2-topshiriq

2-topshiriq. Analizatorlarning yosh xususiyatlari va gigiyenasi.
Tushunchalarindizni yozing

Organizm faoliyatida sezgi organlarining roli	Sirtqi dũnyadan kõrinislerdi qabil qiliwshi organlarģa seziw organlari dep ataladi. Joqari nerv orayin ùyreniw processinde analizatorlar tuwrali kòz qaraslar jùzege kelgen. I.P.Pavlov tàliymatina qaraģanda analizatorlar ùsh bòlimnen: analizatorlardiñ retseptor bòlimi - retseptor: Òtkiziwshi bòlimi: orayliq yaki orayliq bòlimnen quralģan jalģiz funkcional dizimi bolip esaplanadi. Analizatorlarģa: 1. Teri analizatorlari. 2. Iyis biliw analizatorlari. 3. Esitiw analizatorlari. 4. Kòriw analizatorlari. 5. Dàm biliw analizatorlari kiredi. Har bir organ belgili tàsirdi qabil etedi. Iyis biliwdiń adam ushin àhmiyeti ùlken. Bul òzgesheligi jàrdeminde biz qorshaģan ortaliq hawasiniń taza hàm patasliģin, paydalanilatiģin awqatlar hàm ishimliklerdi iyisine qarap olardiń sapasin, paydalaniw mùmkin yaki mùmkin emesligin aniqlaymiz. Adam òmiri hàmiyshe ùzliksiz sesler dùnyasiniń tàsiri astinda òtedi: quslar, haywanlar, adamlardiń dawisi, nama irģaqlari - bulardiń barliģi adamniń esitiw organina tàsir etedi hàm ses sipatinda qabillanadi. Kòriw organi - kòz jàrdeminde adam qorshaģan ortaliqtaģi buyimlardiń reńi, dùzilisi, kòlemi, bir-birinen parqin ayradi, òsimlik hàm haywanat dùnyasin ùyrenedi. Kòriw adamniń miynet iskerliginde àhmiyetli orin tutadi. Kòriw arqali adam oqiwdi, jaziwdi hàm miynettoń basqa da tùrlerin ùyrenedi, bilim aladi, òner iyeleydi. Demek, kòriw arqali adamniń ishki dùnyasi, oniń dògerek-àtirap, tàbiyat, kòrkem òner haqqindaģi tùsinigi, pikirlew qàbeti, aqil-oyi, sanasi rawajlanadi.
Ko‘rish organing yosh hususiyatlari	Kòz almasi hàm oni orap turģan apparattan quralģan. Kòz almasi sharģa uqsas bolip, kòz kesesinde jaylasqan. Kòz almasiniń diywali ùsh qabattan: sirtqi - belok perde, orta - tamirli perde hàm ishki - tor perdelerden ibarat. Kòriw analizatorlariniń jasqa baylanisli arnawli qàsiyetleri. Balalardiń kòzi dùzilisine kòre uliwma adamniń kòzinen pariq qiladi. Olardiñ kòz kesesi tereńligi hàm kòz almasi uliwma jasli adamlardikine qaraģanda uliwmaliq boadi. Sklera hàm tamirli perdeler juqaraq, mùyiz perde qalińiraq boladi. Kòz almasi bala tirishliginiń birinshi jilinda bir qansha tez òsedi. Yaģniy tuwilģan balaniń kòzi qisqa waqit ashilip, keyin jumilip qaladi. Qabaqlari birinshi aydan baslap hàreket qila baslaydi. 2 ayliqtan kòz almasi tùrli nàrselerge hàm jaqtiliqta salistirmali hàreketlenedi. Kòzdiń hàreketi tiykarinan shiniģiw sebepli 6 ayliqtan yaki bir jastan baslanadi. Jańa tuwilģan balada kòriw nerviniń talalari kem qànigelesken boladi. Bul nervtiń miyelinlesiwi bala 1-1,5 jasli bolģansha dawam etedi. Jaqinnan hàm uzaqtan jaqsi kòrmew hàr tùrli sebeplerge baylanisli boladi. Mektepke shekemgi jastaģi balalarda uzaqtan kòriw ushiraydi. Àdette, mektep jasindaģi balalarda jaqinnan kòriw ushiraydi. Jaqinnan kòriw jatip oqiw yaki jùdà iyilip oqiw sebepli kelip shiģadi, sebebi hàr dayim jatip oqiģanda, iyilgende kòzge qan toliwi artadi, basimi kòteriledi, nàtiyjede kòz almasi uliwmalasadi hàm fokus araliģi òzgeredi. Adam kòzinin òtkirligi jasi ulģayģan sayin òzgerip baradi. Balalar hàm òspirimler kòziniń òtkirligi ùlkenlerdikine salistirģanda joqari boladi. Gigiyena talaplarina kòre, oqip atrģan yaki jazip atrģan waqitta xanaģa jaqtiliq shep tàrepten tùsiwi, kitap penen kòzdiń arasi 30-35-40 sm den kem bolmawi kerek. Àne sonda kòz sharshamaydi hàm òtkirligi normal saqlanadi.
Teri, hid bilish va ta’m bilish organlarining umumiy tuzilishi	Teri kòp qabatli epiteliy toqimasinan dùzilgen bolip, adam denesin sirtqi tàrepinen orap turadi. Oniñ bet kòlemi orta jasli adamlarda 1,5-2 m qa deyin boladi. Teriniñ qaliñliģi deneniń tùrli orinlarinda tùrlishe boladi. Deneniñ arqa, san, qoldiń alaqani, ayaqtiń tabani aymaqlarinda teriniń qalińliģi 4 mm ge shekem, qabaqtiń terisi onnan on ese juqa, yaģniy 0,4 mm boladi. Teri ùsh qabattan ibarat: 1) epidermis - teriniń eń ùstingi qabati; 2) derma - tiykarģi teri qabati; 3) gipoderma - teri asti may qabati. Iyis biliw analizatorlari. Adam tùrli zatlardiñ iyisin murini joqari shiģanaqlardiń orta bòlimi hàm murin tosiģiniń silekey perdesindegi arnawli retseptorlar arqali sezedi. Iyis biliw sebepli adam hàm haywanlar tùrli gazlerdi hàm awqattiń iyisin sezedi. Iyis seziwi òtkir hàm Zat hawada jùdà az tarqalģan bolsa da adam oniń iyisin sezedi. 1litr hawada 1:1000000 gr qatnasta efir bolģanda da adamniń iyisin biledi. Iyis biliw organi àsirese vodorod sulfid gazi iyisine jùdà sezgir boladi. Dàm biliw nerv sistemasiniń xizmeti ushin tàsir turaqli bolip, pùtin organizmge tàsir etip turiwi kerek. Awiz bosliģi qabatiniń epiteliysinde domalaq yaki oval formadaģi dàm biliw piyazshalari jaylasqan. Hàr bir piyazshada 2-6 dàm biliw kletkalari boladi. Ùlken adamlarda piyazshalardiń uliwma sani 9 minģa jetedi. Olar tildiń silekey qabatindaģi sorģishlarda jaylasqan. Bir jastan tap 6 jasqa shekem dàm biliw retseptorlariniń seziwsheńligi artip baradi. Mektep jasindaģi balalardiń dàm biliwi uliwma adamlardiń dàm biliwinen onsha pariq qilmaydi. Kekselerde dàm biliw seziwi kemeyedi.
Eshitish organining yosh xususiyatlari	Esitiw organi dawislardi esitiw hàm teńsalmaqliq funkciyasin orinlaydi. Esitiw analizatori 3 bòlimge - sirtqi, orta hàm ishki bòlimge bòlinedi. Sirtqi qulaq, qulaq suprasi hàm sirtqi esitiw jolinan ibarat. Qulaq suprasi dawisti uslaw hàm baģdarin biliwge xizmet qiladi. Sirtqi esitiw joliniń uzinliģi 2,5 sm. Esitiw joli diywalshalarinda arnawli bezsheler bolip, olar jabisqaq zatti islep shiģaradi. Sirtqi qulaq penen orta qulaq ortasinda 0,1 mm qalińliqtaģi baraban perde jaylasqan. Oniń formasi oval tàrizli, bolip elastik bolip esaplanadi. Orta qulaq bosliģi evstaxiy nayi jàrdeminde murin qaltasina tutasadi. Esitiw sùyeksheleri baraban perdesindegi barliq tebireniwlerdi qaytalap oni 50 màrtege kòbeytiredi. Orta qulaq bosliģindaģi basim sirtqi basimģa teń bolģanda ģana baraban perdesi normal ràwishte tebirenedi. Adam qulaģiniń dawis sezetuģin belgili shegarasi bolip, sekundina 16dan 20000 ģa shekem bolģan dawis tolqinlarin sezedi. Jas artiwi menen qulaqtiń dawisti seziw shegarasi kemeyip baradi. Esitiw organlari salamat boliw ushin oniń gigienasina àmel etiw kerek. Qulaqti taza saqlaw kerek, qulaqti shuqlaw mumkin emes. Jasi ulkeyiwi menen qulaqtiń dawis seziw shegarasi kemeyip baradi. Adam qulaģi 1000nan 4000ģa shekem gertsdegi dawis tolqinlarin sezedi. Bala tuwiliwi menen esitiw analizatorlari isley baslaydi. Esitiw analizatoriniń funkcional rawajlaniwi 6-7 jasqa shekem dawam etedi. 14-15 jasta esitiw sezgerligi jùdà pàseyedi, soń ortaģa baradi.