билан хаводан азот ва кислород ажратиб олинади.
Сув нормал атмосфера босимида 0^оС га қадар қаттиқ холатда (муз), 0 ^о С билан 100 ^о С орасида суюқ холатда ва 100 ^о Сдан юқори температурада газ холатида бўлади.
Баҳзи моддалар ташқи шароит ҳар қанча ўзгартирилганда ҳам агрегат холатини ўзгартирмайди. Масалан, калғций карбонат асосан қаттиқ холатда бўлиб, уни суюқ холатга ҳам, газ холатига ҳам ўтказиб бўлмайди, чунки у қиздирилганда суюқланмасдан ва буғланмасдан тўғридан-тўғри калғций оксид билан углерод (IV) - оксидга ажралади. Моддаларнинг агрегат холати ўзгарганда, хоссалари ҳам қисман ўзгаради. Шунинг учун модданинг қандай шароитда қайси агрегат холатда бўлишини билиш катта аҳамиятга эга.
Модданинг агрегат холати заррачаларининг харакатланиш характери билан бир-биридан фарқ қилади. Заррачаларнинг энг тартибсиз харакати плазма холатидаги моддаларда бўлади. Плазма жуда юқори температураларда хосил бўлади. Бунда модда молекула ёки атомларнинг ионлари ва электронлар аралашмасига айланади. Плазманинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у умуман электронейтралдир (мусбат зарядлар сони манфий зарядлар сонига тенг). Плазмани кўпинча зарядларининг ички тақсимланиши жихатидан бир жинсли нейтрал деб бўлмайди. Шунинг учун унда зарядларнинг тебранма харакати вужудга келиб, натижада плазма электромагнит тебранишлар манбаига айланади. Юқори температурага эга кўп космик жисмларда модда плазма холатида бўлади, плазма термоядро процессларини ўрганиш пайтида лаборатория установкаларида ҳам хосил қилинади.
Моддаларнинг агрегат холларини ўрганишини биз газ холатини ўрганишдан бошлаймиз.