5-Tema: XIX ásirdegi lingvistikalıq aǵımlar Jobası

5-Tema: XIX ásirdegi lingvistikalıq aǵımlar

Jobası:
1. XIX ásirdegi lingvistikalıq aǵımlar

2. Til biliminde naturalizm aǵımı

Tayanısh sózler: grammatika, ata til, salıstırmalı-tariyxıy til bilimi, tildiń tanbalıq sıpatı

XIX ásirdegi lingvistikalıq aǵımlar

XIX àsirde tiykarınan Hind-Evropa tilleriniń salıstırmalıtariyxıy grammatikasın izertlew menen birge, tildiń antologiyasın filosofiyalıq túsindiriw qatar alıp barıldı. Bul aǵımnıń tiykarǵı wàkilleri: I. Gerder, A. Shlegel, A.Shleyxer,V.Gumboldt, G. Shteyntal, A.A. Potebnya, V. Vundt h.t.b. Olardıń miynetlerinde tildiń tàbiyatın hám onıń oylawǵa qatnas’n anıqlaw, tildiń uluwma teoriyasın qàliplestiriw hám tildiń evolociyalıq teoriyasınıń tiykarǵı principlerin islep shıǵıw màseleleri izertlenildi. Romantizm aǵımı wàkilleri til tańbalarınıń mànisi hám funkcionallı ózgeshelikleri, hàr qıylı tańbalıq sicemalar hám olar arasındaǵı baylanıslardı izertlewge úlken dıqqat awdardı.

Tàbiyiy pànler tarawındaǵı sońǵı ashılıwlardıń nàtiyjesinde XIX àsirdiń 50-60-jılları til biliminde naturalizm aǵımı qàliplese basladı. Bul aǵımnıń kórnekli wàkili Hind-Evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikası boyınsha fundamental miynetleri menen keńnen belgili Avgust Shleyxer boldı. Shmidt komparativicikanıń tiykarǵi wazıypası ata tildi qaytadan tiklewge umtilıw emes, al ayırım sóz hám grammatikalıq formalardı rekonstrukciya jasaw bolıp tabıladı, -dep kórsetti. Shmidt til biliminde bir tildiń ekinshi tilge àste aqırın ótiw teoriyasına tiykar saladı. Bul teoriya «tolqın teoriyası» dep óz atamasına iye boldı.

Bul màselelerdi izertlewde V. Gumboldttıń ornı ayrıqsha boldı. V.Gumboldttı’ń lingvicikalıq koncepciyası til bilimi tariyxında jańa dàwirdi baslap berdi. Ol til bilimi tariyxında birinshi ret tildiń ishki qurılısın sàwlelendiretuǵın pútin lingvicikalıq sicemanı, sol tilde sóylewshi xalıqtıń ruwxıy hám màdeniy ómiri menen baylanıslı halda úyreniw màselesin kóterdi. Onıń teoriyalıq kóz qarasları nemis klassikalıq filosofiyasına jaqın boldı. Gumboldttıń kórkem óner filosofiyasına qızıǵıwshılıǵı onı

F.Shelling penen jaqınlastıradı. V. Gumboldt nemis filosofiyasındaǵı kórkem-óner hám ilim ruwxıy mádeniyattıń rawajlanıwındaǵı izbe-iz basqıshları ekenligi tuwralı ideyanı basshılıqqa aladı hám onıń miynetlerinde bul ideya sezilip turadı.Ol kórkem-óner hám ilim adamzat dóretiwshiliginiń túrleri ekenligin hám olar adamzat dóretiwshiliginiń ayrıqsha túri bolǵan til arqalı óziniń reallıǵına iye bolatuǵının anıq túsindi. Usı kóz qaracan kelip shıǵa otırıp, V. Gumboldt tildi jàmiyetlik qubılıs hám adamzattıń ruwxıy kúshiniń rawajlanıp barıwshı dóretpesi sıpatında úyrenetuǵın til teoriyasınıń tiykarın saldı. Bul dàwirdegi til bilimi de XVIII àsirdiń sońǵı shereginde payda bolıp XIX àsirdiń basında Evropa xalıqlarınıń màdeniy ómiriniń tarawların óziniń ishine alǵan filosofiyalıq-tariyxıy àdebiy aǵım romantizm aǵımınıń tàsirinde boldı.

Sol dàwirdegi filosofiyalıq oy-pikirlerge Kanttıń taza sanadaǵı qarama-

qarsılıqlar-antinomiya tuwralı táliymatı úlken tàsir jasaydı. V. Gumboldt Kanttıń antinomiya tuwralı táliymatin til bilimine qollanıwǵa hàreket etedi. Ol da Kant sıyaqlı «sana materiallıq tàbiyattan ǵàrezsiz óz nızamları menen rawajlanadı»,-dep esaplaydı. Usı kóz qarastı tilge baylanısl’ı qollanıp, til ruwxıy halattıń’ nızamları tiykarında rawajlanadı,-dep jazadı. Sonıń menen birge ol tildi oylaw quralı sıpatında bahalaydı. Ol óz miynetlerinde bir neshe màrtebe, «Til-bul hàrekettiń nàtiyjesi emes, al-hàreket»,-dep atap kórsetedi. V. Gumboldt tildiń kommunativlik xizmeti hám onıń seslik tàrepine úlken dıqqat awdaradı: «Sózdiń qurılısında bàrhama eki birlik-ses hám túsinik birligi boladı», onıń pikirinshe, tilde xalıqtıń ruwxıy dúnyası sàwleleniwin tabadı. Bul tildiń onı qollanıwshı individ penen qorshaǵan obyektiv dúnya ortasında bolıwına baylanıslı júzege keledi. Basqa xalıqtıń ruwxıy dúnyasın biliw ushın sol xalıqtıń tilin úyreniw zàrúr,-deydi. V.Gumboldt tayar logikalıq kesteler tiykarında konkret tillerdi izertlewge boladı dep esaplaytuǵın kóz qaraslarǵa qarsı shıqtı.

XIX àsirdiń 60-jılları ideyalıq hám absolyut sana tuwralı usı dàwirge shekemgi ilimiy kóz-qaraslarǵa salıstırǵanda, ruwxıy dúnyanıń individual psixologiyalıq mexanizmin izertlewge qızıǵıwshılıq kúsheydi. Sonlıqtanda ilimpazlardıń izertlew obyekti ulıuwmalıqtan, individtıń jeke psixikalıq hàreketiniń mexanizmi, yaǵnıy jeke ruwxtı izertlewge baǵdarlandı.

Bul dàwirde individual psixologiyanıń tiykarları qàliplese basladı. Til biliminde tildi individual-psixikalıq qubılıs sıpatında izertlewler payda bola basladı. Solay etip, til biliminde psixologiyalıq aǵım payda boladı Bul agımnıń tàrepdarları hàr qanday tillik analizdiń tiykarında sóylewshi individtıń sanasındaǵı psixikalıq procesler turıwı tiyis dep tastıyıqladı. Ilimiy kóz-qaras sıpatında qàliplesken psixologizm G. Shteyntal, I. A. Boduen de Kurtene, A.A. Potebniya kibi ilimpazlardıń da koncepciyalarınıń ajıralmas bólegi esaplanadı. A.A.Potebniya V. Gumboldttıń kóz-qaraslarına kritikalıq qatnas jasay otirıp til hám oylaw mexanizminiń óz-ara tàsirin izertlewdi wazıypa etip qoyadı.

Psixologiyalıq kóz-qaraslardıń tàsiri menen XX àsirdiń basında til biliminde mladogrammatizm (jas grammaticler) aǵi'mı qàliplesti, olar ózleriniń miynetlerinde naturalizm aǵımın qattı sınǵa aladı.