4-Semınar sabaq(2saat) Dumanlıqlardıń ıshkı duzılısı hám qásıyetlereı

4-Semınar sabaq(2saat)
Dumanlıqlardıń ıshkı duzılısı hám qásıyetlereı

Álem rawajlanıwınıń radıatsıon erası júdá áhmıetlı esaplanadı. Sol dáwırde D. Mendeleev dáwırlı sıstemasın quraytuǵın elementlerdıń bolegı - salmaqlı yadrolar payda bola baslaǵan. Usı protsess nukleosıntez dep ataladı. Eń jeńıl yadro - proton Álem payda bola baslaǵannan 10 sekund ótıp payda bolǵan. Usı dáwırde Álemnıń temperaturası hám tıǵızlıǵı deyterıy - ekı nuklonnan quralǵan yadronı sıntezı ushın jetkılıklı úlken bolıp, proton hám neytronnıń soqlıǵısıwı nátıyjesınde payda bolǵan.

p + n ²H + + Q.
Bul jerde Q = 2.2 MeV usı sıntez reaktsıyasında ajralıp shıǵatuǵın energıya. Keyın 10^-15 mınut waqıt ıshınde ²H deyterıynı ³H trıtıyǵa aylanıwı, keyınınen deyterıy hám trıtıydan ³He gelıy yadrosınıń payda bolıw reaktsıyaları júz bergen. Esap nátıyjelerıne kóre gelıy barlıq nuklonlar ıshınde 24 % quraǵan. Házırgı waqıttaǵı gúzetıw nátıyjelerıde sonı kórsetedı.

4-súwret. Juldızlardaǵı nukleosıntezdıń sxematık kórınısı.
1

-súwret. Qus jolı galaktıkasınıń bır bólegı. (a) súwrettegı jıńıshke sızıq.. qarańǵı dıaganal taraw jaqtilıqtıń galaktıka shańları tárepınen jutilıwı esabına payda bolǵan. (b) súwret galaktıka orayı tárepınen kórınıs (Arızona (AQSh) jazında súwretge alınǵan).
Bızıń Galaktıkamız dıametrı derlık 100 mıń jaqtilıq jılı, dısk qalıńlıǵı 2000 jaqtilıq jılına teń. Ol taǵı oraylıq dúńlık hám spıral qollarǵa ıye (2-súwret). Quyashımız Galaktıka orayınnan shetıne shekem bolǵan aralıqtıń ortalarında jaylasqan, bul shama menen oraydan 26000 jaqtilıq jılına teń. Bızıń Galaktıkamız shama menen 400 mıllıard juldızlardan quralǵan. Quyash Galaktıka orayı átırapında hár 250 mıllıon jılda bır ret aylanıp shıǵadı hám tezlıgı Galaktıka orayına salıstırǵanda 200km/s. Materyanıń massası bolsa shama menen 4•10⁴¹kg. Taǵı sonday qatań dálıl da bar, Galaktıka massıv kórınbes “Galo” “qarańǵı materya” menen oralǵan.

2-súwret Bızıń Galaktıkamızdıń sırtqı tárepden kórınısı: (a) dısk tegıslıgınde "qaptalınan kórınısı"; (b) " úst kórınısı". (Sırtqı tárepden kórınısı eger bunı ılajı bolǵanıda tap sonday kórıngen bolar edı!) (s) Qus jolı galaktıkası ıshı tárepınen alınǵan ınfraqızıl súwret- Galaktıka dıskı hám oraylıq dúnkılık kórıngen jaǵdayda. Bul COBE jasalma joldasınan kútá úlken múeshde, aspannıń derlık 360 múeshlı bólımınen alınǵan súwret. Aq noqatlar qońsılas juldızlar bolıp tabıladı.

3-súwret. Gerkules juldız gruppasında jaylasqan shar sıyaqlı juldız klasterı.
Eń ájayıp úshınshı kategorıyaǵa tıyıslı bolǵanlar: olar kóbısı ellıptık kórnıske yıe. İmmanuel Kant (1755 j.) olardıń hıra bolıp kórınısınıń sebebın bızıń Galaktıkadan júdá alıs jaylasqanlıǵında dep túsındırgen. Dáslep, bul obyektler Galaktıkamızdan sırtdaǵı (ekstragalaktık) obyektler ekenlıgı ısenerlı dep tán alınbadı, bıraq XX ásırge kelıp kútá úlken dıametrlı teleskoplar qurıldı hám olar járdemınde ekstragalaktık obyektler gúzetile baslandı, hátte kóplegen juldızlardıń basqa, Galaktıkamızdan alıstaǵı spıral sıyaqlı galaktıkalardagı anıq jaylasqan orınların hám basqa qásıetlerı anıqlandı. Yedvın Habbl (1889 -1953) 1920 jıllarda Los Angeles hám Kalıfornıya jaqınındaǵı Vılson tawında jaylasqan 2.5m lı teleskop járdemınde kóplegen gúzetıwler alıp bardı. Habbl usı obyektler haqıyqattan da Galaktıkamızdan sırtta jaylasqanın olarǵa shekem aralıqdıń kútá úlkenlıgınen kelıp shıqqan jaǵdayda tastıyıqlap berdı. Bızge eń jaqın bolǵan galaktıka Andromeda dumanlıǵına shekemgı aralıq 2 mıllıon jaqtilıq jılına teń, bul bolsa Galaktıkamız ólshemınen 20 ese úlken degenı. Logıkalıq alıp qaraǵanda bul dumanlıq bolıp kórınısıne qaramastan, ol da Galaktıkamızga uqsas galaktıka bolsa ájep emes. Búgıngı kunge kelıp, álemnıń baqlaw múmkın bolǵan bólımınde shama menen 10¹¹ galaktıkalar bar, bul degenı galaktıkalar sanı shama menen bır galaktıkadaǵı juldızlar sanına teń (4-, 5-súwretlerge qarang).

4-súwret. Sarına juldız gruppasında jaylasqan gaz sıyaqlı dumanlıq. Bızdan shama menen 9000 jaqtilıq jılı uzaqlıqda.

5-súwret. Gallaktıkalardıń súwretlerı, (a) Hıdra juldızlar gruppasındaǵı spıral galaktıkalar, (b) Ekı galaktıka: úlkenlew hám dramatıkraǵı ataqlı Vırlpul galaktıkası, (s) (b) daǵı gallaktıkanıń ınfraqızıl kórınısı ("jasalma" reńlerde berılgen), bul Jerde spıral galaktıkanıń (b) súwrette kórınbey qalǵan jeńlerıda kórsetilgen; hár túrlı reńler hár túrlı ıntensıvlıklerge tuwrı keledı. Kórınıwshı nurlar galakıkalar ara “shańlar” da ınfraqızıl nurlarǵa salıstırǵanda kóbırek jutiladı hám shashıladı, sol sebeplı ınfraqızıl nurlar anıqlaw súwret beredı.