206-guruh talabasi Sharif Odilov O'zbek tili leksikasining tarixi taraqqiyoti jarayonida so'z va leksemalarning qanday qatlamlari yuzaga kelgan?

206-guruh talabasi Sharif Odilov

1.O'zbek tili leksikasining tarixi taraqqiyoti jarayonida so'z va leksemalarning qanday qatlamlari yuzaga kelgan?

• 
  O‘zbek tilining tarixiy taraqqiyoti o‘zbek xalqi tarixi bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zbek xalqi, ma’lumki, eng qadimgi turkiy urug‘ va qabilalardan o‘sib chiqqan, demak, uning tili ham shu urug‘ va qabilalar tili negizida rivoj topgan. Markaziy Osiyodagi turli tarixiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, xususan, arablar, mo‘g‘ullar va ruslar istilosi, qardosh qozoq, qirg‘iz, turkman, tojik xalqlari bilan qo‘shnichilik munosabatlari ham o‘zbek tili taraqqiyotiga jiddiy ta’sir o‘tkazgan, bunda ayniqsa turkiy-arab, o‘zbek-arab, o‘zbek-tojik, o‘zbek-qozoq, o‘zbek-qirg‘iz va o‘zbek-turkman biling vizmi kam omillarning roli katta bo‘lgan
  

   2. O‘z qatlam qanday so‘zlardan tarkib topgan?

O‘z qatlam - o’zbek tili leksekasining umumturkiy so‘zlar va sof o‘zbek so‘zlaridan iborat qismlari.

     3. Qanday so‘zlar umumturkiy leksemalar sanaladi? Buning sababi nima?

Umumturkiy so‘zlar o‘zbek tili leksikasining eng qadimgi lug‘aviy biriklaridir. Ularning aksariyati hozirgi qozoq, qirg‘iz, turkman, ozarbayjon tillarida ham saqlangan. Qiyos qiling: bosh (o‘zb.) – bas (qoz., qoraq.) – bosh (qirg‘., turki.); til (o‘zb., qoz., qirg‘.) – dil (turki., ozarb., gagauz.); tog‘ (o‘zb.) – too (qirg‘.) – tav, tau (qoraq, qoz.) – dag‘ (turkm., ozarb.) kabi. O‘zbek tili leksemasidagi umumturkiy so‘zlarning o‘ziga xos fonetik va semantik belgilari bor.

 

     4. Umumturkiy leksemalarning fonetik, semantik va Grammatik belgi-xususiyatlari haqida ma’lumot bering.

O‘zbek tili leksemasidagi umumturkiy so’zlarning o’ziga xos fonetik va semantic belgilari bor. Fonetik belgilari: a) so’zlarning ko’pchiligi bir yoki ikki bo’g’inlidir. Bir bo’g’inli so’zlar: qo’l, ko’z, bosh, tosh, bir, uch; ikki bo’g’inli so’zlar: ikki, olti, oltin, yetti, ota, ona va b.lar. Uch bo’g’inli so’zlar juda kam: qo’rg’oshin, qumursqa, yigirma kabi; b) so’z yoki bo’g’in boshida undosh tovushlar qatorlashib kelmaydi; v) so’z oxirida undosh tovushlar yonma-yon qo’llanishi mumkin, ammo bu hodisa juda kam uchraydi: ort, ost, ust, to’rt, qirq kabi; g) ikki bo’g'inli so’zlarning birinchi bo’g’ini to’la ochiq (o-na, o-ta), boshi yopiq (ku-mush, bo-la), oxirgi yopiq (ol-tin, o’rdak), to’la yopiq (bay-ram, bayroq), ikkinchi bo’g’inli esa boshi yopiq (o-ta, o-na) va to’la yopiq (ol-tin, ku-mush, sigir) strukturali bo’ladi; d) ikkinchi bo’g’in hech qachon unli bilan boshlanmaydi, ammo unli bilan tugash holatlari keng tarqalgan: ik-ki, yet-ti, bo-la, ar-pa, bol-ta kabi; ye) so’z tarkibida ikki unli yonma-yon kelmaydi: f, h, j, j, ts undoshlari esa umuman qo’llanmaydi; z) r, l, v, ng undoshlari so’z boshida uchramaydi; i) e (e), o’ unlilari so’z oxirida ishlatilmaydi (ayrim undov so’zlar bundan mustasno); y) urg’u ko’pincha so’z oxiriga tushadi.