4-tema: Oqıwshılarda informaciya qabıllaw mádeniyatın qáliplestiriw. Tálim mekemeleriniń menejmenti. Xalıqaralıq bahalaw programmaları (Programme for the international assesment). Korrekcion pedagogika tiykarları

4-tema: Oqıwshılarda informaciya qabıllaw mádeniyatın qáliplestiriw. Tálim mekemeleriniń menejmenti. Xalıqaralıq bahalaw programmaları (Programme for the international assesment). Korrekcion pedagogika tiykarları. Inklyuziv tálim (Inclusive education).
REJE:
4.1. Informaciya qabıllaw mádeniyatı hám onıń áhmiyeti
4.2. Xalıqaralıq bahalaw dástúrleri
4.3. Tálim mekemelerin basqarıw wazıypaları hám printsipleri.
4.4. Korrekciyalıq (arnawlı) pedagogika pedagogikalıq ilimlerdiń tarmaǵı sıpatında, onıń tiykarǵı wazıypaları, principleri hám metodları.
4.4. Inklyuziv tálim hám onıń ózine tán ózgeshelikleri.

Búgin biz tez pát menen ózgerip baratırǵan, insaniyat házirge shekem basdan keshirgen dáwirlerden tupten parıq etetuǵın oǵada kúshli hám quramalı bir zamanda jasap atırmız. Mámleket hám siyasat ǵayratkerleri, filosoflar hám jámiyetshunos ilimpazlar, túsindiretuǵın jurnalistlar bul dáwirdi túrlishe tariyplep, hár túrlı atlar menen atap atırlar. Kimdir joqarı texnologiyalar zamani desa, kimdir oylaw dáwiri, taǵı birew jalpı informaciya dáwiri retinde túsindirme berip atır. Álbette, bul pikirlerdiń barlıǵında da málim mániste haqıyqat, racional maǵız bar. Biraq kópshiliktiń sanasında bul dáwir globallasıw dáwiri jol menende tásirler oyatıp atır. Globallasıw procesi turmısımızdıńǵa barǵan sayın tez hám tereń kirip kiyatırǵanıń tiykarǵı faktorı hám sebebi jóninde sóylegende sonı obiektiv tán alıw kerek-búgingi kúnde hár qaysı mámlekettiń rawajlanıwı hám gúlleniwi tekǵana jaqın hám uzaq qońsılaslar, bálki jáhán kóleminde basqa region hám aymaqlar menen sonday bekkem baylanisıp, qandayda mámlekettiń bul processdan shette turıwı unamlı nátiyjelerge alıp kelmewin túsiniw, ańǵarıw qıyın emes. Usı mánisten alıp qaraǵanda, globallasıw -bul áwele turmıs pátleriniń kútá úlken dárejede tezlesiwi bolıp esaplanadı. Hár bir social waqıyanıń unamlı hám unamsız tárepi bolǵanı sıyaqlı, globallasıw procesi de bunnan tısqarı emes. Házirgi waqıtta onıń oǵada hám keń qamtılǵan tásirin derlik barlıq tarawlarda kóriw, seziw múmkin.

Ásirese búgingi kúnde zamanagóy informaciya maydanındaǵı háreketler oǵada tig'iz, oǵada operativ rawajlanıp atırǵan bir waqıtta, aldınǵıday, awa bul waqıya bizden júdá alısta júz beripti, onıń bizge baylanısı joq dep itibarsız qaray almaymız. Mine sonday jaǵdayda adam óz ǵárezsiz pikirine, zamanlar sınaǵınan ótken turmıslıq - milliy qádiriyatlarǵa, say negizde qáliplesken dúńyaǵa kózqaras hám bekkem shıdamlılıqqa iye bolmasa, hár túrli ruwxıy basımlarǵa, olardıń geyde áshkara, geyde jasırına kórinisindegi tásirine shıdam beriwi qıyın is.
Búgingi kúnde jaslarımız tek ǵana oqıw oraylarında, bálki radio-televideniye, baspasóz, internet sıyaqlı qurallar arqalı da reńbe-reń informaciya maǵlıwmatlardı alıp atır. Jáhán informaciya maydanı barǵan sayın keńeyip baratırǵan sonday bir dáwirde balalarımızdıń sanasına tuwrı informaciya menen bayıtıw, olarda informaciya tutınıwı mádeniyatın qáliplestiriw tiykarǵı wazıypalarımızdan biri bolıp tabıladı. Bul orında kórkem ádebiyat, kitap oqıwı úlken járdem beredi.
Kórkem ádebiyattıń insan ruwxıy dúnyasına tásiri júdá úlken. Kórkem ádebiyat kewildi tárbiyalaydı. Ádebiyatqa ashıq insannıń dili miyir-muhabbatqa tolıq boladı. Kitap, atap aytqanda, shıǵarmalar oqıwshıǵa ruwxıy zawıq beriwi menen birge informaciya tutınıw mádeniyatın qáliplestiredi. “Qanday etip informaciya tutınıwı mádeniyatın qáliplestiriw múmkin?” degen soraw bárháma aktual bolıp kelgen. Hesh ekilenbesten aytıw múmkin, bunı birinshi náwbette shıǵarmalar oqıw, ǵalaba xabar qurallarından orınlı paydalanıw, internet tarmaǵındaǵı maǵlıwmatlardıń tek tuwrı baǵdarda qamtıp alıw, odan tek jaqsılıq jolında paydalanıw búgingi jaslarımızdıń aldında turǵan tiykarǵı wazıypalardan biri bolıp tabıladı.
Oqıw mádeniyatı keń qamtılǵan túsinik bolıp, kitapǵa qızıǵıwshılıq jáne onı súyiw, ádebiyat penen keńlew tanısıwdı, kitap penen islew haqqındaǵı arnawlı bilimlerge iye bolıwdı talap etedi. Usınıń menen birge házirgi waqıtta “kıtapqumarlıq mádeniyatı”, “informaciya mádeniyati”, “informaciya qabıllaw mádeniyati” sıyaqlı atamalar keń qollanıp atır.
Informaciya - kommunikatsiya texnologiyalarınıń jedel rawajlanıwı hám internet tarmaǵından maǵlıwmatlar alıw, múmkinshiliginiń keńeyiwi balalarda ilimiy dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwde úlken áhmiyetke iye bolıwı menen birge, tálim-tárbiya processine unamsız tásir kórsetiwshi ayırım mashqalalardı júzege keltirmekte:
1. Internet tarmaǵınan qáte paydalanıw túrli “fake” maǵlıwmatlardı oqıw oǵan ıseniw
2. Búgin informaciya qarıydarlarınıń kópshilik bólegin social tarmaqlar daǵı xabarlar, kóbinese málim gruppalar yamasa paydalanıwshılar tárepinen jaylastırılıwı. Bunday informaciyalardıń forması, mazmunı, kólemi túrlishe bolıw menen birge kóbinese derek tekserilmesten tarmaqqa qoyılıwı. Bul jaǵdaydı rásmiy saytlar mısalında kórgenimizde, olarda birinshi informaciya dáreklerinen kóre silteme (link)li xabarlar kópligine gúwa boldıq.
3. Global tarmaq texnologiyalarınıń tutınıwǵa kirip keliwi túsinigi jáne onı usınıw haqqındaǵı mıń jıllıq qıyallardı pútkilley ózgertirip jiberiliwi. Ilgerileri keń jámiyetshilik tiykarǵı informaciyanı tek ǴXQ arqalı qabıl etken bolsa, búgin auditoriyanıń ózi de informaciya jetkeziwshi “xabarshı”larga aylanıwı ;
4. Jurnalistika áleminde hámme dáwirlerde de nadurıs informaciya qalıs, ob'yektiv, sapalı informaciya menen birge jasawı. Ásirese, búgingi kúndegi nadurıs informaciyanıń salmaqlı bólegi internet úlesine tuwrı keliwi.
Internet sheksiz-shegarasız informaciya dáregi bolıp tabıladı. Biraq bul informaciyalar tuwrı yamasa nadurıslıǵın qanday parıqlaw múmkin? Qanday informaciyalardan isenbew, qandaylarına ıseniw kerek? Ulıwma internettegi informaciyanıń tuwrılıǵına kim juwapker? Bul sıyaqlı sorawlar júdá kóp hám olar tarawdıń rawajlanıwına saldamlı jantasıwdı talap etip atır.
Búgingi kúnde kiber dunyada nadurıs informaciyanıń kóbeyiwi, ásirese internette barǵan sayın keń tarqalıpıp atırǵan bloglardagi tiykarǵı xabar hám maǵlıwmatlardıń sub'ektiv kóz-qaraslardan ibaratlıǵı menen de baylanıslı. Sub'ektivlik bolsa informaciya nadurıslıǵınıń zárúrli faktorı boladı. Saytlar házir internet áleminde ǵalaba xabar quralı wazıypasın orınlap atır. Bunday janlı kúndeliklerdiń turaqlı oqıwshıları sanı ayırım dizimnen ótken milliy saytlarımız auditoriyasınan -de kóbirek.
Haqıyqattan da, hár bir insan dúnyaǵa keler eken, átirap -ortalıqqa, ózi ósip- kamalǵa kelgen jámiyetke sın názeri menen baǵıp, odan ibrat aladı, juwmaqlar, pikir- túsinikler menen bayıydı hám usılarǵa tayanǵan halda insan bolıp qáliplesedi.
Taǵı bir gáp, búgingi kúnde biz perzentlerimiz kitaptan uzoqlashib barayapti, degen gápke jabılıp alıp, bunda tezde zamanagóy texnika hám texnologiyalardı, internetti ayıplawǵa túsemiz. Degen menen, globallasqan dúnyada pútkil insaniyat texnikadan ónimli paydalanıp atır, lekin olar kitaplardı, ásirese, eski ádebiyattı hesh shetke jıljıtıp qoyıwayoganlari joq. Kıtapxanlıq dárejesi boyınsha jáhán mámleketleri reytinglerin kórip shıǵıp, buǵan isenim payda etesiz Shet elde bul mashqalanı sheshiw jolları aldınǵınan qızǵınlaw, saldamlılaw tártipte alıp barılmaqta. Túrli ánjumanlar, dodalawlar, jazıwshılar menen ushırasıwlar, kitap bayramları sapası artıp barıp atır. Orta mektepler programmasına oqıw boyınsha arnawlı sabaqlar kiritilip atır. Bul sabaqlarda oqıwshılarda kitapǵa muhabbat, tekstti túsinip, tuwrı aytıw, eslep qalıw kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri qáliplestirilip atır


1961-jılda jumıs baslaǵan Ekonomikalıq sheriklik hám rawajlanıw shólkemi (OECD) ótken dáwir dawamında finanslıq tarawda júzege kelgen túrli mashqalalardıń sheshimin tabıw ústinde izertlewler aparıp atır. Ásirese, jańa ásir bosaǵasında bul shólkem negizinde dúnya táliminiń tiykarǵı buwını bolǵan ulıwma orta bilim beriwdi rawajlandırıw maqsetinde PISA (The Programme of International Student Assessment) - Oqıwshılar sawatlılıǵın bahalaw boyınsha xalıq aralıq programma islep shıǵıldı. Ekonomikalıq shólkemniń bilimlendiriw tarawına shaqırıq etiwiniń boisi, hár qanday tarawdıń ushın kadrlar mekteplerde, ápiwayı sinfxonalarda ulǵayıwı bolıp tabıladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda OECDdek úlken struktura da mámleketlerdiń tálim sistemasına qansha aqsha sarplayotgani hám olar nechog'li nátiyje berip atırǵanı reytingin dúziwge májbúr boldı. Keyinirek bul izertlewge basqa mámleketlerdiń de qızıǵıwshılıqı artıp, ol jaǵdayda qatnasa basladı.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Ózbekstan Respublikası Xalıq tálimi sistemasın 2030 -jılǵa shekem rawajlandırıw konsepsiyasın tastıyıqlaw tuwrısında” 2019 -jıl 29 - apreldegi PF-5712-sanlı Pármanına muwapıq ulıwma orta hám mektepden tısqarı tálimdi reformalawdıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilew, ósip kiyatırǵan jetkinshekti ruwxıy - etikalıq hám intellektuallıq rawajlandırıwdı sapa tárepinen jańa dárejege kóteriw, oqıw - tárbiya processinde tálimdiń innovciyalıq formaları hám usılların engiziw maqsetinde, Ózbekstan Respublikasınıń 2030 - jılǵa kelip PISA xalıq aralıq programması reytinginde jáhándıń birinshi 30 ta aldıńǵı mamalakatlari qatarına kiriwine erisiw hám de xalıq tálimi sistemasında tálim sapasın bahalaw salasındaǵı xalıq aralıq izertlewlerdi shólkemlestiriw tiykarında oqıwshılardıń oqıw, matematika hám tábiy baǵdardaǵı pánlerden sawatlılıq dárejesin bahalawǵa jóneltirilgen tálim sapasın bahalawdıń milliy sistemasın jaratıw wazıypaları belgilengen.
Tálim sapasın bahalaw boyınsha xalıq aralıq PISA, TIMSS, PIRLS hám basqa programmalarda turaqlı qatnasıw belgilep alındı.
Oqıwshılardıń sawatlı adamlıǵın bahalaw boyınsha xalıq aralıq programma (The Programme for International Student Assessment- PISA);
PISA 2000- jıldan berli hár úsh jılda bir ret ótkerip kelinedi.
PISA tapsırmaları jetik tájiriybege iye bolǵan xalıq aralıq ekspertler tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, buǵan uqsas tapsırmalardı islep shıǵıw ushın sistemalı hám arnawlı bilim talap etiledi. PISA tapsırmalarına qoyılatuǵın talaplarǵa ámel etpesten dúzilgen tapsırmalar oqıwshılarǵa járdem beriw ornına olardı shalǵıtib da qoyıwı múmkin. Sol sebepli PISA sınaqlarına oqıwshılardı tayarlaw processinde, tiykarǵı itibardı bólek alınǵan PISA tapsırmaların sheshiwge emes, bálki olardı hám olarǵa uqsaǵan tapsırmalardı sheshiw ushın kerek bolatuǵın oqıwshılardıń ulıwma tayarlıq dárejesin asırıwǵa qaratıw maqsetke muwapıq boladı.
PISA izertlewi tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:
- ol dúnyada keń qamtılǵan hám úzliksiz túrde ótkerip kelinip atırǵan programma ;
- bilimlendiriw tarawı daǵı iri, keń kólemli xalıq aralıq monıtorıń izertlewlerinen biri;
- izertlewde ulıwma orta bilim beriw mákemelerinde tálim alıp atırǵan 15 jaslı (15 jas 3 aydan 16 jas 2 ayǵasha bolǵan ) oqıwshılar qatnasadılar ;
- oqıwshılardıń “ǵárezsiz turmısqa tayınlıq” dárejesi, yaǵnıy olardıń mektepte iyelegen bilim hám kónlikpelerinen turmısda dús keliwi múmkin bolǵan mashqalalardi sheshiwde qaysı dárejede paydalana alıwları bahalanadı ;
- oqıwshılardıń funksional sawatlı adamlıǵı, atap aytqanda, oqıw (tekstti túsiniw), tábiy hám matematikalıq sawatlı adamlıǵı, sonıń menen birge, bul jónelisler degi turmıslıq mashqalalardi hal eta alıw kónlikpeleri bahalanadı ;
- izertlewde qatnasıwshı mámleketler tálim sistemasınıń ayriqshalıǵı boyınsha maǵlıwmat alıw imkaniyatın beretuǵın informaciya toplandı.
Bunnan tısqarı, PISA - 15 jas daǵı oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin bahalaw boyınsha birden-bir xalıq aralıq izertlew programması esaplanadı. Izertlewdiń 15 jaslı oqıwshılar arasında ótkeriliwine tiykarǵı sebep, OECD ga aǵza bolǵan kópshilik mámleketlerde bul jas májburiy tálim basqıshınıń juwmaqlawshı dáwiri esaplanadı.
PIRLS (Progress ın International Reading Literacy Study-Xalıq aralıq oqıw sawatlılıǵın úyreniwdegi rawajlanıw) bul 4-klass oqıwshılardıń tekstti oqıw hám túsiniw darajalarin bahalab beretuǵın xalıq aralıq salıstırma bahalaw kriteryası bolıp tabıladı.
Dáslepki bara izertlew 2001-jılda ótkerilgen. Izertlew hár 5 jılda bir márte ótkeriledi.
PIRLS izertlewinde isletiletuǵın tekstler ushın tómendegi kriteryalar belgilengen:
1. Uzınlıǵı
PIRLS:1000 dana sózge shekem
PIRLS-literacy oqıw sawatlı adamlıǵı dárejesi tómen bolǵan mámleketler ushın 400-500 taso'z
2. Tema:
-Kórkem ádebiyatqa baylanıslı tekstler tiykarǵı temaǵa iye bolıp, ol berilgen tekstten tısqarı oqıwshı tárepinen ulıwmalastırıladı.
-Informaciyadan ibarat bolǵan tekstler oqıw materiallarınan alınbaǵan temanı kórsetip beriwi kerak.
3. Til
-Bólimler 40 dan artıq tillerge awdarma etiledi, sol sebepli awdarma qolay bolıwı zárúrli bolıp tabıladı.
-Metafora yamasa epitet sıyaqlı anıq ańlatpalı súwretlew sózleri saylanadı. Hesh qanday sóylesiwge tiyisli leksika yamasa jargon isletilmeydi
-Hadden zıyat texnikalıq qurallar isletilmaydi.
4. Mazmunı
-Teksttiń mazmunı 9 -10 jas daǵı oqıwshılardıń jas qásiyetlerine sáykes keliwi kerek.
- Tekst sol jastaǵı mektep oqıwshıları ushın qızıqlı hám zavqli bolıwı kerek.
-Jaqsı jazılǵan hám onsha tanıs bolmaǵan bolıwı kerek.
5. Baylanıslılıq hám izbe-izlik.
-Syujettiń logikalıq dúzilisine ámel qılıw zárúrli bolıp tabıladı.
-Ápiwayı hám quramalı gáplerdiń birdey isletiliwi.
-Eger dialog ústinlik qilsa, maǵlıwmattı birlestirib, quramalı gáplerdi qosıw kerek.
Bul programma tiykarında alıp barilyotgan bul processler tikkeley pánler menen hám pánleraro baylanıslılıq tárzde alıp barılıwı kerek boladı. Tómende integraciya hám bahalaw programmaları tiykarında alıp barıladıhan qısqasha pikirlrga itibar qaratamız. Integrastiyaning tiykarın pánleraro baylanıslılıq quraydı hám óziniń rawajlanıwın Integrastiya ideyasında tabadı. Integrativ mazmunga iye bolǵan predmetlerdi úyreniw bolajaq qánigeler bilimi, jumıs usılları, jeke pazıyletleri pútin, bir pútkilligin támiyinleytuǵın faktor retinde qaraladı.
Yu. M. Kolyagin pikirine kóre, tálim sistemasında integrastiya eki qıylı mániste qollanılıwı múmkin:
1. Oqıwshılarda átirapımızdaǵı álem haqqında bir pútkil, pútin oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriw (bunda integrastiyaga tálim maqseti retinde qaraladı).
2. Predmetlerden beriletuǵın bilimlerdi jaqınlashtirishning ulıwma platformasini tabıw (bul erda integrastiya-tálim quralı esaplanadı).



TIMSS (anglichan Trends in Mathematics and Science Study) — mektepte matematika hám tábiy pánlerdi ukitish sapasınıń xalqaralıq monıtoringi bulib, túrli mámleketlerdegi 4- hám 8-klass uxuvchilarining matematika hám tábiy pánler buyicha iyelegen bilim dárejesi hám sapasın salıstırıw xamda milliy tálim sistemasındaǵı farklarni aniklashga járdem beredi. Kushimcha túrde mekteplerde matematika hám tábiy pánler buyicha berilip atırǵan tálim mazmunı, uxuv procesi, uxuv shólkemi múmkinshiligi, uxituvchilar saloxiyati, ukuvchilarning shańaraqları menen botlix faktorlar úyreniledi. Bul maǵlıwmatlar belgilengen pánlerdi uzlashtirish xolatini kursatishda tiykar boladı.

Basqarıw tek óndiriske tán bolǵan protsess emes. Basqarıwdıń jámiyetlik tarawlarda ásirese bilimlendiriw sistemasında durıs shólkemlestiriliwi úlken áhmiyetke iye.
Házirgi dáwirde bir pútin pedagogikalıq protsessti ilimiy jaqtan basqarıw isleri jolǵa qoyılmaqta. Bul jaǵday aqılıy tárepten joqarı rawajlanǵan kadrlardı jetilistiriwde úlken áhmiyetke iye boladı.
Dáslep basqarıwdıń jámiyetlik mánisin anıqlap alayıq. Basqarıw -bul belgili bir obektke shólkemleskenlik penen jobalastırılǵan sistemalı tásir etiw demekdur.
Oqıw orınlarınıń pedagogikalıq xızmetin basqarıw dep pedagogikalıq protsessti jobalastırıw, shólkemlestiriw, xoshametlew, nátiyjelerdi baqlaw hám analizlewge aytıladı.
Búgingi kúnde pedagogika pánine oqıw orınların basqarıw boyınsha jańa túsinikler engizilgen. Olardıń mánisleri aldinǵılarınan tereńirek. Mısal ushın alatuǵın bolsaq tásir etiw túsiniginiń ornına óz-ara háreket, tatıwlıq, reflektivlik basqarıw sıyaqlı túsinikler qollanılmaqta.
Oqıw orınların basqarıw teoriyası Оqıw ornı menejmenti teoriyası menen tolıqtırıldı. Menejment teoriyası xızmetkerlerge isenim olardıń ónimli miynet etiwi ushın sharayat jaratıw hám óz-ara húrmetke tiykarlanadı.
Biziń «menejment» hám «menejer» atamalarınıń mánisin túsiniwimizge oqıw orınlarında mámleketlik-jámiyetlik basqarıwdıń pedagogikalıq psixologiyalıq tiykarları boyınsha izertlew jumısların alıp barǵan pedagog alım R.Ahliddinovtıń pikirleri jaqınnan járdem beredi.
«Menejment» hám « menejer » atamaları házirgi tallanıwında óndiris hám mákeme iyeleri óz múlkleri menen xızmetkerlerin ózleri basqarıwdan góre olardı belgili mamanlıq boyınsha arnawlı tayarlıqtan ótken qániygege tapsırıwdı abzal kórgeninen keyin payda boldı. Búgingi kúnde menejer rawajlanǵan mámleketlerde abroylı kásiplerden biri bolıp esaplanadı.
Menejment degende, ádette basqarıwshı lawazımdaǵı shahslardıń jumısı túsiniledi. Tárbiyashılıq ta basqarıw xızmetine jatadı. Menejment (yamasa basqarıw) – bul bar minimal múmkinshilikler menen maksimal nátiyjelerge erisiw maqsetinde belgili xızmetkerge yamasa toparǵa tásir etiw olar menen awızbirshilikte háreket etiw protsesi.
Bilim beriw menejmentiniń ózgesheligin ilimpazlar bılay sıpatlaydı.
Bilim beriw menejmenti «maqsetke muwapıq» degen sóz benen anıqlanatuǵın ruwhıy ólshemge iye.
- bilim beriw menejmenti – bul ilim hám iskusstvo, bunda adamlar arasındaǵı qarım-qatnas áhmiyetli rol oynaydı.
-menejment mazmunındaǵı jeke adam mámleket hám jámiyet arasındaǵı baylanıslardıń dialektikalıq birligi.
- bilimlendiriwdi basqarıwda jámááttiń qatnasıwı.
Usı aytılǵanlardan kórinip turǵanınday, bunnan bılay bilimlendiriw sisteması mámleketlik basqarıwdan mámleketli jámiyetlik basqarıwǵa ótiledi. Mámleketlik-jámiyetlik basqarıwdıń maqseti—bilimlendiriw mákemeleriniń actual máselelerin mámleket hám jámiyettiń birliginde sheshiw, oqıwshılar, oqıtıwshılar hám ata-analarǵa oqıw baǵdarmaların, túrlerin, oqıw orınların tańlawda huqıq hám erkinligin keńeytiw.
«Bilimlendiriw haqqındaǵı» Nızamda Ózbekstanda bilimlendiriw tarawın (mektep) basqarıw Ózbekstan Respublikası aymaǵında joqarı húkimet hám basqarıw organları tárepinen, jergilirli húkimet hám basqarıw organları tárepinen ámelge asırılıwı kórsetilgen.
Xalıq Bilimlendiriw ministrligi Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriwdi basqarıwdıń joqarǵı organı esaplanadı. Ministrlikler óz imkaniyatları sheńberinde,
- bilimlendiriw tarawında bir tárepleme mámleketlik siyasattı ámelge asıradı,
- oqıw orınlarınıń xızmetin basqaradı hám metodıkalıq máselelerde olarńa jetekshilik etedi,
-mámleketlik bilimlendiriw standartları, qániygelerdiń bilim dárejesi hám kásiplik tayarlıǵına bolǵan talaplardıń orınlanıwın támiynleydi,
- oqıtıwdıń aldıńǵı formaları hám jańa pedagogikalıq texnologiyalardı oqıtıwdıń, texnikalıq hám Xabar quralların oqıw protsesine engizedi,
- oqıw hám oqıw-metodıkalıq ádebiyatlar jaratadı hám olardı baspadan shıǵarıwdı shólkemkestiredi,
-bilim alıwshılardıń juwmaqlawshı mámleketlik attestatsiya menen mámleketlik bilimlendiriw mákemelerinde eksternat haqqındańı nızam bekitiledi,
- mámleketlik bilimlendiriw mákemesiniń rektorın saylaw haqqında Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesine usınıs kirgizedi,
- pedagog kadrlardı tayarlaw, olardıń bilimlerin jetilistiriw hám qayta tayarlawdı shólkemlestiredi .
Xalıq bilimlendiriw ministrliginiń jergilikli organlarına xalıq bilimlendiriw oblastlıq basqarmaları, qala, rayon bólimleri kiredi. Xalıq bilimlendiriw bólimleri jergilikli hákimyat quramına kiredi hám oǵan baǵınadı. Olar mektep islerinde mámleketlik qadaǵalawdı ámelge asıradı hám járdem kórsetedi. Olardıń wazıypasına (kompetentsiyasına) mektep direktorların hám olardıń orınbasarların saylaw da kiredi.
Mektepti basqarıw isine mektep inspektsiyası,yaǵnıy ministrliktiń, xalıq bilimlendiriw bólimleriniń inspektorları jaqınnan járdem beredi. Olardıń wazıypası mektep xızmetin anıq uyreniw, oqıw-tárbiya jumıslarınıń nátiyjelerin talqılaw, aldıńǵı tájiriybelerdi anıqlaw hám eń jaydırıw, kemshiliklerdi ashıw hám olardı saplastırıwdıń sharaların qabıllaw, mektep direktorı menen oqıtıwshılarǵa anıq járdem kórsetiw.
Akademiyalıq litsey hám kásip-óner kollejlerge shólkemlestiriwshilik, oqıw-metodikalıq hám ilimiy jaqtan jetekshilik etiw, mámleketlik bilimlendiriw standartların esaplap shıǵıw hám onı óndiriske engiziw, teoriyalıq hám ámeliy baǵdarlamalardı birlestiriw, pedagog kadrlar menen támiynlew olardı tayarlaw hám qayta tayarlaw Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi (Orta arnawlı kásiplik bilim beriw ortalıńı), onıń jergilikli organları tárepinen taraw ministrlikleri, keńseler hám óndiris orınları menen birgelikte ámelge asırıladı.
Bilimlendiriw sistemasın jámiyetlik basqarıw dep oqıtıwshılar, oqıwshılar, ata-analar hám jámiyetshilik wákillerinen dúzilgen mektep keńesiniń mektepte jámiyetlik basqarıwdı júrgiziw xızmetine aytıladı.
Jılına bir ret shaqırılatuǵın mektep konferentsiyası da jámiyetlik basqarıwǵa kiredi. Konferentsiyada mektep
Hár qanday jámiyet óz perzentlerin hár tárepleme kámil insan bolıp jetilisip, múnásip puqaralar bolıp, mámlekettiń rawajlanıwına, gúllep, jasnawına óz úleslerin qosadı dep úmit etedi.
Biraq dúńyanıń kóplegen mámleketlerinde balalar jeterli huqıqlarǵa iye emes, sociallıq jaqtan qorǵalmaǵan. Kóplegen balalar tálim-tárbiya alıw múmkinshiligine iye emes, ayırımlarıniki bolsa bul baǵdarda shegaralanǵan. Toyıp awqat jemew, taza ishimlik suwınıń jetkiliksizligi nátiyjesinde júdá kóp balalar nabıt bolmaqta. Bunnan tısqarı dúńyanıń kóplegen jerlerindegi urıslar, terroristlik aktler, zorlıq-zombılıqlar, kóterilisler nátiyjesinde jas óspirimler azap kórmekte, olar hár túrli úlken adamlar isleytuǵın jumıslarǵa jegilmekte, fizikalıq jaqtan jazalanbaqta.
Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlikke erisiwi menen bilimlendiriw tarawında da úlken ózgerisler júz berdi. 1997-jılı 29-avgustta Oliy májilistiń IX sessiyasında «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızamnıń, Kadrlar tayarlawdıń Milliy baǵdarlamasınıń qabıllanıwı tarawda úlken reformalardı ámelge asırıwǵa tiykar jasadı.
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikaları Konstituciyalarınıń tiyislisinshe 41 hám 39 stat`yalarında «Hár bir adam bilim alıw huqıqına iye» dep kórsetilgen. Sonday-aq Ózbekstan Respublikası «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamınıń 23 stat`yası «Fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalar hám jas óspirimlerdi oqıtıw» dep atalıp, mayıp balalarǵa tálim-tárbiya beriw hám ǵamxorlıq etiw islerine tiykar salındı. Bul stat`yada fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan, sonday-aq uzaq waqıt emleniwge májbúr bolǵan balalar hám óspirimlerdi oqıtıw, tárbiyalaw hám dawalaw kózde tutılǵan. Usı maqsette qániygelestirilgen tálim-tárbiya mekemeleriniń shólkemlestiriletuǵınlıǵı, balalardıń bul oqıw orınlarında jarım-jartı yaki tolıq mámleket támiynatında bolatuǵınlıǵı atap ótilgen.
Birlesken Milletler Shólkemi 1989 jılı 20 noyabrde «Balalar huqıqları haqqında»ǵı Xalıqaralıq konvenciyanı qabıl etti. Dúńyanıń kóplegen mámleketleri bul shártnama-konvenciyaǵa aǵza bolıp, oǵan ámel etiw juwapkershiligin aldı. Konvenciyada balalardıń huqıqları tómendegi tórt kategoriyaǵa ajıratılǵan bolıp, olar 54 stat`yanı óz ishine alǵan:
1. Jasay alıw huqıqı.
2. Rawajlana alıw huqıqı.
3. Zorlıq hám ekspluataciya etiliwden qorǵanıw huqıqı.
4. Jámiyet hám mámleket turmısına qatnasıw huqıqı.
Ózbekstan Respublikası da 1992 jılı bul shártnamaǵa qol qoydı hám oǵan ámel etiw juwapkershiligin aldı. YuNESKO tárepinen 1994 jılı «Arnawlı tálimniń zárúrligi», 2001 jılı «Tálim hámme ushın» atlı baǵdarlamalar qabıl etildi. Ózbekstan Respublikasında «Tálim hámme ushın» baǵdarlaması 2005 jıl dekabr ayında qabıllandı. Házirgi waqıtta Ózbekstanda balalar haqqında ǵamxorlıq etiw mámleketlik siyasattıń tiykarǵı buwını esaplanadı.
Fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalar anomal balalar dep ataladı (grek tilinde «anomal» - «ádetten tısqarı» degen mánisti bildiredi). Házirgi waqıtları ayırım sırt el mámleketlerinde bunday balalar «arnawlı járdemge mútáj balalar» depte ataladı.