7-tema: Menshik kapital analizi

7-tema: Menshik kapital analizi

1.	Xojali’q ju’ritiwshi sub’ektlerdin’ menshik kapitali’n analiz qi’li’wdi’n’ a’hmiyeti, analiz wazi’ypalari’ ha’m informatsiya derekleri
2.	Menshik kapital qurami’, o’zgeriwi ha’m dinamikasi’ni’n’ analizi
3.	Menshik kapital ha’m oni’n’ na’tiyjeliligin bahalaw
4.	Menshik kapitaldi’ ko’beyittiriw omillarini ani’qlaw

1. Xojali’q ju’ritiwshi sub’ektlerdin’ menshik kapitali’n analiz qi’li’wdi’n’ a’hmiyeti, analiz wazi’ypalari’ ha’m informatsiya derekleri
Ekonomikani’ modernizatsiya qi’li’w sharayati’nda menshik kapital ka’rxanani’n’ ekonomikaliq jag‘dayi’n xarakterlewshi za’ru’r ko’rsetkishlerden biri esaplanadi’. Negaki, oni’n’ jag‘dayi’na qarap ja’mi qarji’lar tarkibidan kelip shi’qqan halda ka’rxanani’n’ ekonomikali’q qaramligi yamasa mustaqilligiga baha beriledi. Bul biznesni basqari’w, xi’zmetti ken’eyittiriw ha’m sheriklik xi’zmetin jolg‘a qwyishda o’te za’ru’r ma’sele esaplanadi’.

Menshik kapital ka’rxanani’n’ o’z qarji’lari’ manbaining asosini tashkil etiwshi ko’rsetkish esaplani’p, oni’n’ qurami’na ka’rxana ustav kapitali’, zahira kapitali’, qwshilgan kapital ha’mde taqsimlanmagan payda (qoplanmagan zi’yan) kiredi.

Buxgalteriya esabi’ fanidan ma’limki ka’rxana, sho’lkem ha’m firmalarni ekonomikaliq qarji’lar menen ta’miyinlew deregi boli’p to’mendegiler esaplanadi’:

• 
  O’z qarji’lar deregi;
  
• 
  Qari’z qarji’lari’.
  

Sobiq ittifoq da’wirinde bolsa bul qarji’lar manbaiga byudjetdan ajratmalar da kirgen. Lekin bazar iqtisodiyotiga wtganimizdan keyin bul qarji’lar deregi bekor qi’li’ng‘an. Sebebi bul manbaning joq qi’li’ni’wi’ Respublikamizdagi boqimandalik sistemasi’n tugatishni ta`minladi.

Endilikda bolsa joqari’da sanap wtganlarimiz ka’rxanalardi’ qarji’lar menen ta’miyinlew deregi boli’p kelmoqda.

Ka’rxana, sho’lkem yamasa firma ochilish da’wirinde o’z qarji’lari’n belgilep ali’wi’ lazi’m. Bul ish a’melge oshirilgach bolsa qarji’lardi’ qaysi’ manbaa xisobiga qaplaw kerakligini ko’rip o’tiledi. Agarda ka’rxanani’n’ o’z qarji’lari’ etarli bolsa o’z qarji’lar deregi esabi’na aks halda bolsa qari’z qarji’lari’ esabi’na qoplaydi.

Ekonomikani’ modernizatsiya qi’li’w sharayati’nda ha’r bir ka’rxana o’z ekonomikaliq mu’ta’jliklerin o’zi o’z betinshe qondirishi mu’mkin. Resurslarni ta’miyinlew deregi boli’p, oni’n’ paydasi’, qimmatbaho qog‘ozlarini sati’wdan kelgen tu’sim, aktsionerlarning pay ha’m basqa to’lemleri, yuridikali’q ha’m fizikali’q shaxslarning pay ha’m basqa to’lemleri ha’mde qonundan ti’sqari’ bolmag‘an halda kirim qi’li’ng‘an qarji’lar kiredi. Bunday asosda kiritilgen qarji’lar ka’rxana sho’lkemler ushi’n menshik kapital dep qaraladi.

Ha’zirgi waqi’tta mu’lkshilik formalari’nan qatan’ nazar, ka’rxanalarda ustav fondi mug‘dari’ usi’ ka’rxana tashkil bolg‘anda tasti’yi’qlang‘an ta`sis hujjatlarida ko’rsetilegen mug‘dar menen muwapi’q keliwi lazi’m. Oni’n’ mug‘dari’ ji’l dawami’nda o’zinin’ mu’lkshilik formasi’n wzgartirmaytug‘i’n ka’rxanalarda wzgarmaydi. Ma’mleket ka’rxanasi’ xususiylashtirilganda usi’ ka’rxana mulkining sati’p olinish qiymatini ani’qlaw talap qi’li’nadi’, sebebi ta`sischilar hujjatida ustav fondi mug‘dari’n ko’rsetiw lazi’m.

Uli’wma alg‘anda, barli’q iqtisodchi ali’mlar ta’repinen menshik kapitallarga ta`rif berilganda joqari’da keltirilgen ko’rsetkishler sistemasi’nan foydalanilgan boli’p, olar tarmaq o’zgesheligine ko’re o’z kwrinishlarini wzgartirgan halda ta`riflangan.

MDH iqtisodchi olimlaridan P.Kamishanov «Ustav kapitali’ – bul ma’mleket tashkilotlarida hukumat ta’repinen aji’rati’lg‘an tiykarg‘i’ ha’m oborot qarji’lari’ esabi’na qa’liplesedi. Nodavlat sektoridagi ka’rxanalarda bolsa ta`sischilarning kiritgan qarji’lari’ esabi’na tashkil topib, u xojali’q xi’zmetin a’melge asi’ri’w ushi’n ta`sis hujjatlarida ko’rsetilegen mulkni puldagi ifodasini ko’rsetedi» dep ta`kidlagan.

SHu sonnan A.Wlmasov ha’m N.Twxlievlar da: «Ustav kapitali’ – ka’rxanani’ barpo etiw tuwri’si’ndag‘i’ sha’rtnama yamasa nizomda belgilengen qarji’lar (kapital) mug‘dari’. SHi’g‘ari’lg‘an aktsiyalarning nominal quni’, ma’mleket qwygan qarji’lar, menshik ulush (pay) badallari miqdoridan tashkil topadi» dep ta`rif berishgan.

Usi’ ekonomistler ta’repinen ustav kapitaliga berilgen ta`rif mazmun jag‘i’nan mohiyatga iye bolsa hamki, og‘an bir muncha qwshimchalar kiritiw maqsetke muwapi’q bwlar edi. Negaki, berilgen mazmun, ka’rxana qarji’lar manbaining manfaatdorlik hissini, tashkil boli’w davrini ha’m keyinchalik usi’ ko’setkishlerinin’ qa’liplesiw jag‘dayi’n o’zinde sa’wlelendirmegen. SHu jag‘i’nan alg‘anda: «ustav kapitali’ – bul xojali’q sub’ektlerinin’ da’ramat (payda) ali’w maqsadini rwyobga shi’g‘ari’w ushi’n za’ru’r bolg‘an da’slepki (ka’rxanani’ barpo etiw tuwri’si’nda sha’rtnama yamasa nizomda belgilengen) qarji’lar (kapital) mug‘dari’. Sonday-aq, ustav kapitali’n asi’ri’w maqsetinde kiritilgen qarji’lar, ha’mde o’z kreditor ha’m ta`sischilarining qiziquvchanligini kafolatlovchi qarji’lar manbaidir» dep ta`rif berishimiz maqsetke muvofiqdir.

Menshik kapital quramli’q qismlaridan ja’ne biri bul – rezerv kapitali’ esaplanadi’. Rezerv kapitali’ ko’plegen normativlik ha’m qonuniy hu’jjetlerde ha’mde ekonomikali’q a’debiyatlarda tu’rlishe ta`riflangan boli’p, oni’n’ o’zine ta’n ta’replerin belgilep bergen.

Ma’selen, Respublikami’z basqari’w sho’lkemleri ta’repinen belgilengen me`yorlarga asosan: «Rezerv kapitali’ – bul ka’rxana ustaviga asosan ajratma qi’li’w, mal-mu’lk qayta baholanishi, qaytarib bermaslik sha’rti menen ali’ng‘an qarji’lar (pul mablag‘laridan ti’sqari’), wrtoqlik ha’m aktsionerlik jamiyatlar mulkini oshiruvchi basqa kirimlar esabi’n ali’p bari’w ushi’n mo’lsherlengen” dep izohlangan. Keltirilgen izohga mazmunan yondoshatug‘i’n bolsaq, oni’n’ qurami’na kiriwshi bir qatar ko’rsetkishler o’z wrnida berilmagan. Msalan, mol-mulkning qayta baholanishi. Sebebi usi’ ko’setkishlerinin’ ma’lim bo’limi, qwshilgan kapital zimmasiga birkitilgan boli’p, oni’n’ eki schyotda kwrsatilishi esap sistemasi’ndag‘i’ kamchiligimiz esaplanadi’.

M.Lapustin, P.Nikol skiylarning fikricha: «Rezerv kapitali’ – bul xojali’q tavakkalchiligi ha’m ko’zde tutilmagan holatlarni finanslasti’ri’w maqsetinde jamg‘arilgan pul kwrinishidagi qarji’lar esap lanib, u menshik kapitaldi’n’ bir bwlagi si’pati’nda qaraladi. A’meliyatta bul jamg‘arma qamsi’zlandi’ri’w mablag‘i si’pati’nda yamasa tavakkalchilik rezervi dep da ataladi».

Joqari’da keltirilgen ta`rifga nazar solsak, oni’n’ bir shekem mazmunga iye ekenligin guvohi bwlamiz. Sebebi, rezerv kapitali’ esabat yilida erisilgen sap payda hisobidan ma’lim bir maqsadlarni sug‘urtalash ushi’n tashkil etilishi belgilep qoyi’lg‘an.

SHu ko’z-nazardan, bizin’she: «Rezerv kapitali’ – bul ta`sis hujjatlariga binoan esabat da’wirinde erisilgen sap payda hisobidan, a’meldegi qonunchilik tiykari’nda, tavakkalchilik ha’m ko’zde tutilmagan na’tiyjeler oldini ali’w, ha’mde xojali’qti’n’ aqi’rg‘i’ finanslasti’ri’w deregi si’pati’nda gavdalanatug‘i’n qarji’lar jamg‘armasining puldagi ifodasi” dep ta`riflash maqsetke muvofiqdir.

YUoridagi fikr-mulohazalar shuni kwrsatmoqdaki, xojali’q ju’ritiwshi sub’ektlerdin’ xi’zmetinde kapitallar (fondlar) ha’m rezervlarning za’ru’r orni’ bar eken. Sebebi, bul derekler asosan, xojali’q sub’ektlerinin’ o’z dereklerin aks ettiruvchi jihatlari menen aji’rali’p turadi’. Bu’gingi ku’nde xojali’q sub’ektlerinin’ o’z qarji’lari’n derekleri qanchalik joqari’ salmoqqa iye bolsa, usi’ ka’rxanalardi’n’ xi’zmeti shunchalik unamli’ baholanadi.

Menshik kapital esabi’ ekonomikani’ modernizatsiya qi’li’w sharayati’nda za’ru’r a’hmiyetke iye boli’p, u ka’rxanani’n’ o’z qudratining da’rejesin qay da’rejede ekenligin bildiradi. Bunday taraflarni itibarg‘a alg‘an halda O’zbekistan Respublikasi’ Oliy Majlisining birinshi chaqiriq 6-sessiyasida qabi’l qi’li’ng‘an «Buxgalteriya esabi’ tuwri’si’nda”gi Qonunda da menshik kapital esabi’na u’lken itibar berilgen. Oni’n’ 16- moddasiga ko’re ekonomikaliq esabatlar qurami’nda 5-forma «Menshik kapital tuwri’si’nda esabat» dep nomlanib, bul forma ha’r ji’li’ basqa hisobotlarga qwshilgan halda joqari’ organlarga topshirilishi lazi’m.