|
Manufaktura - bu mehnat taqsimotiga asoslangan, lekin mashina hali mavjud boMmagan sharoitdagi kooperatsiyadir.
Manufaktura davrida ishlab chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib topadi, har bir ayrim xodim esa yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga aylanadi. Bunda oddiy kooperatsiyadagidek qo‘l mehnatiga va shunga mos qurolga tayana- di. Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda ishchini tor operatsiyalami bajarishga bog‘lab, yirik mashi- nalashgan ishlab chiqarishga o‘tish uchun zamr shart-sharoit tayyor- laydi. Bu davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, mehnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning butun texnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham tub o‘zgarishlar ro‘y beradi. Mehnat unumdorligi ancha o‘sadi. XVIII asming so‘nggi 30- yili ichida boshlangan sanoat revolyutsiyasi natijasida yirik mashi- nalashgan ishlab chiqarish vujudga keldi.
Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish va mehnat taqsimotiga mashinali mehnatga asoslangan kooperatsiyadir. Fabrika ichidagi mehnat taqsimoti tamomila mashinalaming vazifalari bilan belgilanadi.
Fan-texnika, texnologiya va axborot tizimidagi o‘zgarishlarga qa- rab R.Aron, IGelbreyt, ILRostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: industrlashishgacha bo‘lgan jamiyat, industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadilar.
Bunda ular industrlashishgacha bo‘lgan jamiyatning asosiy bel- gilari sifatida quyidagilami ko‘rsatadilar: a) aholining asosan qishloq xo‘jaligi bilan bandligi; b) qo‘l mehnatining hukmronligi; v) mehnat taqsi- motining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo, boshqamv va boshqalar); g) natural xo‘jalikning hukmronligi.
Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi - industrlash- gan jamiyatning asosiy belgilari: a) ishlab chiqarishning mashi- nalashganligi; b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlani- shi, unda ishchilar sonining ko‘payishi; v) shahar aholisining qishloq . aholisiga nisbatan tezroq ko‘payishi va boshqalar.
Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi - yuqori darajada in- dustrlashgan jamiyatning asosiy belgilari: a) xizmat ko‘rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band boTishi; v) fanning bevosita ish- lab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va malakali mutaxassislar rolining oshishi; g) iqtisodiyotning hamma sohalari- da va kundalik hayotda axborot va hisoblash texnikalarining keng qoTlanilishi; d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur yetkazmasdan iqtisodiy resurslaming hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalamiiig keng qoTlanilishi va boshqalar.
Biz yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek, texnika va texnologi- yadagi o‘zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o‘ynaydi va tashkiliy, boshqaruv tizimlarining, ishchi-xizmatchilar tarkibining o‘zgarishiga, mehnat unumdorligining o‘sishiga olib keladi. Lekin bu texnik o‘zgarishlarga qarab bir tomonlama yondashuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab boTmaydi. Ayniqsa, iqtisodiy tizim- lar va ulaming tavsifini bilishda ham texnik, ham ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlami birgalikda olib, ulaming o‘zaro bir-biriga ta'sirini va shu dialektik aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir boTadigan taraqqi- yot qonunlarini o‘rganish zamrdir.
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlaming kuchli ta'sirini shunda ko‘rish mumkinki, bir necha ming yillab rivojlanmay yotgan texnika
va texnologiya taraqqiyoti tovar xo‘jaligi va bozoming vujudga keli- shi bilan gurkirab o‘sib ketdi. Texnika taraqqiyotining barcha bos- qichlari - oddiy kooperatsiya, manufaktura, mashinalashgan, ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori darajadagi industrlashgan, ax- borotlashgan jamiyat bosqichlari keyingi 250-300-yilga, ya’ni tovar xo‘jaligi rivoj topgan davrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham ke- yingi paytda ko‘pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini iqtisodiy tizimlarga boTib o‘rganadilar.
Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy muno- sabatlar majmuasi iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo‘jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanida ko‘pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlaming rivojlanish darajasi bilan bogTab tur- kumlashga harakat qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mam- lakatlar iqtisodiy tizimning uchta nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodi- yot, ma'muriy buymqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlari.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
