4-tema. Házirgi ádebiy processte proza Jobası: Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw



Download 360,13 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/10
Sana30.03.2022
Hajmi360,13 Kb.
#517547
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
4 лекция проза хазирги адебий процесс




4-tema. Házirgi ádebiy processte proza 
Jobası: 
 
1.
 
Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw. 
2.
 
Povest janrındaǵı kórkemlik izleniwshilik. 
3.
 
Roman janrınıń ádebiy processtegi ornı. 
 
Tayanısh sózler: 
janr,
 
epika, kishi epikalıq janrlar, gúrriń, ocherk, novella, 
felyeton, esse, drabbl, povest, kórkemlik izleniwshilik, urıs teması, tábiyat teması, 
tubalawshılıq dáwiri teması, tariyxıy tema, kórkem realistlik povestler, mifologiyalıq 
hám realistlik súwretlewler sintezi, detektiv povestler, fantastikalıq povestlar, hújjetli 
povestler, tariyxıy povestler, tariyxıy-publicistikalıq povest, yumor-satiralıq 
povestler, psixologiyalıq povest, liriko-psixologiyalıq povest, epikalıq hám dramalıq 
sıpatlardıń sintezi, bayanlaw usılı, dástúriy bayanlaw usılı, absurd súwretlewler,
roman, tendenciya, stil.
1.
 
Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw
Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq jazıwshıları da jámietlik, siyasiy ózgerislerdi 
esapqa alǵan halda qálem terbetti. Usı dáwirge shekem kórkem sóz ustalarımız, sonıń 
ishinde, prozaiklerimiz de belgili bir sheklengen temalar átirapında shıǵarmalar 
dóretip keldi. Máselen ózleriniń roman, povestlerin kóbinese ya alıs ótmish
waqıyalarına, ya birde Oktyabr awdarıspaǵı waqıyalarına qurdı. Bul jolda, álbette, 
olar belgili tabıslarǵa da eristi. Biraq, bunda kommunistlik ideologiyanıń tásiri basım 
boldı. Máselen, 1920-30-jıllardaǵı qıyan-kesti tariyxıy waqıyalar, kolxozlastırıw hám 
sovetlestiriwge baylanıslı sovet húkimetiniń júrgizgen siyasatı haqqında haqıyqatlıqtı, 
ol dáwirdiń qarama-qarsılıqlı xádiyseleri haqqında shınlıqtı jazıw múmkin bolmadı. 
Al, eger bul temaǵa arnalǵan dóretpeler jazılsa da, olar siyasiy qáliplerdiń 
sheńberinen shıǵıp kete almadı. Bunıń tásiri jazıwshılarımızdıń bir birine qarama-
qarsı klasslardıń gúresine shennen tıs itibar beriwlerinde, qaraqalpaq urıwları 
arasındaǵı alawızlıqtı hádden tıs bórttirip kórsetiwinde, iyshan-burınǵı ziyalılırımız 
bolǵan ruwxanıylardıń kelbetine qara boyawlardı ayawsız jaǵıwında, jasalma konflikt 
jasawǵa umtılıwshılıqta, bolsheviklerdiń obrazın shennen tıs ideallastırıp 
súwretlewlerinde h.t.b. kórindi. 
1990-2020-jıllardaǵı qaraqalpaq prozasında kishi epikalıq janrlardıń rawajlanıw 
baǵdarları qanday? Onda qanday kórkemlik jetiskenlikler hám kenshilikler seziledi? 
Mine, búgingi lekciyamızda usılarǵa juwap izlewdi maqul kórdik. Bunıń ushın sizler 
menen qısqasha blic-soraw ótkergenimzi maqul boladı dep oylaymız. 
Sizińshe, ne ushın házirgi ádebiy processte felyeton janrı kórinbeydi? Biz ne 
ushın bul janrdı joytıp aldıq. Biziń ádebiyatshılarımızǵa bul máselede belsendilik 
jetispey me yaki usı janrdıń ornın basatuǵın, basqasha aytqanda felyetonnıń belgili 
bir kórkemlik qásiyetleri basqa janrdıń, aytayıq, esseniń payda bolıwı hám 
rawajlanıwı menen usı janrǵa ótip kett me? 
Ekinshiden, nege jergilikli jazıwshılar óz shıǵarmasına durıs janrlıq atama qiya 
almaydı. Máselen, usı másele boyınsha ózbek ilimipazı Abdiǵafur Rasulovtıń mına 



pikirlerin keltirip ótiw orınlı dep oylayman. «Men házirgi prozanıń úsh máselesi 
haqqında toqtalmaqshıman. Birinshisi, házirgi prozadaǵı ózgeris, jańalanıw, 
izlenislerdi qalay etip anıq kóre biliw, onıń ósiwine tásir etiw máselesi. Ekinshisi, 
házirgi prozanı kimler jaratıp atır, olardıń kórkem potencialı, teoriaylıq tayarlıǵı, 
turmıs tájiriybesi, jáhán prozasınıń rawajlanıwın ańlawı, onda óz ornın belgilep alıw 
dárejesi qanday? Úshinshisi, prozanıń qaysı janrında házirgi dáwirdiń ruwxın tereń, 
sheberlik penen sáwlelendiriw jaǵdayı anıq kórinip atır degen másele» («О’zAS», 
2005, 20-may, №21). Sonday-aq, jáne bir ózbek ilimpazı Adhambek Álimbekovtıń 
«Shınında da, milliy prozamız turmıslıq anıqlıqtan joqarıraq reallıqqa: 
qaharmanlardıń quramalı tábiyatı hám dóretiwshilerdiń filosofiyalıq pikirlewlerin 
sáwlelendiriw dárejesine kóterildi» («O’zAS», 2005, 20-may, №21) degen pikirlerin 
keltiretuǵın bolsaq, házirgi qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıw dárejesinde kishi 
epikalıq janrlardıń, atap aytqanda gúrrińlerdiń tutqan ornı qanday, milliy prozada 
turmıstı filosofiyalıq, psixologiyalıq súwretlewge umtılatuǵın avtorlar yaki 
shıǵarmalar nar ma? Óytkeni, ózbek ádebiyatshısıs Bahadır Karimovtıń durıs 
kórsetkenindey: «Sezim-tuyǵılar, ázeliy temalar hám ólmes qádiriyatlardı ulıǵlaǵan, 
ádebiylikke dawager dóretpeler – arzıw» («ózAS», 2006, 19-may, №20). 
Ǵárezsizlik dáwirindegi prozanıń, sonıń ishinde kishi epikalıq janrlar esaplanǵan 
gúrrińlerdiń rawajlanıw baǵdarları, kórkemlik dárejesi haqqında ilimiy-teoriaylıq 
hám ádebiy sın pikirler P.Nurjanovtıń «Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası»
1
dep atalǵan oqıw qollanbasında, izertlewshi Z.Qıtaybekovanıń bir qatar 
maqalalarında
2
, sonday-aq ádebiy jıl juwmaqlarında
3
sáwlelendi. 
Ásirese, ǵárezsizlik dáwirinde búgingi kún qaharmanınıń obrazın jaratıw hám
onda joqarı insanıylıq pazıyletler: mehir-muhabbat, miyrimlilik, ar-namıs, ádep-
ikramlılıq, keńpeyillik sıyaqlı qásiyetlerdiń sıńdiriliwi, sonday-aq, usı obrazlar arqalı
global máselelerdiń keń jámiyetshilik názerine usınılıwı milliy ádebiyatımızda, 
atap aytqanda epikalıq shıǵarmalarda qalay sáwlelenip atır? Onı sáwlelendiriwde 
aldınǵı dáwir prozasınan qanday ózgeshelikler bar? Onda kórkem sheberlik sezile 
me? 
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq prozası burın qol urılmaǵan temalarǵa, ideyalarǵa 
qálem terbetiwde, el tariyxında úlken ornı bar real shaxslardıń kórkem obrazın 
jaratıwda, qaharman xarakterin jasaw jolında burınǵı qatıp qalǵan kestelerden, 
stereotiplerden qutılıwda, jańasha janrlıq, stillik shoqqılardı iyelewde belgili 
tabıslarǵa eristi (П.Нуржанов. Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы 
(«ХХ әсир қарақалпақ әдебияты» пәни бойынша оқыў қолланбасы). Нӛкис, 
«Билим», 2003). 
Házirgi qaraqalpaq prozasınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarındaǵı tiykarǵı 
1
Нуржанов П. Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы («ХХ әсир қарақалпақ әдебияты» пәнинен 
қосымша оқыў қолланбасы). Нӛкис, 2003. 
2
Қытайбекова З. Гүрриң жанрының изертлениў бағдарлары. // «ӚзИАҚҚБ хабаршысы», 2002, №3; Усы автор. 
Ғәрезсизлик дәўири гүрриңлеринде шеберлик мәселеси. // «Әмиўдәрья», 2002, №5; Усы автор 
Ɵ.Ембергеновтың гүрриңлеринде сюжетлик ӛзгешеликлер. «Ilim hám jámiyet», 2014, №4; Усы автор. 
Қарақалпақ
гурриңлериниң изертлениў тарийхынан. «Ilim hám jámiyet», 2017, №2.
3
Абдиев А. Киши жанрға үлкен дыққат керек. // «Қарақалпақ әдебияты», 2012, март, №3; Атажанов Ә. Ири 
жанрдың әҳмийетли машқалалары. // «Қарақалпақ әдебияты», 2013, март, №3; Усы автор. Проза жанры. // 
«Қарақалпақ әдебияты», 2015, март №3; Абдиев А. Гүрриң жанрының жаңаланыўлары. // «Қарақалпақ 
әдебияты», 2017, март, №3; Мәмбетов Қ. Кӛркем сӛз ӛнери. // «Қарақалпақ әдебияты», 2018, апрель, №4. 



ózgeshelikler onda qarapayım insan táǵdirin sǵwretlew tendenciyası, adamgershilik 
máselesi, tábiyat (ekologiya) máselesi, repressiya dáwiri haqıyqatlıǵı, tubalawshılıq 
dáwiri haqıyqatlıǵı, ótiw dáwiri haqıyqatlıǵı, terrorizm h.t.b. máselelerdi baslı orınǵa 
shıǵarǵanlıǵı menen ajıralıp turadı.

Download 360,13 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish