2 Tema: Ǵárezsizlik deklaraciyası hám onıń tarıyxıy áhmiyeti. 1991 jıl avgust waqıyaları. Ǵárezsizlik qarsańında Ózbekistandaǵı sociyallıq-siyasıy processler. Jobası

№2 Tema: Ǵárezsizlik deklaraciyası hám onıń tarıyxıy áhmiyeti. 1991 jıl avgust waqıyaları. Ǵárezsizlik qarsańında Ózbekistandaǵı sociyallıq-siyasıy processler.
Jobası:
1. ХХ ásir 80-jılları ortalarında respublika sociyallıq-siyasıy, ekonomikalıq ham ruwxıy turmısındaǵı krizisli jaǵday.
2. “Paxta isi” “Ózbek isi” atlı kampaniyalar. Xalıq turmıs táriziniń awırlasıwı. Aral apatshılıǵı. Ferǵana waqıyaları.
3. 1989 jıl ortalarında respublika sociallıq-siyasiy turmısındaǵı ózgerisler. Milliy mápler ústinliginiń ósip barıwı. I. Karimov - Ózbekstannıń Birinshi Prezidenti.
4. Ǵárezsizlik deklaratsiyası jáne onıń tariyxıy áhmiyeti. 1991jıl avgust waqıyaları. GKShP. Sovet mámleketiniń kriziske júz tutıwı.


1. XX a’sirdin’ 70-80-jιllarında SSSR da ekonomikalιq rawajlanιw pa'ti barg’an sayιn to^,menlep, sarp-qa’rejetler artιp bardι. Bar bolg’an imkaniyatlardι esapqa almastan islep shig’ilg’an ha’m qabιllang’an sociallιq, azιq-awqat, agrar, energetika, ekologiya ha’m basqa tarawlardag’i bag’darlamalar na’tiyje bermedi, ekonomikalıq qarsιlıqlardι ku’sheytip jiberdi.
Ekonomika ekstensiv jolda barg’an sayın ko’p qosιmsha miynet ha’m materiallıq resιιrslardι o’ndiriske engiziwde bir orιnda irkilip qalg’an edi. Ma’mleket u’lken ta’biyiy resurslarg’a iye bolsa da, xojalιqlar olardin’ jetispewshiligine gezlesti. Ko’plegen ma’mleketler ilim-texnika revolyuciyasι sebepli xalıq turmιsında sezilerli burılıslarg’a erisken bir waqιtta SSSR bul procesten shette, izde qalıp ketti.
O’ndiris texnologiyasι go’nergen, o’nimlerdin’ sapasι to’men, olar satιlmay qalıp, skladlarda toplanıp qalıp atιrg’an edi. Ha’kimshilik-buyrıqpazlıq sistemasι ekonomikag’a partiyalıq basshιlıq ha’m onın’ ideologiyalastιrıwι ekonomikanι reformalaw jolındag’i urınιwlardι joqqa shig’aratug’in edi. Soсiallıq mu’ta’jliklerge qarjι ajιratιwda qaldιq prinсipi ha’m bo’listiriwde birdeylik hu’kimdar edi. Basqag’a iyek artιw, tayarg’a iyelik, ishkilikpazlιq, giyabentlik, alıp satarlıq, paraxorlıq sιyaqlı jaramsιz illetler ja’miyetti kemirip atirg’an edi. Buyrıqpazlıq-basqarıw usilı, juwapkersizlik, qag’azpazlıq, ma’jlispazliq ekonomikanin’ o’z nızamları ha’m quralları tiykarında rawajlanιwına tosqınlιq etip atιr edi. Adamlar mu’likten jiraqlastirılg’an, sol sebepli biyparwa, to’men is jaqpas edi. Huqιq ha’m nιzamlılıq qoldan shιqqan edi. Xojalιqtι basqarıwda 200 min’g’a shekem ha’r tu’rli buyrıqlar, nιzam sιyaqlι hu’jjetler hu’kimdar bolιp, olar xojalιq xιzmetlerinin' ha’r bir qa'demin qadag’alap, baslamashιlιqtι irkip qoyatug’in edi. A’piwayι ka’rxanalardan baslap rayong’a shekem, oblastalardan respublikag^,a shekem, respublikadan Orayg’a shekem haqιyqιy awhaldι boyap ko’rsetiw, barlıq da’rejedegi basshιlardι maqtaw, olardın’ atιna da’bdebeli maqtaw so’zlerin oqιw a’det bolıp qalg’an edi. Aqιbette du’nyada en’ ku’shli eki ma’mleketten biri, dep esaplanıp kelingen SSSRda krizisli jag’day pisip jetilgen edi.
KPSS Oraylıq Komitetinin’ 1985-jιl aprelinde bolg’an plenumı jag’imsiz tendentsiyalar jiynalıp, SSSR jetispewshilik jag’dayina tu’sip qalg’anlıg’in birinshi ret moyinlag’an edi. Bul plenum ja’miyetti «qayta qunw» arqalı ekonomikanı ko’teriw, xaliqtin’ turmιsın jaqsιlaw siyasatın belgiledi. 1985-1986-jιllarda Oraydag’i ha’kimshilik ta’repinen saldamlı o’zgerisler islew za’ru’rligi an’landi. Biraq awhaldın’ og’ada quramalılıg’i ele tolıq an’lanılmag’an edi.
Oraydag’i basshιlar ele de soсializm «artıqmashilıq»larınan paydalanıp, ja’miyetti «qayta qurıwg^,a», soсializmdi jaqsilawg’a u’mit etetug’in edi. Bıraq olar ma’mleketti soсializmnin’ o’zi, totalitar siyasiy ekonomikalıq sistema kririske alıp kelgenligin moymlawdι qa’lemeytug’in edi.
1987-jıldag’ı sol waqıttag’ı siyasiy du’zimdi ha’m ekonomikag’a partiyalιq basshιlιqtι saqlap qalg’an halda xojalιq mexanızmin reformalaw jolındag’i urnıιw da na’tiyje bermedi. Ekonomikalıq reformalar tez arada qatιp qalg’an ja’miyetlik-siyasiy sistemag’a soqlıg’isip nabιt boldι.
80-jillardın’ aqιrlarında siyasiy sistemanι reformalawg’a, birinshi gezekte KPSS tin’ siyasiy ha’m ideologiyalιq hu’kimdarlig’in sheklewge ma’mleket ha’m xojalιq organların Kompartiya hu’kimdarlıg’inan shig’arıwg’a, xalιq deputatları sovetinin’ tolıq ha’kimiyatin ta’miyinlewge umtilıw boldι. Buraq ta, bul tınιmsιz ha’reketlerde zaya ketti.
Durıs, ja’miyetti demokratiyalastιrıw, a’shkaralıq, ha’r tu’rli pikirler bildiriwge imkan beriwge qarata unamlı qa’demler qoyιldι. Baspa so'zde, radio ha’m televideniede ha’r tu’rli pikir-tilekler erkin aytılatug’in boldι.
«Qayta quπw» sιyasatι da’wirinde ekonomikada ju’da’ ku’shli burılıwlar ju’z berdi. Oray «qayta qurıw»dın’ ilimiy ha’m teoriyalιq jaqtan puqta ha’m anıq-ra’wshan bag’darlamasın islep shig’almadı. Ekonomikalιq siyasat puqta oylap ko’rilmegen sιnaw ham eksperementlerge tiykarlang’an edı. Ma’mleket sınawlar ha’m qa’teler menen ilgerilep bardι. Ma’mleket imkaniyatların esapqa almastan xalıq xojalıginin’ barlıq tarawların bir waqıttın’ o’zinde rawajlandιrıwdan ibarat nadurıs jol tutιldι «Bul jag’day,- dep jazadι I. Karimov-aqırg’ı na’tiyjede, sheklengen qarjılardın’ ιdιrap ketiwine, fιnans ha’m ta’miyinlew sistemasinın’ tolıg’ı menen izden shıg’ıwına alıp keldi, krizisti teren^,lestirdi».
Sovet basshılıg’ı ma’mleketti jetispewshilikten, krizisten alıp shıg’ıw ushιn ha^,kimshilik-buyrιqpazlιq sistemasın, ha’mme resurslar oraylastırılg’an ta’rizde jobalastιrıw tiykarιnda basqarıw ha’m bo’listiriw jolιnan ta’rtipke salınatug’ın bazar ekonomikasına o’tiw kerekligin o’z waqtında bayqamadι, bunı ju’da’ kesh tu’sindi. 1990-jilg’a kelgende bazar ekonomikasına o’tiw za’ru’rligi an’landi, bag’darla- malar du’zildi qararlar qabιllandι. Biraq waqιt o’tip ketken edi. Ekonomika barınsha wayran bolg’an, finans ha’m nırq-baha sistemasι izden shιqqan, basqarıw mexanizmi tamιrları tartιlιp qalg’an edi. SSSR ish-ishinen tarqalıp, kriziske, idirawg’a bag’dar alg’an edi.
O’zbekstanlıqlar ja’miyetti qayta qurıw reformalar jolιn u’lken u’mitler menen ku’tip aldi.
Ja’miyetti jan’alawdan medet ku’tip atirg’an edi. Biraq tez arada xalıqtin’ isenimi pushqa shιqtι.
O’zbekstanda ja’miyetlik-siyasiy turmιs ja’ne de quramalasιp bardι. Bul o’z xalqının’ ar-namιsι ha’m qa’dir-qımbatın qorg’aw qolınan kelmeytug’in, siyasiy erki bos adamlardın’ respublika basshılıg’ına kelip qalıwι menen baylamslι edi. Olardın’ a’zziligi arqasında respublika partiya ha’m ma’mleket basshιlιq lawazιmlarına Oray ta’repinen ko’plegen kadrlar jiberildi «kadrlar dúrkimi» dep atalg’an 400 ge shamalas kelgindiler O’zbekstandi o’z bildigine basqara basladι. O’zbekstan Kompartiyasι ha’m Respublika Ministrler Ken’esi a’melde olar tárepinen basqarıldι. Birinshi lawazιmda otırg’an jergilikli kadrlar olardın’ qolιnda quwιrshaq bolιp qaldι.
O’zbekstan Kompartiyasι OK de Moskva wa’killeri Mogιlnishenko, Bessarabov, Ponamaryov uya basιp alg’an edi. Sol jιllarda tez-tez bolιp turatug’ın plenumlar ha’m jιynalιslar O’zbekstanda turaqlι islew ushιn jiberilgen «kadrlar du^,rkimi»nin’ baslιqları-Anishev, Ogarek, Satin ha’m olardın’ tabaqlasları qadag’alawı astına alıng’an edi. O’zbekstan Kompartiyasι OK nın’ birinshi xatkeri I Usmanxojaevta olar aldιnda a’zzi, ha^,reketsiz edi. O’z KP Oraylıq Komitetinde «jasιrın kabinet» du’zildi, bul «kabinet» ku’sh isletiw, jalalar uyιmlastιw jolı menen xιzmetkerlerdi qaralaw, respublikag’a hesh bir baylanısι bolmag’an avantyιιristlik qararlardι sug’ılıstırıw menen shug’ıllandi. Quwιrshaqqa aylandınlg’an jergilikli basshιlar «kadrlar du’rkimi» ta’repinen tayarlang’an qararlarg’a qol qoyatug’ın edι, tek g’ana.
2. Sovet rejiminın’ ko’z boyamawshιlıq «ullı» milletshilik, shovinistlik siyasatι ha’m onı iske asιrıwshιlar aldında bul quwιrshaq basshılardın’ a’zziligi, xalıqqa qιmbatqa tu’sti. O’zbekstanda «O’zbekler isi», «paxta isi» dep atalg’an jιnayat isleri oylap tabιldι. Moskvadan jiberilgen Gdlyan ha’m Ivanov toparı O’zbekstannın’ basιna tu’sken apatshιlıq boldι. Topar ag’zalari hesh kim menen esaplasιp otιrmastan adamlardι qamaw menen shug’ıllandı. A’piwayı diyqannan baslap O’zbekstan Kompartiyası OK xatkerleri ha’m hu’kimet ag’zalarına shekem bolg’an xιzmetkerlerdi qamaw ushιn birewlerden zorlap jazdιrıp alıng’an bir bet qag’azdin’ o’zi jetkilikli edi. O’zbekstanda nιzamshιlıq buzιldι, o’zbilermenlik ha’m repressiyanın’ jan’a da’wiri ha’wij aldι. Mın’-mın’lag’an talantlı, basshιlıq etiw sheberligin puxta iyelegen basshι kadrlar, miynetkesh paxtakeshler, ter to’gip miynet etken hadal adamlar qamaqqa alındι. Tutqing’a alıng’an respublika partiya ha’m ma’mleket organlarının’ basshιları bolsa Moskva qamaqxanalarına taslandι. Tergew xιzmetkerleri 30-jιllarda qollanılg’an jaramsız ιιsιllardan paydalanıp, tutqıng’a alıng’anlardı qιynap, basqalar u’stinen oylap tabılg’an ayιpnamalardι olardın’ qolι menen qaytadan jazdιrιp alatug’ın edi ha’m bul «ayipnama» barg’an sayın gu’nasız adamlardι qamaqqa alıwg’a negiz bolιp xιzmet etetug’ın edi.
Pu’tkil SSSR da bolg’anınday, Ózbekstanda da kemshilikler, qosιp jazιwiar, paraxorlιq illetleri ha’m basqa jınayatshιlιqlar bar edi, a’lbette. Lekin bul illetlerdi o’zbek xalqι emes, al sovet ha’kimiyatının’ ja’miyetlik-siyasiy du’zimi keltrip shig’arg’an edi.
O’zbekstan puqaraları óz haq-huqιqların qorg’awdı sorap rayon, oblast ha’m respιιblika partiya ha’m sovet organlarına mu’raja’a’t etti. 1986-1987-jιllarda tek O^,zbekstan Kompartiyasι OK ne g^,ana puqaralardan 50 mın’nan aslam xat ha’m shag’ımlar tu’sti. 20 mın’nan aslam adam Oraylıq komitet xatkerleri ha’m bo’lim baslıqları qabιlında bolıp, o’zlerinin’ arızların bildirdi. Paytaxtqa jete almag’an 100 mın’lap puqaralar jergilikli ha’kimiyat organlarına o’z haq-huqıqlarnın’ nιzamlı ma’plerinin’ buzilg’anlıg’ınan shaǵιm etip esikten-esikke kirip ju’rdi.
Narazιlιq a’sirese hayal-qιzlar arasιnda ko’beydi 1986-1987-jιllarda respublikada 270 hayal o’zin-ozi o’rtep jiberdi. Bul jag’day olardın’ namιsının^,, qa^,dir-qιmbatιnın^, ayaqqa basιlιwιna, haq-huqıqlarnın’ buzιlıwına qarata son’g’ı narazιlıq ko’rinisi edi.
Bu’gingi sovet du’zimi sharayatında uran bolıp qalg’an «insan ta’biyattin’ xojayını» degen jalg’an ideologiyalıq shaqırıq, xojalıqtı alıp barıwdın’ jaramsız usılları, ta’biyg’ıy ha’m mineral shiyki zat qorlarınan jawizlarsha paydalanıw siyaqlı illetler ekologiyalıq mashqalalardi keltirip shıg’ardı. O’zbekstanda jerdin’ joqarı da’rejede shorlanıwı, topıraq o’nimdarlıg’ının’ to’menlewi, jerdin’ za’ha’rleniwi ha’m buzılıwı, hawa kenisligi, jer u’sti ha’m jer astı suwlarının’ iplaslanıwı ekologiyalıq jag'daydı to’menletip jiberdi.
Sho’l-sahralardı o’zlestiriw boyınsha da’bdebeli ilajlar, paxta monokulturasinın’ ku’sheyiwi, A’miwda’rya ha’m Sirda’rya jag’isları boylap suwg’arıw sistemaların jedel pa’t penen qurıw jumisları Aral apatin keltirip shig’ardı. Aral ten’izinin’ qa’ddi shama menen 20 metrge to’menledi, onın’ jag’isları 60-80 km ge sheginip ketti, ol endi tutas ten’iz emes, ol eki qaldıq ko’lge aylanıp qaldı. Ten’izdin’ suwsizlang’an 4 mln. gektardan artıg’ıraq tu’bi qumlı, duzlı sahrag’a aylandı. Onnan ku’shli shamal boran arqalı ko’terilgen duz, shan’-tozan’lar, a’tirap-ortalıqti buzip atır, adamlar salamatlıg’ın jamanlastırmaqta. Asqazan raki, tuberkulyoz, qarın tifi, qanı azlıq, sidik jolları ha’m bawır tası, qan basımı ha’m basqa kesellikler ko’beydi. Balalar ha’m hayal-qızlar o’limi ko’beyiwi bayqalmaqta.
Jılına 90 ku’nlep dawam etetug’ın ku’shli boran sebepli 15-75 million tonna duzlı qumlar atmosferag’a ko’terilip 300-500 km aralıqqa tarqalmaqta. Araldın’ qurg’ap barıwı ekologiyalıq apat da’rejesine aylandı, onın’ a’tırapında jasaytug’in shama menen 35 million adam qa’wip-qa’ter astinda qaldi.
Xalqının’ ju’da’ bay tariyxι ha’m ma’deniyatı, u’lkenin’ o’zine ta’n siyrek o’zgesheliklerin bilgen ha’m biliwdi qa’lemegen kelgindiler, olarg’a qosjaqpaslıq ko^,rsetken ayιrım jergilikli a’meldarlar xalıqtın’ u’rp-a’detleri, da’stu’rlerin ayaqqa bastι. Xalqimizdin’ bay ma’deniyati ha’m ruwqιy qa’drıyatları kemsitildi. Ana tilimizdin’ qollanıw shen’beri jasalma ta’rizde ja’ne de sheklep qoyιldι. Hatte milliy kiyim kiyip ju’riw de qaralandι. Milliy da’stu’rler boyınsha toy bergen yaki qaza etken tuwg’an-tuwisqanların milliy, diniy qa’diriyatlar tiykarında jerlegenler sıng’a alındι, ayawsιz jazalandι. Bunday jag’day xalιqtι renjitti, kewiline tiydi. Siyasiy biyparwalιqtι ku’sheytti.
Ko’plegen adamlar, jazιwshιlar ha’m basqa do’retiwshi adamlar sheksiz azap shekti. Olardın’ ko’pshiligi jerlesshilikte, milliy sheklengenlikte, diniy isenimge berilgenlikte, klasslιq ha’m partiyalιq principlerden shetlewshlikte, o’tmishti xanlar ha’m a’mirler o’mirin bo’rttirip ko’rsetiwde ayιplandι.
Siyasiy ha’m ideologiyalιq zulımlarg’a qaramastan, ja^,miyetlik sana o’zgere basladι. O’tmish ha’m ha’zirgi zaman mashqalaları haqqında tartιslar, ha’r tu’rli ko’z qaraslar bildiriletug’in bolıp bardι. Ja’miyetshilik paxta jeke hu’kimdarlıg’ın saplastιrıw, o’zbek tiline ma’mleketlik til biyligin beriw, ekologiyalıq jag’daydi salamatlastιrıw, siyaqlı ma’selelerdi ko’tere basladı. Rasmiy bolmag’an toparlar ha’m sho’lkemler payda bola basladι. Bulardin’ rasmiy emes deliniwinin’ sebepi, ele ma’mlekette sho’kemlerdi dizimge alıw ha’m olarg’a nιzamlı biylik beriwge tiykar bolatug’ın nızam, huqιqιy hu’jjetler joq edi. Rasmiy emes ha’reket kem-kemnen siyasiy tu’s ala basladι. (1889-jιlι uyιmlasqan «Birlik» xalιq ha’reketi, «O^,zbekstan erkin jaslar awqamι», hayal-qizlardın’ «Tumaris» atlı sho’lkemi rus zιyalιlarınιn^, «Inter soyuz» dep atalg’an ha’reketi). Bul ha’reketler da’slepki waqιtlarda xalıqtin’ ruwqιy qa’driyatların tiklew, Aral apatshilig’nın’ aldιn alıw, o’zbek tiline ma’mleket tili biyligin beriw, basqarıwdın’ ha’kimshilik-buyrıqpazlıq usιlınan bas tartιw siyaqlı a’hmiyetli ma’selelerdi ko’terip shιqtι. Bιraq bul ha’reketler ideyalıq, siyasiy, uyιmlastιrıw jag’inan jetkilikli da’rejede uyιmlasa almadι. «Birlik» xalιq ha’reketi basshιları ma’m­leket ma’plerinen kelip shig’atug’in bag’darlamalar islep shig’iw ha’m anıq maqsetlerdi iske asιrıw jolιnda siyasiy gu’res alιp barıw ornιna ko’shege shig’ıwlar ha’m mitingler uyιmlastιrıw, ko’she ha’m maydanlarda toplang’an ala- manda tolqιwlardι ha’wij aldιrıw menen shug’ıllandı. Aqιbette «Birlik» bo’linip ketti. 1990-jıldın’ baslarında «Birlik» ha’reketi belsendilerinin^, Muhammed Salιq basqarg’an bir toparı siyasiy partiya du’ziwge kiristi. 1990-jιl 30-aprelde «Erk» demokratiyalιq partiyasının’ sho’kemlestiriw qurıltayι boldι. Qurıltay «Erk» partiyasι du’zilgenligi haqqιnda qarar qabιlladι, partiyanın’ bag’darlamasi ha’m nızamι qabιllandι.
Bιraq «Erk» partiyasι basshιları ja’miyetti jan’alaw ushιn bir du’zimnen ekinshi du’zimge o’tiw za’ru’rliligin, qanday reformalar o’tkeriw kerekligin ha’m onın’ mazmun-man’izın, adamlar sanasι ha’m psixologiyasın o’zgertiw tiyisliligin, bunın’ ushın mashaqatlι o’tiw da’wirin basιp o’tiw tiyisligin an’lap, tu’sinip jetpedi.
Respublika baspa so’zi xalιq turmιsına baylanιslı ma^,selelerdi, jag’ımsız ha’diyselerdi, xalιq da’rti, arziw-a’rmanlarιn a’shkaralıq penen jaza basladι, xalıqtin’ o’zligin an’lawg’a ko’meklesti.
Ekonomika barg’an sayın jetispewshilik jag’dayına tu^,sip bardι. 1985-jιlda ekonomikalıq rawajlanıwdın’ neg’izi sιpatında qabıllang’an jedellestiriw konceptsiyasι negizsiz ekenligi belgili bolıp qaldι. Respublikada sanaat ka’rxana- ların, qurılιs ha’m sovxozlardι xojalιq esabιna ya’ki brigada (ja’ma’a’t) kesip alıp islewge o’tkeriw hesh qanday na’tiyje bermedi. 1987-jιlda ekonomikalıq strukturanı qayta qurıw, xojalıqtι basqarıw ha’m xojalıq mexanizmin reformalaw, ha’kimshilik basshılıg’ınan ekonomikalıq basshιlıqqa o’tiw boyınsha ko’rilgen ilajlar da na’tiyje bermedi. Ha’kimshilik-buyrıqpazlıq usılı menen islep atırg’an ministrlikler ha’m ma’kemeler ekonomikalıq reformalardι biykarladι, ekono­mika rawajlanıwına tosqınlıq bolıp qala berdi. Respublikanin’ taw-ka’n, metallurgiya, mashina qurιlıs, elektrotexnika, ximiya sanaatına qaraslı ka’rxanalar Awqam ministrlikleri ha’m ma’kemelerine g’a’rezli bolıp qalaberdi. Sociallıq ha’m ekonomikalıq ko’rsetkishlerdi a’welgidey Oray belgilep beretug’ın edi.
Xalıqtin’ sociallıq awhalı to’men edi. Sol jιllarda, qa’nigelerdin’ esap-sanaqları boyınsha, ku’n keshiriw ushın bir adamg’a ayına keminde 85 sum za’ru’r edi. O’zbekstanda xalıq jan basına esaplag’anda daramatι 75 sumnan aspaytug’ın 8,8 million adam jasaytug’m edi, bular xalıqtin’ 45 procentin quraytug’in edi. Awιl xalqinin’ tek 50 procenti g’ana a’dettegidey ishimlik suw menen ta’miyinlengen edi.
Awιllarda jasaytug’ın 240 mın’ shan’araqtın’ qιytaq jeri joq, ha’r bes shan’araqtın’ birinde hesh qanday sharwa malı, 37 procent u’ylerde sιyιrı yarımιnda qoy bag’ilmaytug’in edi.
Mektep ha’m bilimlendiriw tarawιn reformalaw ha’m orta arnawlι bilimlendiriwdi qayta qurıw boyınsha tınιmsιz ha’reketlerde zaya ketti. Respublikadag’ı 9000 g’a shamalas mekteplerdin^, tek 40 procenti g’ana mektep ιιshın mo’lsherlep qurılg’an imaratlarda, qalg’anları bolsa qolaylastιrılg^,an imaratlarda oqıytug’ın edi, kóplegeni qulaw jag^,dayιnda edi, oqıwshılardın’ ko’pshilik bo’legi ekinshi ha’m u^,shinshi smenada oqıytug’ın edi. Oqıwshılardın’ jιlına 2-3 aylap awιl xojalιq jumιslarına qatnastιrılιwι oqιw jumıslannın’ to’menlewine alıp keldi. Oqιwshιlar bilimi sayιzlanιp bardι. Joqarg’ı ha’m orta arnawlι oqιw orınlarında da qa’nigeler tayarlaw sapasι to’menlep ketken edi.
Joqarg’ı oqιw orınlarι joqarι qa’nigeli professor oqιtιwshιlar menen, zamanago^,y texnika quralları menen jetkilikli da’rejede támyinlenbegen edi. Kadrlar tayarlawda san ko’rsetkishlerin ko^,beytiwge jol qoyιldι.
Ja’miyetlik turmıstın’ barlıq salalarında mashqalalar jιynaqlanιp bardι, olardι ha’kimshilik-buyrıqpazlıq usιlları menen sheshimin tabiwg’a umtιlıwlar hesh qanday na’tiyje bermedi. Xalιq arasında jasιrın o’sip baratırg’an isenimsizlik, nemquraylιlıq keypiyatları a’ste-aqirın ju’zege shıg’a basladι. Ruxsat etilmegen mitingler, ko’shege toplanıp shıg’ıwlar, ha’tte jag’ımsız waqιyalar payda bola basladι.
1989-jιlı may-iyun aylarında Ferg^,anada qayg’ilı waqιyalar ju’z berdi. 45-jιl ilgeri Stalin jawızlıg’ı na’tiyjesinde o’z jerinen su’rgin qılıng’an mesxeti tu’rklerin o’zbek xalqι o’z bawιrına alg’an, olarg’a mehribanlιq etken edi. Jergilikli xalıq penen mesxeti tu’rkleri tuwιsqanlıq baylanιsların ornatιp, on jιllar dawamında aralasιp jasaytug’in edi. Biraq 1982-jιl 20-mayda Quvasayda jergilikli xalιq penen mesxeti tu’rkleri toparları ortasında mushlasιw kelip shιqtι. Respublika siyasiy basshılıg’ının’ waqιyanı durıs bahalay almag’anlıg’ı ha’m tezlik penen za’ru’r sharalar ko’rmegenligi aqιbetinde jag’day shiyelenisti ha’m etnikalιq kelispewshilikke aylanıp, qan to’giliwine alιp keldi. 3-iyun ku’ni keshqurın Tashlaq posyolkasιnda, son’ Marg^,ιlan qalasındag’ı mesxeti tu’rkleri toplanιp jasaytug’ın bo’leginde qozg’alan’, u’ylerge ot qoyιw, adam o’ltiriw, kemsitiw, talawshιlıq, jawιzlιq kelip shιqtι. Keyingi ku’nlerde ta’rtipsizlik ha’reketleri Ferg’ana qalasι, onın’ do’geregindegi awıllarg’a jayιldι. Alaman ta’repinen sanaat ka’rxanalarına, temir jol stantsiyasιna, baylanιs uzeline, militsiya imaratına hu’jim jasaldι. Ta’rtipsizlik partiya ha’m sovetlerge qarsι tu’s alıp bardı. A’ne usιnday ayιrıqsha jag’dayda respublikada hu’kimet komissiyasι du’zildi. 4-iyunnen baslap komendantlιq saatι engizildi. Ferg’anag’a asιg^,ιs ra’wishte SSSR ishki isler ministrligi ishki a’skerlerinin’ 13 mın’ adamlιq bo’limi alıp kelindi. Qozg’alan’ 7-iyun ku’ni de ta’kirarlandı ha’m tez arada Qoqan qalasına, Rishtan, O’zbekstan rayonlarına jayιldι. 8-iyunde Qoqanda xalıqtın’ tınιsh ko’shege toplanıp shıg’ıwı SSSR ishki isler ministrligi a’skerleri ta’repinen oqqa tutιldι. 50 den artιq adam qurban boldı, 200 den aslamı jaralandı. Ken’ tarqalg’an ta’rtipsizlik, qozg’alan’ na’tiyjesinde ja’mi 103 adam qurban boldι. 1011 adam jaraqatlandι ha’m mayιp bolıp qaldι. SSSR ishki isler ministrligi ishki a’skerlerinin’ 137 a’skeriy xιzmetkeri, 110 miliciya xιzmetkerleri jaradar boldı, miliciya xιzmetkerlerinen birewi qaytιs boldι. 757 u’y, 27 ma’mjeket imaratι, 275 avtotransport quralι o’rteldi ha’m talan-taraj qιlındι.
Waqıyalardın’ ken’ ko’lemde qayg’ılı tu’s alg’anlıg’ı sebepli sovet ha’m ha’kimshilik organları mesxeti tu’rklerin Ferg’anadag’ı a’skeriy bilim poligonındag’ı lagerge ha’m Ta’jikstannın’ Leninabad oblastı Asht rayonındag’ı Navgarzan posyolkasına asιg^,ιs ko’shiriwdi uyιmlastιrdι, olar qurallı a’skerler ta’repinen qarawιllandι, azιq-awqat penen ta’miyinlendi ha’m medicinalıq xιzmet ko’rsetiw jolg’a qoyιldι. Mın’lag’an adamlardı bunday lagerlerde uzaq saqlap bolmaytug’in edi. Sonin’ ushın 16282 adam Ferg’ana oblastınan Rossiyanın’ Smolensk, Orlovsk, Kursk, Belgorod ha’m Voronej oblastlarına ko’shirip aparıp jaylastırıldι.
Ferg’ana qayg’ılı waqıyasnın’ sebepleri, onι ha^,reketke keltirgen ku’shler kim edi?
O’zbekstan Kompartiyasι OKnın’ 1989-jιl 23-iyunda bolιp o’tken XIV plenumında Ferg’ana qayg’ısı menen baylanιslι ma’selelerdi u’yreniw ushιn arnawlι komissiya du’zildi. Komissiya mag’lıwmatı O’zbekstan Kompartiyasι OK nın’ 1989-jιlι 29-iyulde bolg’an XV plenumι ta’repinen maqullandι. Ferg’ana oblastι, qala, rayon partiya hám sovet sho’lkemlerinin’, huqιqtι qorg’aw organlarınıń uyιmlastιrıwshιlıq, siyasiy jumıstag’ı aytarlιqtay qa’teleri qayg’ılı waqıyalarg’a sebep boldι. Olar oblasttag’ı keskin ja’miyetlik, siyasıy jag’daylardin’ ku’sheyiw qa’wpine jeterli baha bermedi, milletler aralιq alaawιzlιqtι keltirip shιg^,arıwg’a urıng’an ekstremistlerge, parag’a satilg’anlarg’a óz waqtιnda soqqι bermedi. Ferg’ana oblastında onlag’an jιllar dawamında sociallιq ekonomikalιq keskinlik artıp bardι. Xojalιq strιιkturasι to’menlep ketti, tarmaqlar shiykι zat jetistiriw, yarım fabrikantlar islep shıg’arıwg’a beyimlesip qalg’an edi, jumιssιzlar sanι barg’an sayın artιp baratιrg’an, adamlardι a’sirese jaslardι jumιs penen ta’miyinlew ilajları ko’rilmeytug’ın edi. Kadrlardι tan’law, ornı-ornιna qoyιw jumιsları buzilg’an, paraxorlıq, xιzmet lawazimınan paydalanıw ha’wij alg’an edi. A’ne usιnday keskinlikten respublikada ja’miyetlik-siyasiy turaqsιzlιqtι keltirip shιg^,arıwdan ma’pdar siyasiy ku’shler, ekstremistler paydalandι. Olar a’lle qashan islep shıg’ılg’an, puxta tayarlιq ko’rgen joba tiykarında aldawshιlıq ha’reket etti, alamang’a aldınan tayarlang’an shaqιrιq qag’azlar tarqatιldι. Ferg’anada bolιp o’tken siyasiy aldawshιlιq Tbilisi, Tawlι Qarabaq, Bakude uyimlastınlg’an aldawshιlıqlardan biri edi. Son’inan Buka, Parkent, Osh, A’ndijanda da usιnday urınιwlar boldι. Jawιz ku’shler bastιrıldι, hiylekerler o’z maqsetine erise almadι O’zbekstannıń jańa ha’kimshiligi ta’repinen ko’rilgen shara-ilajlar na’tiyjesinde keskinlik saplastιrıldι.
3. 1989-jılı 23-iyun ku’ni bolιp o’tken O’zbekstan Kompartiyasι OK nın’ XIV plenumında Islam Abdig’anievish Karimov O’zbekstan Kompartiyasι OKnın’ birinshi xatkeri bolιp saylandι. I. A. Karimov basshιlıg’ındag’ı O’zbekstannın’ jan’a basshilig’i ta’repinen o’zbek xalqinın’ milliy ózligin an’lawı ku’sheyip baratirg’anlıg’ına itibar qaratιldι. Xalıqtın’ ar-namιsι, qa’dir-qimbatın qorg’aw, milliy g’a’rezsizlikke erisiwge qarata bag’dar alιndι. Ferg’ana, Buka, Parkent waqιyaları a’shkara talqιlandι ha’m olardın’ tu’pkilikli sebepleri ashιp taslandι. Bul waqιyalar o’zbek xalqinın’ erki menen payda bolmag’anlıg’ı, xalqιmιz hesh qashan basqa xalıqlarg’a qarata dushpanlιq keypiyatında ha’reket etpegenligin a’yyemgi ha’m ha’zirgi tarıyxιmιzdan alıng’an mιsallar menen da’lillep berildi.
Respublikada kadrlar tayarlaw, ornı-ornιna qoyιw ha’m tárbiyalaw ma’selelerinde milliy ma’pdarlıq u’stemligi ta^,miyinlendi. Oraydan jiberilgen «kadrlar du’rkini» o’z abrayın joyιttι. Anishev, Ogaryok, Satin ha’m basqa «jalpιl- daqlar» respublikadan shig’arıp jiberildi. Jergilikli kadrlar basshιlıq lawazιmlarına ko’terildi.
Kadrlar siyasatιndag^,ι sezilerli unamlι o’zgeris, endi O'zbekstanda partiya, sovet, ma’mleket, huqιqtι qorg’aw organlarının^, baslιqların Moskva arqalι sheshimin tabιwdan, Moskva belgilegen xιzmetkerlerdi qoyιw ámeliyatιna shek qoyιldι, bul ma’selelerdi sheshiwdi respιιblika basshιlıǵι o’z qolιna aldι.
Bul jagdaydι teren’ an’lag’an basshinın’ ma’rtligi bolιp, judá u’lken siyasiy áhmiyetke iye boldι, yag’nıy siyasiy ǵa^,rezlιlikten qutılıwg’a qarata islengen qa’dem boldι.
Ózbekstanda adalattι tiklew shara-ilajları ko’rildi, oylap tabιlg^,an «ózbek isi», «paxta isi»nin’ birotala shermendesi shιqtι. Bunın’ menen baylanιslι isler qayta ko’rildi, ayιpsιz qamalgan on mın’lag’an adamlar aqlandι, o’z shan’arag’ına qaytarιldι, adalat tiklendi.
Respublika ja’ma’a’tshiligi ta’repinen a’lle qashan o’zbek tiline ma’mleketlik til biyligin beriw ma’selesi ko’terilgen. O’zbekstannın’ burıng’ı ha’kimshihgi bul ma’selege a’weli milletshilik, jerleslilik dep qaradι, son’ınan o’zbek ha’m rus tilin ten’ da’rejege ko’teriwge urındι, usιlay etip eki tillilik haqqındag’i nιzam joybarın o’tkeriwge ha’reket etti. Respublikanın’ jan’a basshısı ja’ma’a’tshiliktin’ pikirin inabatqa aldι, ma’seleni saldamlι sheshiw jolιn tan’ladı.
O’zbekstan SSR Joqarg’ı Ken’esinin’ 1989-jιl 21-oktyabrde bolg’an on birinshi sessiyasιnda «O^,zbekstan SSRnin’ ma’mleketlik tili haqqιnda» Nizam qabιllandι. Nιzamda O’zbekstannın’ ma’mleketlik tili o’zbek tili bolιp tabιladι. O’zbek tili respublikanın’ siyasiy-jámiyetlik, ekonomikalıq ha’m ma’deniy turmisının’ barlιq salalarında tolιq a’mel qιladι, dep belgilep qoyιldι.
1990-jιl 19-fevralda «O^,zbekstan SSRnin’ ma’mleketlik tili haqqιnda»g^,ι nιzamdι iske asιrıw ma’mleketlik bag’darlamasι qabιllandι. Nizam ha’m ma’mleket bag’darlamasına muwapιq miynet ja’ma’a’tleri, oqιw orınları, ka’rxanalar ha’m ma’mleket ma’kemelerinde jumιs ahp barıw rus tilinen o’zbek tiline o’tkerile basladι. Bul nizamnın’ qabιllanıwι ha’m onıń iske asιrıla baslawι respublika ja’miyetlik turmιsında u’lken tariyxιy waqιya bolıp, g’a’rezsizlikke qarata atılg’an a’hmiyetli qa’dem boldι.
Respublika ekonomikasι ha’m ja’miyetlik tarawιn qalıs talqιlaw, bahalaw ha’m ko’teriwge qaratılg’an da’slepki tınιmsιz ha’reketler islendi. Awιl xalqının’ jeke qιytaq jerleri ushın jer ajιratιldι. Jerge mu’ta’j bolg’an 381 mın’ shan’araqqa qιytaq jerleri berildi. 372 min’ shan’araq o’z qιytaq jerlerin ken’eytip aldι. Usι maqsetler ushın ja’mi 150 mın’ gektar ajιratιldι. Respublikada «Jumιs penen ta^,miyinlew» bag’darlaması islep shıg’ıldı. A’ne usι bag’darlamag’a muwapιq 1990-jιlda 300 mın’ adam, tiykarınan jaslar jumιs penen ta’miyinlendi. Xalıqtın’ az daramatlı bo’legin sociallιq jaqtan qorg’aw ushın 1990-jιlda byudjetten ha’m ka’rxanalar esabınan 142 mln. sum qosιmsha qarjι ajιratιldι.
1990-jιl 18-fevralda O’zbekstan Joqarg’i Ken’esine saylaw boldι. Bul saylawlardın’ jan’alıg’ı 500 saylaw okruginin’ 326 sιnda alternativ kandidatlardın’ ko’rsetiliwi, deputatlıq mandatına bir neshe kandidatlar dawagerlik qιlıwι boldι. Aldın’g’ı saylawlarda barlıq kandidatlar birinshi turda-aq derlik 100 procent dawιs penen saylanıp kelgen bolsa, bul saparı birinshi turda 368 kandidat za’ru’r dawιslardι toplay aldι. Qalg’an 132 okrugta qayta saylawlar bolıp o’tti.
1990-jιl 24-31-mart ku’nleri Tashkentte on ekinshi shaqιrıq O’zbekstan SSR Joqarg’ı Ken’esinin’ birinshi sessiyasι bolιp o’tti. 24-mart ku’ni sessiya Moskvanın’ qιsιmına qaramastan, respublikalar arasında birinshi bolıp «O^,zbekstan SSR Prezidenti lawazιmın kiritiw haqqιnda» nιzam qabιlladι. 1990-jιl 24-mart ku’ni Joqarg’ı Ken’este jasιrιn dawιs beriw jolı menen Islam Abdig’anievish Karimov O’zbekstan Prezidenti etip saylandι.
A’ne usι sessiyada I. Karimov so’z so’ylep, O’zbekstanın’ siyasiy g’a’rezsizligin, o’zin-o’zi basqarıwg’a ha’m o’zin-o’zi pul menen ta’miyinlewge o’tiwdi ta’miyinlewdi o’zinin’ tiykarg’i wazιypası dep bilemen, dep aytιp o’tti. Ele SSSR ha’m oraylıq ha’kimiyat jasap turg’an sharayatta O’zbekstanda o’z Prezidentinin’ saylanιwι a’hmiyetli waqιya, ma’mleketimiz g’a’rezsizligine erisiwge qarata taslang’an ja’ne bir isenimli qa’dem boldι.
4. Respublika Joqarg’ı Ken’esinin’ ekinshi sessiyasι 1990 jιl 20 iyun ku’ni (1990-jıl 18-iyun kúni XII shaqırıq respublika Joqarǵı Keńesiniń ekinshi sessiyası) O’zbekstan SSR G’a’rezsizligi haqqιnda Deklaraciya qabιlladι. Deklaraciyada ha’r bir milletin’ o’z ta’g’dirin o’zi belgilew huqιqınan kelip shιqqan halda, xalιq aralιq huqιq qa’delerine, ulιwma insanιy qa’diriyatlarg’a ha’m demokratiya principlerine tiykarlanıp, O’zbekstan SSRı Ma’mleket suvereniteti ja’riyalandı.
G’a’rezsizlik Deklaraciyasι 12 statyadan ibarat bolıp, to’mendegiler bayan etilgen: O’zbekstan SSR Ma’mleket suvereniteti O’zbekstan SSR demokratiyalıq ma’mleketinin’ o’z aymag’inda barlıq quramlιq bo’leklerinde ha’m barlıq sιrtqι qatnaslarda ta’nha’ u’stemligi esaplanadι.
O’zbekstan SSR ma’mleket aymag’ı shegarasι qol qatılmaslıg’ı ha’m bul aymaq xalıqtın’ talqιlawιna qoyιlmastan o’zgertiliwi mu’mkin emes. SSSR Joqarg^,ι Ken’esi qabıllaytug’ın qararlar O’zbekstan SSR Konstitutsiyasιna muwapιq O’zbekstan SSR Joqarg’ı Ken’esi ta’repinen tastıyıqlang’annan keyin g’ana O’zbekstan aymag’ında ku’shke iye boladι.
O’zbekstan SSR ma’mleket ha’kimıyatı wa’killigine O’zbekstan SSR ishki ha’m sιrtqι sιyasatιna tiyisli barlιq ma’seleler kiredi.
O’zbekstan SSR xalıq aralıq huqıqtın’ tiykargı principlerin ta’n aladı, hu'rmet qıladı ha’m usı sιyaqlι.
O’zbekstan g’a’rezsizligi haqqιnda Deklaratsiya a’hmiyetli tariyxιy hu’jjet bolıp, ma’mleketimizdin’ o’z ma’mleketlik g’a’rezsizligin qolg’a kiritiw jolιnda ja’ne bir a’hmiyetli qa’dem boldı.
O’zbekstan siyasiy g’a’rezsizligin qolg’a kiritiwge qarata tutılg’an jol ekonomikalıq g’a’rezsizlik ma’selesi menen qosιp alıp barıldı. «Prezident basqarıwınιn^, a’hmiyetli wazιypalarnan biri dep aytιp o’tken edi I. Karimov- respublikanın’ ekonomikalıq g’a’rezsizligin, o’zin-o’zi basqarıw ha’m o’zin-o’zi pul menen ta’miyinlewge o’tiwdin’ sheshimin tabιw bolıp tabιladι».
O’zbekstan ha’kimshiligi xalιq xojalıg’ın bazar ekonomikasına o’tkeriw jolın g’a’rezsiz belgilewge kiristi. «O^,zbekstannın^, ekonomikalıq g’a’rezsizligin qa’liplestiriw konсepciyasι» islep shιg^,ιldι. Koncepciyada O’zbekstan xalıq xojalıg’ın salamatlastırıw ha’m bazar ekonomikasιna o’tiwdin’ jolları belgilep berildi. Bul ma’sele boyınsha hu’kimet bag’darlaması 1990-jιl oktyabrde O’zbekstan Joqarg’ı Ken’esinin’ IV sessiyasιnda talqιlandι ha’m maqullandι. Sessiya Respublika hu’kimetine «O^,zbekstan SSR mu’lkine iyelik etiw, onı qaramag’ına alιw, bo’listiriw ha’m onnan paydalanιw ma’seleleri boyınsha respublikanın’ suveren huqιqların iske asιrıwdın^, na’tiyjeli qollanιw mexanizmin jaratıw boyınsha tiykarlang’an usinıslar tayarlaw tapsιrıldι».
Solay etip, 80-jιllar aqιrı ha’m 90-jιllar basιnda O’zbekstannin’ ja’miyetlik-siyasiy turmisında ju’zege kelgen a’hmiyetli waqιyalar ma’mleket g’a’rezsizligin qolg’a kiritiw menen isenimlilik penen a’meliy qa’demler qoyilg’anlıg’ın ayqιn ko’rsetedi.
Ózbekstannın’ g’a’rezsizlikke qaray ilgerlewi onın’ jan’a Awqam sha’rtnamasın islep shıg’ıw procesinde respublika ma’plerin jan’alawg’a mu’na’sibeti ko’z-qarasınan kelip shıqqan halda, juwapkershilik penen qatnasqanında ko’rinedi.
Burıng’ı Awqamg’a kiriwshi respublikalar ten’ ha’m suveren dep ju’ritilsede, a’melde g’a’rezli edi. Ólar óz jerleri, suwları, tog’ayları há n jer astı baylıqlarına, ko’plegen ka’rxanalarg’a o’zleri iyelik qıla almas edi. 80-jıllardın’ aqırı, 90-jıllardın’ basında kópshilik respublikalar bul jag’daydı ózgertiw talapların alg’a qoya basladı.
Ózbekstan Respublikası basshısı I. Karimov 1989-jıl 20-sentyabrde Moskvada bolıp ótken KPSS MKının’ plenumında so’ylegen so’zinde respublikalar menen Awqam ortasındag’ı wa’killiklerdi ashıq-aydın ajratıp qoyıwdı ko’zde tutqan jan’a shartnama islep shıg’ıw za’ru’rligi tuwralı óz pikirlerin bildirip: