15-mavzu: Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Internet tarmog’i va uning tashkil etilishi. Mobil aloqa texnologiyalari. Internet xizmatlari

15-MAVZU: 

Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Internet tarmog’i va uning tashkil 

etilishi. Mobil aloqa texnologiyalari. Internet xizmatlari

. 

 

Darsning maqsadi: Talabalarga 

kompyuter tarmoqlarida ishlashni  o’rgatish

. 

Darsning metodik ta'minoti: ma'ruza matni va prezentasiya

 

 

Reja: 

1. Kompyuter tarmoqlari haqida tushuncha. 

2. Lokal va Global kompyuter tarmoqlari. 

3. Internet xalqaro kompyuter tarmog‘i. 

4. Internetga ulanish usullari. 

5. Internetni ishga tushirish va unda ishlash. 

6. Internetda ma’lumotlar topish va undan foydalanish. 

 

Foydalanuvchining  ixtiyorida  ikkita  va  undan  ortiq  kompyuter  mavjud  bo‘lsa,  ular 

o‘rtasida  ma’lumot  almashtirish  muammosi  paydo    bo‘ladi.  Bunday  almashuvni      «axborot 

tashuvchilari»  deb  ataluvchi  disketalar,  kompakt-disklar  yordamida  amalga  oshirsa  bo‘ladi. 

Ammo bu jarayonni inson ishtirokisiz, kompyuterlar o‘rtasida kabelli aloqani ta’minlab amalga 

oshirish afzalrokdir. 

 Agar  shu  tariqa  ikkita  yaqin  joylashgan  kompoterni  bir-biri  bilan  ulansa  hamda  axborot 

uzatish uchun dastur tuzilsa, oddiy kompyuter tarmog‘i barpo bo‘ladi. 

Bir  necha  kompyuter  tarmoqqa  birlashtirish  qoidalari  ikkita  kompyuterni  ulash 

qoidalaridan  farq  qilmaydi.  Kompoterlar  o‘zaro  aloqa  tizimlari  (liniyalari)  yordamida  ulanishi 

kerak.  Bir-biridan  uzoqda  joylashgan  kompyuterlarni  ulash  uchun  qo‘shimcha  maxsus  elektron 

qurilmalardan  (modem,  tarmoq  kartalari  va  h.k.)  foydalaniladi,  undan  tashqari,  kompyuterlar 

tarmoqda birgalikda ishlashlarini ta’minlovchi dasturlar urnatiladi. 

Demak,  kompyuter  tarmog‘i  -  bu  kompyuterlar,  ular  orasidagi  aloqa  qurilmalari  hamda 

axborot almashinuvini ta’minlovchi dasturlar majmuidir. 

Hozirgi  vaqtda  kompyuter  tarmoqlarida  ma’lum  bo‘lgan  aloqa  tizmalarining  barchasi: 

tezligi  unchalik  katta  bo‘lmagan  telefon  tizmalaridan  boshlab,  to  yuqori  tezlikka  ega  bo‘lgan 

raqamli yo‘ldosh kanallaridan foydalaniladi.  

-Kompyuter  tarmog‘iga  ulanish  usullarining  eng  ommabopi  (  modem  yordamida  telefon 

orqali  axborot  uzatishdir.  Modem  kompyuterda  qo‘llanuvchi  raqam  signallarini  telefon 

tizmalarida  qo‘llanuvchi  signallarga  va  aksincha,  telefon  signallarini  kompyuter  signallariga 

o‘giruvchi qurilmadir. 

Telefon  rakamini  terganimizda,  ATSda    mijoz  (abonent)  o‘rtasida  aloqa  o‘rnatish  uchun 

aloqa  tizimlari  ma’lum  usulda  bir  biriga  ulanadi,  ya‘ni  kommutatsiya  qilinadi.  Shuning  uchun 

telefon  tizimlarini  ko‘pincha  kommutatsion  tizimlar  deb  atashadi.  Bunday  tizimlar  yordamida 

aloqa  ma’lum  vaqtga:  ikki  inson  telefonda  suhbatlashishi  yoki  kompyuterlar  o‘zaro  axborot 

uzatishi uchun zarur bo‘lgan vaqtga o‘rnatiladi. Kommutatsion tizimlardan farqli o‘laroq ajratib 

berilgan  tizimlar  kompyuterlarni  doimiy  ulab  turadi.  Ajratib  berilgan  tizim  kabellar  yoki 

radioaloqa  yordamida  yaratilishi  mumkin.  Ular  axborot  almashuvini  juda  katta  teelikda  amalga 

oshirish imkonini beradi. 

Kompyuter tarmoqlarining lokal va global turlari ma’lum. 

Bir-biridan  uzoq  bo‘lmagan  masofada  joylashgan  kompyuterlarni  birlashtiruvchi 

tarmoq - lokal tarmoq deb aytiladi.  

Kompyuterlarni lokal tarmoqqa birlashtirish uchun: 

-  tarmoqka  ulanuvchi  hap  bir  kompyuterning  lokal  tarmoqdan  axborot    olishi  va 

ma’lumotlarni tarmoqqa  uzatishini ta’minlaydigan tarmoq kartasi bilan jihozlash kerak; 

- kompyuterlarni kabellar vositasida bir-biri bilan ulab chiqish kerak;  

Ba’zi  turdagi  tarmoqlarda  kompyuterlar  bir-biriga      ketma-ket      ulanadi      (xuddi  archa 

chiroqlaridagi lampochkalardek), ba’zilarida esa, kabellar ulanishi maxsus kontsentrator-qurilma 

(yoki HUB) orqali amalga oshiriladi. 

Kompyuter  tarmog‘i  yaxshi  ishlashi  uchun  aksariyat  hollarda  maxsus  kompyuter-server 

ajratiladi.  Serverlar  bir  nechta  bo‘lishi  ham  mumkin.  Serverlar  diskida  ko‘pchilik  ishlatadigan 

dasturlar, ma’lumotlar bazasi va h.k. joylashadi, 

Kompyuter  tarmog‘idagi  boshqa  kompyuterlar  ishchi stantsiyalar deb ataladi. 

Agarda  tarmoqqa  ulangan  kompyuterlar  bir-biridan  ancha  uzoq  masofada,  masalan,  turli 

shaharlarda  joylashgan  bo‘lsa,  bunday  tarmoq  ularni  keng  qamrovli  kompyuter  tarmoqlari  deb 

ataladi.  Aksariyat  hollarda  keng  qamrovli  tarmoqqa  alohida  kompyuterlar  emas,  balki  lokal 

kompyuter tarmoqlari ulanadi. 

Dunyo  miqyosidagi  keng  qamrovli  kompyuter  tarmoqlar  global  kompyuter 

tarmoqlari deyiladi. 

Internet  -  ma’lum  bo‘lgan  global  kompyuter tarmoqlarining eng yirigidir, 

Internet  -  bu        uzatgichlar,  telefon  tizmalari  radio  va  kosmik  yuldosh  orkali  plyonka 

yordamida  uzaro  ulangan  millionlab  kompyuterlardir.  Ularning  bir  kismi  katta  va  salmoqli, 

xuddi  IBM  korporativ  tarmog‘i  kabi,  kompyuter  tarmoqlariga  birlashgan.  Boshqalari  - 

universitet, litsey, maktab va xususiy uylarda joylashgan shaxsiy kompyuterlardir. 

INTERNET xalqaro tarmog‘i 

Internet  (International  Network  –  xalqaro  kompyuter  tarmog‘i)-butun  dunyoni  kamrab 

olgan  global  kompyuter  tarmog‘idir.  hozirgi  kunda  Internet  dunyoning  150  dan  ortiq 

mamlakatlarida  100  millionlab  abonentlarga  ega.  Har  oyda  tarmoq  miqdori  5-10%  ortib 

bormoqda.  Internet  dun¸dagi  turli  xil  ma’lumotga  oid  axborot  tarmoqlari    o‘rtasidagi  o‘zaro 

aloqani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi. 

Internet qachonlardir faqat tadqiqot va o‘quv guruhlarigagina xizmat qilgan bo‘lsa, hozirgi 

kunga  kelib,  u  ishlab  chiqarish  doiralari  orasida  keng  tarqalmokda.  Kompaniyalarni  Internet 

tarmog‘ining  tezkorligi,  arzon,  keng  qamrovdagi  aloqa,  hamkorlik  ishlaridagi  qulaylik, 

hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi dastur hamda ma’lumotlarning noyob bazasi ekanligi 

o‘ziga  tortmoqda.  Arzon  xizmat  narxi  evaziga  (faqat  Internet  tarmog‘idan  yoki  telefondan 

foydalanganliklari 

uchun 

oyma-oy 

to‘lanuvchi  doimiy  to‘lovni  nazarda  tutmasa) 

foydalanuvchilar  AQSH,  Kanada,  Avstraliya  va  boshqa  ko‘pgina  Yevropa  mamlakatlarining 

tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo‘l topadilar. Internet ning erkin kiriladigan arxivida 

insoniyat  faoliyatining  barcha  jabhalarini  qamrab  oladigan  axborotlarga,  yangi  ilmiy 

yangiliklardan tortib, to ertangi kungi ob-havo ma’lumotigacha bilib olish mumkin. 

Ayniqsa,  kommunikatsiyaga  muhtoj  shaxslar,  tashkilot,  muassasalar  uchun  ko‘pincha 

telefon  orqali  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  aloqaga  nisbatan  Internet  infrastrukturasidan  foydalanish 

anchagina arzon tushadi. Bu narsa, ayniksa, chet ellarda filiallari mavjud bo‘lgan firmalar uchun 

qulaydir, chunki Internet ning konfidentsial noyob aloqalari butun dunyo bo‘yicha imkoniyatga 

ega. 

SHu bilan birga yana bir narsani aytish lozimki, yaqindan beri bosma nashrlarni kompyuter 

tarmog‘i  kanali  orqali  tarqatish  boshlandi.  Tez-tez  bizga  kerakli    gazeta  va  jurnallarimizning 

oxirgi  ma’lumotlarini  WWW  so‘zlaridan  boshlangan  manzilda  ko‘rish  va  uni  shu  manzildan 

nusxasini  ko‘rib  olish  mumkin  degan  so‘zlar  ko‘proq  uchrab  turibdi.  Shu  bilan  birga  elektron 

nashrlar  tushunchalarining  qamrovi  oyma-oy  kengayib  bormoqda.  Yangi-yangi  elektron  usulda 

chop etilgan jurnallar paydo bo‘lmoqda. 

INTERNET ga ulanish 

Internet  bilan  ishlash  uchun  biz  ishlayotgan  kompyuter  avalom  bor  internet  tarmog‘iga 

ulangan bo‘lishi kerak. Ushbu qismda internetga ulanish usullari ko‘riladi.  

Internetga ulanish uchun kuyidagilar mavjud bo‘lishi zarur: 



  Tashqi modem uchun ketma – ket portga, ichki modem uchun uni qo‘shish uchun joyga 

ega bo‘lgan kompyuter; 



  telefon;modem (ichki yoki tashqi); 



 

kommunikatsion dasturlar; SLIP yoki PPP kaydnomalar dastur ta’minoti; 



 

Internet provayderda (Internet xizmati ko‘rsatuvchi tashkilotda) almashish kaydnomasi 

(SLIP yoki PPP); ro‘yxatdan o‘tkazish. 

Internetga  telefon  orqali  ulanish.  Internetga  ulanish  usullari  ko‘p  va  ular  takomillashib 

turadi.  Telefon  orqali  internet  bilan  ishlashni  ikki  yo‘li  bor.  Kommutatsiya  qilinuvchi  kanalga 

terminal  orqali  kirish  (conventional  dialup,  shell  account)  va  Internet  qaydnomasiga 

kommutatsiya orqali kirish (IP over dial – up). Ba’zi provayderlar terminal kirishni taklif qilsa, 

boshqa  provayderlar  ikkalasini  ham  taklif  qilishi  mumkin.  Terminal  kirishda  foydalanuvchi 

kompyuteri  go‘yoki  terminaldek  (ma’lumotlarni  kompyuterga  kirituvchi  qurilma)  bo‘lib, 

uzoqdagi  kompyuter  (Internet  orqali  ulangan)  bo‘lsa,  sizning  kompyuteringizday  bo‘ladi. 

Internet qaydnomasiga kommutatsiya qilingan kirishda foydalanuvchi kompyuteri RRR (Point to 

Point  Protocol  –  nuqtama–nuqta  qaydnoma)  qaydnomasining  qo‘shimcha  imkoniyatidan 

foydalaniladi.  Internetga  ulanishning  ikkala  usuli  birgalikda  ishlasa,  u  albatta  yaxshi  natija 

beradi. 

Terminal  kirishda  foydalunuvchi  o‘z  kompyuteridagi  modem  va  kommunikatsiya 

dasturlari  (terminalni  emmulyatsiya  kiluvchi)  yordamida  o‘z  provayderiga  uy  telefonidan 

qo‘ng‘iroq  qilinadi  va  uzoqlashgan  kompyuter  modemi  javobidan  so‘ng  u  bilan  ulanadi.  Bu 

holda foydalanuvchi kompyuteri endi uzoqlashgan kompyuterga ulangan terminaldek ishlaydi va 

uzoqdagi  kompyuter  bilan  bog‘lanib,  o‘z  nomingiz  (log  bilan)  va  parolingizni  kiritasiz. 

Internetga kirgandan so‘ng undan butun dunyoga oid sizni qiziqtirgan barcha masalalar bo‘yicha 

sayohat qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. 

Kommutatsiya  yo’llari  orqali  IP  bog‘lanishda  foydalanuvchi  modemi  provayder 

kompyuteriga bog‘lanadi (telefon orqali). Bunday bog‘lanishning mohiyati shundan iboratki, bu 

holda  TSR/IP  qaydnomasi  formatida  maxsus  qaydnoma  asosida  ma’lumotlar  almashishni 

ta’minlovchi  dastur  ta’minotidan  foydalanadi.  Uzoqlashgan  kompyuter  javob  bergandan  keyin 

bu  dastur  ta’minot  foydalanuvchi  haqidagi  ma’lumotlarni  unga  jo‘natadi.  Ro‘yxatdan  o‘tish 

muvaffaqiyatli kechsa, unda bemalol ish boshlash mumkin. 

Internet bilan ishlash 

HTML  va  boshqa  dastur  vositalari  yordamida  tayyorlangan  Web  saxifalarida 

foydalanuvchiga  tushunarli  ko‘rinishda  tasvirlash  uchun  maxsus  dasturlar  ishlab  chiqilgan 

bo‘lib, bunday dasturlar brauzer dasturlar deb ataladi. Hozirda bir necha shunday dasturlar ishlab 

chiqilgan bo‘lib, ular tabiiy ravishda hujjatlarni ko‘rishni turlicha tahrir qiladilar. 

Brauzer  dasturlar  orasida  keng  tarqalgan  Microsoft  Internet  Explorer  va  Netscape 

Navigator  dasturlaridir.  Birinchi  dastur  tekinga  berilsa  (albatta,  Windows  litsenzion  dastursi 

mavjud  bo‘lsa),  ikkinchisi  tijorat  shaklida  (pulli)  taratiladigan  dasturdir.  Biz  asosan  Microsoft 

Internet  Explorerga  to‘xtaymiz,  chunki  hozirda  u  Web  sahifalarni  ko‘rishning  yuksak  quroliga 

aylandi.  U  Windows    da  brauzer  emas,    hatto  shaxrlovchi  deb  ham  yuritiladi.  Buning  asosiy 

sababi,  HTML  va  boshqa  dastur  vositalaridan  (Java,  java  Script)  foydalanib  tuzilgan  Web 

sahifalarini  uning  foydalanuvchiga  tushunarli  ko‘rinishda  sharxlab  berishidadir.  Shunday  qilib, 

brauzerning asosiy vazifasi URL adreslarda joylashgan Web sahifalarni kompyuterga yuklash va 

uni  foydalanuvchiga  tushunarli  ko‘rinishda  monitor  ekranida  ko‘rsatib  berishdir.  Biz  quyida 

Microsoft Internet Explorer brauzeriga to‘xtaymiz. 

Internet  bilan  ishlash  uchun  Internet  Explorer  dasturi  ishga  tushiriladi.  Internetning 

Explorerda  ishlashi  uchun  Windowsning  porogramma  menyusidan  yoki  bevosita  ish  stolidan 

kompyuterga  yuklanadi.  Natijada  ekranda  quyidagi  Microsoft  Internet  Explorer  oynasi  paydo 

bo‘ladi. 

INTERNETning ba’zi foydali manzillari ro‘yxati 

http://www.w3.org

  -  internetning  rasmiy  hujjatlar  saqlanadigan  serveri,  hususan,  siz  bu 

yerda HTML tilining amaldagi andozalarini va uning yangi namuna versiyalari bayonini, internet 

ishi  masalalari  muhokama  qilingan  konferentsiya  (anjuman)larga  murojaatlarni,  global 

kompyuter tarmog‘ining boshqa manbalariga murojaatlarini topasiz. 

http://www.tsau.uz

. Bu Toshkent Davlat Agrar Universiteti sayti bo‘lib, undan universitet 

haqida to‘liq ma’lumot olishingiz mumkin. 

http://www.machaon.ru/digest/

.  Agar  siz  ingliz  tilini  yaxshi  bilmasangiz,  bu  sahifada 

internetda ishlash haqidagi rus tilida yozilgan hujjatlarga murojaatlarni topasiz. 

http://web.canlink.com/helpdesk/window.htmlда

  ishlab  chiqaruvchi  kompaniyalarning 

WWW  adreslar  ko‘rsatilgan.  HTML  muharrirlarining  ro‘yxati.  Bunda  erkin  tarqatiladigan 

dasturlarni ko‘rsatilgan serverlardan yuklab olishingiz mumkin. 

http://www2.imagiware.com/RxHTML/htdocs/single.html

  -  HTML  doktori.  HTML  hujjat 

tuzilishi,  jadvallar,  formatlarning  to‘g‘riligi,  murojaatlarning  haqiqiyligini  tekshiradi.  Masalan: 

rasmga  mavjud  bo‘lmagan  murojaat  ishlatiladi  yoki  ochiluvchi  va  yopiluvchi  teglar  soni  teng 

emas. Bu holda dastur xato qilingan hujjat satrining nomerini ma’lum qiladi. 

Http://www.chat.ru

  sahifa  o‘lchami  3  mb  gacha  bo‘lishi  mumkin.  Pochta  qutisi  havola 

qilinadi. 

Http://www.real.com/.  Bu  server  Internet  orqali  “jonli”  va  video  uzatish  muammolariga 

bagishlangan.  Tarmoq  orqali  radio  eshitishni  va  video  ko‘rishni  xoxlovchilar  uchun  juda  ko‘p 

tavsiyalarni o‘z ichiga olgan. 

IP protokoli o‘z vazifasini bajarishi uchun axborotlar almashinuvida ishtirok etuvchi 

kompyuterlarga nomerlar yoki adreslar berish kerak . 

TSR/IR tarmog‘iga ulangan har bir kompyuter o‘zining IR adresiga ega bo‘lib,  u 32 

razryadli ikkilik son bilan ifodalanadi. Masalan, 01001011001001001011010010100101. 

Bunday ko‘rinishdagi adresni albatta yodda saqlash qiyin. Shu boisdan IP protokolida 

adreslarning  har biri 8 baytdan iborat bo‘gan 4ta  blokka bo‘linib o‘nli sanoq sistemasidagi son 

ko‘rinishida yoziladi. Barcha baytlar bir-biridan nuqtalar bilan ajratiladi, masalan, 123.45.67.89, 

195.158.8.173, 192.168.0.1,196.201.90.0  204.1.1.23 va h.k. Dastlabki ikkita blok tarmoq 

identifikatorini, keyingi ikki blok esa tugun identifikatorini anglatadi. Masalan, ushbu 

195.158.8.173 adresda 195.158 tarmoq identifikatorini, 8.173 esa tugun identifikatorini bildiradi.  

Tarmoq identifikatori 

Tugun identifikatori 

Network ID: 195.158 

Host ID: 8.173 

IP adresdagi dastlabki blok adres sinfini anglatadi. Adres sinflari esa uchta bo‘ladi: A, V va 

C.  

Adres 

sinfi 

Birinchi  

blok qiymati 

Mumkin bo‘gan 

tarmoqlarSoni 

Mumkin bo‘lgan tugunlar 

soni 

A sinf 

V sinf 

S sinf 

1-126 

128-191 

192-223 

126 

16384 

2 097 152 

16 777 214 

65 534 

254 

Odatda kichik korxonalarga S sinfdagi adreslar beriladi. Korxona lokal tarmog‘iga 254 

donagacha  kompyuterlarni o‘zaro bog‘lash mumkin. 

Internetdagi asosiy protokollar va ularning qo‘llanilishi 

Internet  orqali  taqdim  etiladigan  barcha  xizmatlar  standart  protokollar  orqali  amalga 

oshiriladi va foydalaniladigan kompyuterlarga bog‘liq emas, albatta. Protokollar texnologiyalar 

orasidagi  mantiqiy  ko‘prik  bo‘lib  kommunikatsiyaning  ko‘plab  elementlarini  boshqaradi. 

Internet protokollari haqidagi axborotni RFC (Request For Comment)da topish mumkin. RFC bu 

fayl ko‘rinishida taqdim etilgan Internet hujjatidir.  

Odatda  internet  tizimidagi  barcha  prokollar  "mijoz-server"  sxemasi  bo‘yicha  ishlaydi. 

Server - bu ma’lum bir tarmoqda bir guruh kompyuterlar yoki dasturlarga markazlashgan holda 

xizmat  ko‘rsatishga  mo‘ljallangan  kompyuter  va  uning  dasturiy  ta’minotidir.  Agar  server 

foydalanuvchilar  kompyuterlariga  kirishlarni,  ularga  kerakli  fayllarni  olish  va  uzatish  imkonini 

bersa,  unda  u  fayl-server  vazifasini  bajaradi.  Bitta  server-kompyuterda  bir  vaqtning  o‘zida  bir 

necha  xizmatlarni  ko‘rsatish  imkoniyati  bo‘lishi  mumkin,  masalan,  WWW,  FTP,  E-mail  va 

Proxy  serverlar.  Mijoz  -  bu  server  resurslaridan  foydalanuvchi  kompyuter  yoki  dasturdir. 

Serverga  uning  dasturiy  imkoniyatlaridan  kelib  chiqib  bir  vaqtning  o‘zida  bir  nechta  mijoz  

bog‘lanib,  undan    ma’lumot  almashinish  imkoniyatiga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Internet  tizimida 

asosan quyidagi protokollar keng qo‘llaniladi: 

Telnet  –  masofada  joylashgan  kompyuter  bilan  ulanib,  o‘zaro  axborot  almashinish 

protokoli: 

 FTP – fayllarni uzatish va qabul qilish xizmati: 

HTTP (Hypertext Transfer Protocol) –gipermatnlarni uzatish protokoli; 

 Gopher – matnli ma’lumotlarni qidirish va ko‘rish protokoli: 

 WAIS –(Wide –Area Information Servers) – ma’lumotlar omboridan axborotlarni qidirish 

protokoli. 

 World  Wide  Web  (WWW)-  Gipermatn  (matn,  tovush,  tasvir,  video,  animatsiya) 

ko‘rinishdagi hujjatlarni izlash, ko‘rsatish protokoli. 

Shu protokollar bilan yaqindan tanishib chiqaylik. 

 Telnet protokoli 

Telnet  bu  terminalning  emulyatsiya  protokolidir.  U  orqali  Internetga  olisdan  turib  kirish 

mumkin.  Terminal  emulyatsiyasi  bu  boshqa  kompyuterga  bog‘lanishni  ta’minlovchi  ish  rejimi 

bo‘lib,  foydalaunvchilar  boshqa  kompyuter  bilan  uning  terminali  sifatida  muloqotda  bo‘ladi. 

Ko‘p  hollarda  DEC  firmasi  tomonidan  ishlab  chiqilgan  va  UNIX  operatsion  tizimi  uchun 

mo‘ljallangan vt100 terminal emulyatsiyasidan foydalaniladi.  

UNIX  operatsion  tizimida  fayllarni  boshqarish  DOSdagi  kabi  kataloglar  asosida  amalga 

oshiriladi. 

Telnet  dasturini  foydalanuvchi  Windows  yoki  Dos  muhitidan  ishga  tushirishi  mumkin. 

Agar u Windowsda bo‘lsa, «Pusk» menyusi orqali komandalar satrida telnet komandani kiritishi 

lozim;  DOSda  esa  mazkur  dastur  yozilgan  papkadan  telnet.exe  faylini  ishga  tushirishi  kerak. 

Telnet  dasturiga  kirgach  foydalanuvchi  bog‘lanmoqchi  bo‘lgan  xohlagan  mashina  nomini  yoki 

IP  adresini  ko‘rsatish  lozim.  Masalan,  telnet    well.cf.ca.us  komandaga  ko‘ra  well.cf.ca.us 

tugundagi  server  bilan  bog‘lanish  amalga  oshadi.  Olisdagi  kompyuter  foydalanuvchining 

ro‘yxatga  olingan  nomini  (Login)  va  parolini  (Password)  so‘raydi.  Chunki  telnet  aloqani 

o‘rnatish uchun foydalanuvchi ushbu olislashgan kompyuterda ro‘yxatga olingan bo‘lishi kerak. 

Agar telnet komanda qatorida turib Telnet ning barcha komandalari haqida ma’lumot olish kerak 

bo‘lsa, klaviatura orqali so‘roq (?) belgisini kiritishi lozim.  

Telnet dasturiga ega bo‘lgan kompyuter lokal, aloqa o‘rnatatiladigan kompyuter esa  

olislashgan (masofadagi) kompyuter deb hisoblanadi. 

FTP protokoli 

  FTP protokoli internet tizimi orqali fayllarni jo‘natish va qabul qilish uchun maxsus 

yaratilgan. Fayllar matn, tasvir, tovush, video va animatsiya yoki bajariladigan dasturlardan 

iborat bo‘lishi mumkin. FTP uchun kerakli fayllar arxivlar deb ataluvchi fayllarni o‘z ichiga 

olgan maxsus serverlarda bo‘ladi. Server arxividagi fayllar mavzulari bo‘yicha kategoriyalarga 

ajratilgan bo‘ladi. FTP serverlarida foydalanuvchilar o‘zlari uchun kerakli bo‘lgan dasturlarni 

ham topishlari mumkin. Bugungi kunda mijozlarning yaratgan WEB sahifalari asosan FTP 

protokoli orqali uzatilib  yangilanib boriladi. FTP protokollar foydalanuvchiga oddiy matnli yoki 

grafik interfeysli ko‘rinishida xizmat ko‘rsata oladi.  Matn ko‘rinishli FTP protokoli asosidagi 

ish seansi quyida keltirilgan: 

Matnli FTP protokolidan foydalanish uchun maxsus komandalarni bilish lozim, bu esa 

mijozlardan ba’zi bilim va malakalarni talab qiladi.  

Quyida FTP protoklida foydalaniladigan buyruqlardan na’munalar keltirilgan: 

Buyruq 

(komanda) 

                 Tavsif 

Ascii  

Matnli fayllarni uzatish rejimiga o‘tish 

Binary 

Ikkilik kodlar ko‘rinishidagi fayllarni uzatish rejimiga o‘tish 

Cd 

Olisdagi kompyuterda papkaning yo‘lini almashtirish 

Dir 

Olisdagi kompyuterda joylashgan fayllar ro‘yxatini ko‘rish 

Get 

Olisdagi kompyuterdan mijoz kompyuteriga faylning nusxasini ko‘chirib 

yozish 

Help 

FTP buyruqlari xaqida ma’lumot (yordam) olish 

Mget 

Olisdagi kompyuterdan mijoz kompyuteriga bir necha fayllar nusxasini 

ko‘chirish. 

 

Mijozlar  foydalanishi  qulay  bo‘lishi  uchun  keyinrok  grafik  interfeysli  protokollar  ham 

yaratilgan.  Ulardan  bugungi  kunda  ko‘plab  mijozlar  keng  miqyosda  foydalanishmoqda.  Grafik 

interfeysli protokolning ish seansi quyidagi rasmda keltirilgan: 

 HTTP protokoli 

(Hypertext  Transfer  Protocol)  –gipermatnlarni  uzatish  protokoli.  U  internet  orqali  WEB 

sahifalarni uzatish uchun ishlab chiqilgan. HTTP protokoli WWW ning asosi bo‘lib hisoblanadi.  

Brauzerlar  interfeysi  orqali  mijozlar  HTTP  ning  buyruqlarini  berishadi.  Berilgan  buyruqqa 

binoan    brouzer  WEB  serveridan  so‘ralgan  resurslarni  (sahifalarni)  oladi.  HTTP  protokoliga 

asoslangan  internet  resurslarining  adreslari  quyidagi  ko‘rinishda  bo‘lishi  mumkin:  

http://www.uzpak.uz 

 Gopher  protokoli 

Gopher – matnli ma’lumotlarni qidirish va ko‘rish protokoli. U 1991 yilda ishlab chiqilgan. 

WWW  protokolidan  avval  iyerarxik  fayl  strukturasidan  axborotlarni  olish  uchun  Gopher 

protokolidan foydalanilgan. Bu protokol yordamida mijozlar bir sahifadan ikkinchisiga menyular 

yordamida  o‘tishgan.  Gopher  mijoz  dasturi  tekstli  interfeysga  ega  bo‘lgan.  Quyida  Gopher 

xizmatidagi axborot resursining adresi keltirilgan:  

Gopher:// Gopher.tc.umn.edu 

WAIS protokoli 

WAIS – (Wide–Area Information Servers) – ma’lumotlar omboridan axborotlarni qidirish 

protokoli.  Bu  protokol  ma’lumotlar  omboridan  kerakli  axborotlarni  qidirish  uchun  yaratilgan. 

WAIS axborot tizimi taqsimlangan ma’lumotlar omboridan tashkil topib, ular alohida serverlarda 

joylashgan  bo‘ladi.  Ma’lumotlar  haqidagi  axborotlar  shu  serverlardagi  kataloglarda  yozib 

qo‘yilgan  bo‘ladi.  Axborot  resurslarini  ko‘rish  WAIS  –  mijoz  dasturi  yordamida  amalga 

oshiriladi.  Kerakli  ma’lumotni  qidirish  mijoz  tomonidan  kiritilgan  kalit  so‘z  orqali  amalga 

oshiriladi.  Kalit  so‘z  yordamida kerakli ma’lumotlar joylashgan ma’lumotlar ombori qidiriladi. 

Qidiruv  natijalari  topilgan  ma’lumotlarga  murojaatlar  ko‘rinishida  chiqadi.  Internetda  WAIS 

resurslari adresi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: WAIS://site.edu 

WWW protokoli 

WWW  (World  Wide  Web)  -  gipermatn  (matn,  tovush,  tasvir,  video,  animatsiya) 

ko‘rinishdagi  hujjatlarni  izlash,  ko‘rsatish  proltokoli.  Hozirgi  kunda  barcha  mijozlar  WWW 

deganda  internetni  ko‘z  oldiga  keltirishadi,  internet  deganda  esa  WWW  ni.  Ular  aslida  bir  xil 

narsa  emas.  WWW  –  axborotlarni  tasvirlash  va  almashinish  tizimidir.  Aynan  shu  WWW 

yordamida  dunyodagi  barcha  mijozlar  global  kompyuter  tarmog‘i  orqali  barcha  axborotlarni 

ko‘rish  imkoniyatiga  ega  bo‘lishadi.  WWW  xizmatini  yaratilishida  gipermatn  texnologiyasini 

taklif etilishi katta turtki bo‘lgan. 

1965  yilda  Teodor  Nelson  tomonidan  taklif  etilgan  gipermatn    texnologiyasi  gipermatn 

inqilobiga  olib  keldi.  Van  Dam  boshchiligidagi  bir  guruh  olimlar  1967  yilda  matnlar  uchun 

gipermatn tahrirlovchisini yaratishdi. Nelson esa 1987 yil ma’lumotlarning matn, tasvir, tovush, 

animatsiya,  video  axborot  ko‘rinishida  qayta  ishlay  oladigan  va  ularni  mos  qurilmalarda  aks 

ettira  olishga  imkon  yaratib  beradigan  gipermatn  mualliflik  sistemasini  yaratdi.  Jenevaning 

CERN  ilmiy  tekshirish  institutida  ishlovchi  fizik  olim  Tim  Bernes  Li  1989  yil  gipermatnga 

asoslangan  loyihani  ishlab  chiqib  institut  rahbariyatiga  taqdim  etdi.  Bu  loyiha  barcha  fizik 

olimlarga  Internet  tarmog‘i  orqali  tadqiqot  natijalarini  o‘zaro  almashish  imkonini  beradi. 

Shunday qilib, Xalqaro axborot tarmog‘i World Wide Webga poydevor qo‘yildi. 1993 yil Mark 

Andersen  rahbarligida  gipermatnlarni  aks  ettirish  va  qayta  ishlashga  mo‘ljallangan  birinchi 

Mosaic  grafik  Brauzeri  ishlab  chiqildi  va  u  keyinchalik  Netscape  korporatsiyasiga  o‘tib, 

Netscape  brauzerini  yaratilishiga  asos  bo‘ldi.  90-yillar  o‘rtalarida  Internet  Informatika  fanidan 

boshqa sohalarda ham qo‘llanila  boshlandi. Web texnologiyasining yaratilishi dunyoda shaxsiy 

kompyuterlarning  egalari  va  kompaniyalar  orasida  interenetdan  keng  miqyosda  foydalanilish 

imkonini  berdi.  Dunyoda  internetdan  foydalanuvchilar  sonining  keskin  ortib  borishi  quyidagi 

muammolarni  vujudga  keltirdi:  tarmoq  kanallarining  zo‘riqishi,  axborotlarga  birovlarning 

tajovuzi  va  ularning  o‘g‘irlanishi,  axborotlarning  xavfsizlik  muammolari  va  boshqalar.  1981-

2000  yillar  orasida  internetdan  foydalanuvchilar  soni  haqidagi  statistik    ma’lumotlari 

quyidagicha:  

1981 y Internet da  213 ta foydalanuvchi;  

1983 y Internet da 562 ta foydalanuvchi;  

1986 y 5089 ta foydalanuvchi;  

1992 y 727000 foydalanuvchi;  

1995 y 20-40 million foydalanuvchi;  

2000 y 332 million foydalanuvchi; 

2002 y 490 million foydalanuvchi.  

Computer  Industry  Almanac  Inc.  kompaniyasi  bergan  ma’lumotlarga  ko‘ra    2005  yilda 

dunyoda  internetdan  foydalanuvchilar  soni  945  mln.tagacha,    2007  yilda  esa  1  mlrd.  460  mln. 

taga yetadi. 

Internet  – bu xalqaro global  axborot tizimi  bo‘lib, global adreslar fazosi  bilan bog‘langan 

va ular orasida ma’lum protokollar asosida axborot almashinib turish imkoniyatiga ega bo‘lgan 

kommunikatsiya  vositasi  ekan.  U  butun  dunyo  kompyuterlarini  o‘rgimchak  uyi  singari  yagona 

axborot  aloqa  tizimiga  bog‘laydi  va  yer  yuzidagi  millionlab  kompyuterlarni  yagona  axborot 

manbaiga  bog‘lanish  imkoniyatini  yaratib  beradi.  Axborot  resursiga  ega  bo‘lgan  manbalar 

internet  tizimi  orqali  bog‘lanishlari  uchun  ularning  adreslari  bo‘lishi  lozim.  Internet  orqali 

yaratib berilgan xizmatlar orasida World Wide Web (Jahon tartanak uyi) deb ataluvchi va o‘zida 

Web-serverlar  va  Web  saytlarni  biriktiruvchi  global  tarmoq  tizimi  katta  ahamiyat  kasb  etadi. 

Web  sahifalaridagi  axborotlar  gipermatn  ko‘rinishida  tashkil  etilgan  bo‘ladi.  Gipermatn 

ko‘rinishdagi  ma’lumotlarda  alohida  rang  bilan  ajratilgan  so‘zlarni  sharhlovchi  yoki  unga 

taaluqli  bo‘lgan  grafik  yoki  video  ma’lumotli  fayllar  bilan  bog‘lash  mumkin.  Odatda  bunday 

jarayonlarni  amalga  oshirish  uchun  gipermatn  muharrir  (HTML  –Hyper  Text  Mark  up 

Language) laridan foydalaniladi.  

Internet tizimi har bir professor o‘qituvchi, doktorant, aspirant, talaba va o‘quvchilar uchun 

jahonning  istalgan  burchagidan  o‘zlarini  qiziqtirgan  sohalari  bo‘yicha  ma’lumotlarni,  kerakli 

adabiyot  va  ilmiy  maqolalarni  qidirib  topish  va  undan  foydalanish  imkoniyatini  yaratadi.  Bu 

tizimning  CHAT  (ICQ)  deb  ataluvchi  xizmati  jahonning  istalgan  nuqtasidagi  ham  kasblar  va 

tanish bilishlar bilan bir vaqtning o‘zida interaktiv muloqot olib borish imkonini beradi. Bunday 

jarayon  mohiyatiga  ko‘ra  telefon  aloqa  tizimi  orqali  gaplashish  jarayonidek  bo‘lib,  hamkasblar 

o‘zaro  axborotni,  kompyuter  klaviaturasi  orqali  matnlarni  terib  amalga  oshiradi.  Internetning 

yana  bir  imkoniyatlaridan  biri  bu  telekonferensiyalardir.  Telekonferensiyalarning  mavzulari  va 

uni  muhokama  etadigan  masalalar  oldindan  e’lon  qilinib,  telekonferensiyaning  chop  etilgan 

maqolalari  dunyodagi  barcha  mutaxassislar  tomonidan  muhokama  qilinadi.  Odatda  bunday 

konferensiyalar eng dolzarb masalalar bo‘yicha amalga oshiriladi.  

Dunyoning nufuzli universitetlariga bormasdan o‘z yashash joyida turib o‘qish imkoniyati 

faqat  internet  tizimida qoniqarli amalga oshadi.  Bu o‘qish tizimi  masofaviy ta’lim  deb  ataladi. 

Albatta, buning uchun talabalar xorijiy tillardan birini mukammal bilishlari lozim. 

Internetning  imkoniyatlaridan  unumli  foydalanish  uchun  quyidagi  texnik,  dasturiy  va 

xizmat turlari bo‘lishi kerak: 

Pentium-II  yoki  undan  yuqori  rusumli  multimedia  moslamalari  bilan  jihozlangan 

kompyuter; 

Internetga ulanish vositasi (Modem, tarmoq kartasi va h.k.); 

Korxona  yoki  o‘quv  yurtining  barcha  tuzilmalarini  o‘zaro  bog‘lovchi  va  axborot 

almashinish imkonini beruvchi yagona lokal axborot tizimi – Intranet; 

Internet xizmatini ko‘rsata oluvchi litsenziyaga ega bo‘lgan provayder tashkilot; 

Bir  nechta  kompyuterlarni  yagona  kompyuterga  ulab  beruvchi  va  u  orqali  barcha 

foydalanuvchilarga internet xizmatini ko‘rsatuvchi markaziy server va Proksi server tizimi; 

Internet provayderidan ishlash uchun olingan vaqt (akkaunt); 

Ushbu moslamalar va markazlarga ega bo‘lgan tashkilot xodimlari va o‘quv yurti talabalari 

jahon  axborot  tizimidan  o‘zlarini  qiziqtirgan  masalalar  bo‘yicha  bemalol  va  istagancha 

ma’lumotlarni olishlari mumkin. Foydalanuvchining ehtiyojiga ko‘ra ma’lumotlarning quyidagi 

turlaridan foydalanishi mumkin: 

Matnlar; 

Rasm, tasvir, diagramma va sxemalar; 

Tovushlar; 

Video tasvirlar; 

Animatsiyalar 

Axborotning  barcha  turlaridan  foydalana  olish  uchun,  albatta  kompyuterda  multimedia 

moslamalari o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Bular maxsus tovush kartalari, tovush karnayi, mikrofon 

va kompakt diskni o‘quvchi qurilmalardir. Ushbu moslama va vositalar ayniqsa Internet tizimida 

masofaviy o‘qishni istagan foydalanuvchilar uchun juda ham zarurdir. 

Internetning  asosiy tushunchalari 

Internetra  oid  muhim  bo'lgan  ba'zi  bir  tushunchalar  izoxini  keltiramiz.  DNS  server  DNS 

server

 

Protokol:  bu  kompyuterlar  orasidagi  aloqa  o'rnatilishida,  ma'lumotlarni  kabo'l  qilish  va 

uzatishda  foydalaniladigan  signallar  standartidir.  Ya'ni  kompyuterlar  protokol  yordamida  biri  - 

biri  bilan  bog'lanadi.  Protokol  to'g'ri  bo'lsagina,  kompyuterlar  urtasida  aloqa  o'rnatiladi.  Bu 

kompyuterlarning bog'lanish tartibi yoki standartidir. 

Server: bu boshqa kompyuter yoki programmalarga xizmat ko'rsatadigan kompyuter yoki 

programmadir.  Ya'ni  boshqa  kompyuterlarga  uzining  fayllaridan  foydalanishga  ruxsat  beruvchi 

kompyuter  Server  xisoblanadi.  Bitta  kompyuterda  bir  nechta  server  ishlashi  mumkin.  Masalan, 

FTP, WWW, elektron pochta serverlari. 

Mijoz:  Server  resurslaridan  va  xizmatidan  foydalanuvchi  kompyuter  yoki  programmadir. 

Xuddi  Server  kabi,  bitta  kompyuterda  birdaniga  bir  nechta  mijoz  ishlashi  mumkin.  Masalan, 

kompyuter fayl serverning mijozi bo'lishi mumkin (serverda joylashgan fayllardan foydalanishi), 

shu bilan bir vaqtda elektron pochta programmasida ishlashi mumkin. Ya'ni bir necha serverning 

mijozi bo'lishi mumkin. 

Marshrutlashtiruvchi:  (Router).  Marshrutlashtiruvchi  Internetda  ma'lumotlar  oqimini 

qulay  va  yakin  yo'l  bilan  manzilga  etkazishni  rejalashtiruvchi  va  amalga  oshiruvchi 

programmalar majmuidir. 

Shlyuz: (Gateway) ma'lumotlarni uzatishning turli kaydnomalarini Internet foydalanadigan 

elektron  pochtaning  oddiy  kaydnomasi  SMTP  ga  (Simple  Mail  Transfer  Protocol-elektron 

pochta  uzatishning  oddiy  kaydnomasi)  aylantiradigan  kompyuter.  Aslida  shlyuz  bu 

programmalar  majmuidir.  Bunda  shlyuz  maksadida  foydalanadigan  kompyuterga  katta  talablar 

kuyilmaydi. Buning uchun unda shlyuz vazifasini utaydigan programmalar bilan ishlash imkoni 

bo'lsa,  bo'ldi  xolos.  Demak,  ilgaridan  uz  lokal  kompyuter  tarmog'ingizda    biror  sistema  bilan 

ishlab  kelayotgan  bo'lsangiz,  uni  Internetga  ulamokchi  bo'lsangiz  ana  shunday  shlyuz 

programmani o'rnatsangiz etarli. 

Proxy:  bir  necha  kompyuterning  Internetga  ulaniishni  ta'minlovchi  tizim.  Proxy  server 

odatda  ko'p  ishlatiladigan  resurslarni  saqlash  imkoniyatiga  ega.  Internet  da  ba'zi  bir 

ma'lumotlarga ko'pchilik murojaat qilgani uchun bu ma'lumotlarga oid serverga ulanish (navbat 

katta  bo'lgani  uchun)  sekin  bo'lishi  mumkin.  Shuning  uchun  ko'pchilik  murojaat  kiladigan 

serverlar nusxalari boshqa serverlarda xam saqlanadi. Bunday serverlar Proxy serverlar deyiladi. 

Proxy  serverdan  foydalanish  imkoniyati  odatda  programmalarni  o'rnatishda    e'tiborga  olinishi 

zarur.  Xozirda  ko'p  Internet  ma'lumotlarni  ko'rish  uchun  MS  Internet  Explorerdan 

foydalanganda, unda Proxy programmasi orqali foydalanish nazarda tutiladi. 

URL: (Uniform Resource Locator) Internetra murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli 

bo'lib, u manzilni ifodalaydi. URL adresidan ixtiyoriy foydalanuvchi foydalanishi mumkin. Ya'ni 

bu adresdagi ma'lumotdan barcha foydalanuvchilar bir paytning uzida foydalanishi mumkin. 

URL kuyidagi formatga ega  

: 

• bog'lanish exemasi> bu HTTP, FTP va Gopher lardir. 

 faylning uzokdagi kompyuter fayl sistemasidagi tulik 

manzilini  aniklaydi.Bu  sxemaning  ko'plab  foydalanuvchilarga  tanish  bo'lgan  boshqacha  tasviri 

shunday ko'rinishga ega. 

  Bog'lanish sxemasi: //mashina nomi/domen nomi/faylning tulik nomi. 

  Bog'lanish  sxemasi  nomi  Internet  kompyuter  adresi  bilan  ikkita  qiya  chiziq  bilan 

chegaralanadi,  u  esa  bitta  qiya  chiziq  bilan  faylning  tulik  nomi  bilan  ajratiladi.  Ko'pchilik 

xollarda URL HTTP, FTP va Gopheraap ko'rsatgan ko'rinishga ega. 

URL ni batafsilrok tushunish uchun real misoldan foydalanamiz 

HTTP:// www. youthcenter. com /index.html 

Bu URL adres tarkibiy qismlarini ko'rib chikaylik: 

HTTP  resursdan  foydalanishda  gipertekst  (HuperTeht  Transfer  Protocol)  protokoli 

ishlatilyapti. 

www. youthcenter. com  

Ushbu ma'lumot joylashgan Internet saxifa nomi 

index.html faylning kompyuterdagi tula nomi. 

Ko'pchilik WWW saxifalar nomlanishi shu sxemaga mos keladi. E'tibor bergan bo'lsangiz, 

ba'zan  HTTP,  FTP  yoki  gopher  tipidagi  resurslarga  murojaat  kilinganda,  faylning  tulik  nomi 

bitta  kiyshik  chizik  bilan  tugallanadi.  Bu  anik  faylga  emas,  balki  belgilangan  katalog  ostiga 

murojaat etilganda sodir bo'ladi. Bu adresga murojaat kilinganda, kompyuter mazkur katalog va 

faylga  mos  standart  indeksli  faylni  beradi.  HTTP  ningstandart  indeksli  fayli  odatda  index.html 

(yoki index. htm)deb ataladi. Shu bilan birga u yana home.html, homepage.html, welcome.html 

yoki  deaulthtml  deb  atalishi  mumkin.1997  yildan  boshlab  Uzbekistonda  Internet  Provayderlar 

xizmat  ko'rsata  boshladi.  Xozirgi  kunda  Uzbekistonda  40  dan  ziyod  Internet  provayderlar 

ishlamoqda. Ba'zi provayderlarning nomi va saxifa manzilini kuyida keltiramiz. 

Provayder:  Internetga  bog'lanishni,  uzatilgan  elektron  pochtani  etkazishni  va  saqlashni 

ta‘minlaydi.  Bog'lanish  uchun  zarur  narsalar  bilan  ta‘minlashi,  sistemani  sozlash  bilan  bog'liq 

to'liq  ko'rsatmalar  berishi  shart.  Internetga  bog'lanish  uchun  oldin  serverga  so`ngra  butun 

dunyoga bog'lanish mumkin 

Internet Provayderni tanlash buyicha maslaxatlar 

Internet  tezligi  va  sifati  Provayderga  bog'lik.  Shuning  uchun  Provayderni  ganlashda 

kuyidagilarni xisobga olish maksadga muvofik. 

•  Qaysi  tarmoqlar  bilan  ma'lumot  almashadi,  tarmog'ning  ma'lumotni  utkaza  olish 

kobiliyati. 

• FTP imkoniyatining berilishi. 

• Aloqa tezligi va sifati, modemga telefon kila olish kobiliyati, provayder modemi turi (bir 

xil korxona modemlari muntazam aloqani o'rnatadi). 

• Texnik xizmat ko'rsatilishi. 

Modem:  Internetda  yaxshi  ishlash  uchun  modem  (moduyator-demodulyator)  ning  tezligi 

katta  bo'lishi  kerak.  Eng  kaimda  ma‘lumotlarni  uzatish  va  qabo'l  qilish  tezligi  28,8  Kb/sek. 

bo'lishi  shart.  Modem  ishlab  chikaruvchi  firmalar  ichida  eng  ommabopi  bu  US  Robotis  bo'lib 

ikki  xil:  Sportster-havaskorlar  uchun  va  Courier-professionallar  uchun  modemlarini  ishlab 

chiqadi. Modemlar ikki tipda ichki va tashqi bo'ladi. Tashqi modem SOM porti orqali ulanadi. 

Trafik:  Internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma'lumotlar  oqimi xajmi. 

DNS  server:  DNS  (Domain  Name  Servise  -  domen  nomlar  xizmati)  -  IP  manzillar  va 

kompyuterlar  domen  nomlarini  aniklovchi  server.  IP  manzil  va  kompyuterlarning  domen 

ko'rinishidagi  nomlari  bilan  ishlashni  tashkil  qilish  uchun  programma  joylashtirilgan 

kompyuterining IP manzili ko'rsatiladi. 

U  yoki  bu  serverning  vaqtincha  ishlamay  kolishini  yoki  ular  bilan  bog'lanish  kiyin 

bo'lishini  nazarda  tutib,  (sabablar  turli  bo'lishi  mumkin)  bir  kancha  DNS  serverlarini  ko'rsatish 

mumkin.  

Mirror  serverlar:  Ko'pchilikni  qiziqtiruvchi  serverlar  odatda  boshqa  mamlakatlar  

serverlariga  xam  joylashtiriladi.  Bu  esa  mamlakatlarga  yuboriladigan  so'roqlarning  xajmini 

kamaytirishga  va  tegishli  ma'lumotlarni  (Internet  saxifalarini)  tez  topishga  imkon  tug'diradi. 

Odatda  Mirror  serverining  borligi  home  page  (uy  saxifalarida)da  o'z  aksini  topgan  bo'ladi  va 

unga qarab qaysi server bilan ishlash qulayligi (tezligi) aniqlanadi va u tanlanadi. 

Yuqori  tezlikka  ega  bo'lgan  uzatish  kanallari:  Internet  ning  muhim  ko'rsatkichlaridan 

biri u orqali istalgan xajmdagi ma'lumotlarni tez uzatishdir. Shuning uchun Internet telefon orqali 

ishlaydi. Internet ajratilgan ijaraga olingan telefon yo'llari orqali o'rnatilgan bo'lsa, unda ishlash 

tezligi  yukori  bo'ladi.  Xozirgi  kunda  turli  tezliklar  bilan  ishlovchi  T1,  T2,  T3  tez  ishlovchi  

yukori  tezlikli kanallar sistemasi mavjud. 

Drayver - tarmoq adaptori bilan bevosita birxa arakat qiluvchi dastur. 

Modul  -  Drayver,  tarmoqdagi  qo'llanish  dasturlari  va  boshqa  modullar  bilan  bilan  birga 

arakat qiladigan dastur. 

Tarmoq interfeysi - kompyuterni tarmoqga ulovchi fizik qurilma – Ethernet  kartasi. 

Kadr - tarmoq interfeysini uzatadigan va qabo'l qiladigan ma'lumotlar bloki.  

IP – paket - IP modulini tarmoq interfesi bilan almashadigan ma'lumotlar bloki. 

UPD – deytagramma - IP moduli UPD moduli bilan almashinadigan ma'lumotlar bloki. 

TCP - IP moduli bilan TCP moduli almashinadigan ma'lumotlar bloki. 

qo'llanish  ma'lumotlari  -  Transport  darajasida  tarmoq  qo'llanish  dasturlari  bilan 

protokollar almashinadigan ma'lumotlar bloki 

Inkapsulyasiya  (kapsula-«idish»ni  yot  organizmlardan  xoli  etish  uchun  tashkil  etish 

ma'nosini  bildiradi)  -  Bir  protokol  xajmidagi  ma'lumotlarni  ikkinchi  protokol  xajmiga 

joylashtirish usuli. Masalan IP paketini  Enthenetga yoki TCP ni  IP paketiga joylashuvi. 

Internetga qanday bog'lanish mumkin. 

Internet  bir  -  biriga  bog'langan  kompyuterlar  yagona  tarmog'idir.  Kompyuterlar  bir  -  biri 

bilan qanday bog'lanadi degan savol tugilishi tabiiydir. Internetga bog'lanishning bir nechta usuli 

mavjud. Bog'lanish turlari o'zaro imkoniyatlari va ma'lumotlarni uzatish tezligi bilan farqlanadi. 

Bog'lanish imkoniyati va tezligi Internetdan foydalanish narxini belgilaydi. Sifat va tezlik oshishi 

bilan narx kutariladi. Bog'lanish turlarini narxi kamayishi tartibida keltiramiz: 

1.To'g'ridan to'g'ri kirish (pryamoe podsoedinenie vkdelennaya liniya).  

2.SLIP va RRR yordamida  

3.«Chaqiruv» yordamida bog'lanish (Dialup Access, Dialup)  

4.UUCP yordamida.  

Internetga  maxsus  aloqa  kanali  orqali,  yoki  telefon  tarmog'i  orqali  bog'lanish  mumkin. 

Bundan tashqari sun‘iy yuldosh orqali, Ethernet-radio, kabelli televidenie, elektr rozetkasi orqali 

ham bog'lanish mumkin. 

Windowsni Internetga ulanish uchun sozlash. 

Modemning  quruq  o'zi  Internetga  bog'lana  olmaydi.  Buning  uchun  maxsus  dastur  kerak. 

Bu  dastur  Udalyonny  dostup  k  seti  (Dial-up  Networking)  deb  ataladi.  Bu  dastur  modemni 

boshqaradi,  nomerlarni  teradi,  provayder  serveri  bilan  aloqa  o'rnatadi.  Bu  dasturni  o'rnatish 

zarur. Windows 98 da esa avtomatik ravishda o'zi o'rnatiladi. Faqat protokolni tanlash zarur. 

Sobiq  Ittifoq  mamlakatlarida  rus  tilidagi  aloqa  o'rnatish  qulayroq.  Lekin  bizda  telefon 

kabellari  orqali  aloqa  o'rnatish  juda  ham  yomon.  Shuning  uchun  ma‘lumotlarni  juda  sekinlik 

bilan olishimiz mumkin. Ikkinchi muammo bu til muammosi bo'lib, Rossiyada kirillcha harflarni 

kodlashni  yagona  standarti  yuq.  Windowsda  Windows-1251,  Unix  da  KOI-8  kodirovkalari 

ishlatiladi. 

To'g'ridan to'g'ri bog'lanish 

Bu  usul  tarmog'ning      barcha  imkoniyatlaridan  tulik  foydalanishga  imkon  beradi.  Buning 

uchun  aloxida  tarmoq  ajratiladi.  Uni  odatda  provayder  ta'minlaydi.Kompyuteringiz  server 

vazifasini utaydi. Bu bog'lanishning eng sifatli usuli bo'lib juda kimmat baxolanadi.Siz bu xolda 

Provayder  sifatida  ishlashingiz  mumkin.  Ya'ni  Server  yordamida  maxalliy  tarmog'dagi 

kompyuterlarni  Internetga  bog'lashingiz  mumkin.  Xar  bir  kompyuter  Internetning  barcha 

imkoniyatlaridan tula foydalanishi mumkin. Bunda ma'lumotlarni uzatish tezligi 10 Mb/sek. 

To'g'ridan  to'g'ri  aloqani  Radio  Ethernet  orqali  amalga  oshirish  mumkin/Radio  Ethernet 

orqali  bog'lanish  radio  kanal  orqali  bog'lanishdir.  Bu  bog'lanish  radioantennalar  yordamida 

amalga oshiriladi. Bunda bog'lanish uchun tarmoq simlarining zarurati bo'lmaydi.Shuning uchun 

bu bog'lanish uzok masofalarda xam aloqa bilan ta'minlaydi (Provaydergacha bo'lgan masofa 50 

kmgacha  bo'lishi  mumkin).  Ma'lumotlarni  uzatish  tezligi  11  Mbit/sek  ga  etadi.  SarkorTelekom 

provayderi shu usuddan foydalanadi. 

SLIP va RRR orqali bog'lanish 

SLIP  va  RRR  oddiy  telefon  tarmoqlarida  standart  modem  yordamida  ishlovchi  Interneg 

programma ta'minotdir. SLIP (Serial Line Internet Protocol) va PPP (Point to Point Protocol) da 

siz oddiy telefon tarmoqda ishlaysiz. Ish seansini tugatgandan sung telefon tarmoqni bushatasiz 

va  unda  boshqa  foydalanuvchi  ishlaydi.  SLIP  va  RRR  ning  yutugi  shundaki,  ular  Internetga 

to'g'ridan  to'g'ri  kirishga  imkon  beradi.SLIP  bu  oddiy  telefon  tarmog'i  va  modemdan 

foydalanadigan  Internet  protokoldir.RRR  bu  SLIP  ga  o'xshash  va  undan  keyinrok  yaratilgan 

protokoldir.  Uning  imkoniyaglari  SLIPra  nisbatan  ko'prok,  shuning  uchun  undan  ko'prok 

foydalaniladi. 

«Chaqiruv» buyicha bog'lanish 

«Chaqiruv» buyicha bog'lanish (Dial up access, Dial up) Internetga kirishga imkon beradi. 

Bunda foydalanuvchi mantikiy nom (login) va parol yordamida Internetga to'g'ridan to'g'ri kirib 

ishlash imkoniga ega bo'ladi. Bunda odatda bir tarmoqdan bir necha foydalanuvchi foydalanadi, 

va shuning uchun- tarmoqning tezligi sustrok bo'ladi  Internet bilan bog'lanish davomida uning 

imkoniyatlaridan  tula  foydalanish  mumkin.  Chaqiruv  buyicha  bog'lanishni  o'rnatish  juda 

oddiydir.Bu  usulning  narxi  boshqa  usullarga  nisbatan  kamrok  bo'lganligi  tufayli  odatda  undan 

ko'prok foydalaniladi. Bu usuldan xonadonlarda foydalanish xam qulaydir. 

"Chaqiruv buyicha" bog'lanishning sifatli usuli ISDN dir 

ISDN  (Integrated  Service  Digital  Network)  bu  rakamli  telefon  tarmog'idir.  U  odatdagi 

telefon tarmoqlaridan ma'lumotlarni uzatish tezligi bilan farqlanadi. ISDN yordamida Internetda 

ishlash  tezligi  odatdagi  telefon  tarmog'iga  karaganda  4.5  barobar  oshadi.  Bunda  tezlik 

128kbit/sekdir. ISDN ning narxi balanddir. ISDN turli ma'lumotlarni uzata oladi.Xozirgi kunda 

uning ikki standarti mavjud. Bu V ISDN Broadband ISDN,  ya'ni  yukori tezlikli ISDN va ko`yi 

tezlikli  N1SDN.Xozirgi  kunda  Toshkent  shaxrida  bu  tarmoqlar  mavjud  va  ATSlar 

iste'molchilarni ISDN bilan ta'minlamoqdalar. 

UUCP yordamida bog'lanish 

UNIX  operasion  sistemasi  UUCP  deb  ataluvchi  servisdan  foydalanadi  va  ma'lumotlarni 

standart  telefon  tarmoqlari  buyicha  uzatish  imkoniga  ega.  UUCP  faqat  fayllarni  bir  sistemadan 

boshqasiga uzata oladi, Internet pochtasi va USENET bilan ishlashga imkon beradi. UUCP keng 

tarqalgan.  Bu  bog'lanish  uchun  telefon  tarmog'i  va  modem  zarur.  UNIX  programmasining 

zarurati yuk. 

Nazorat savollari: 

1. Kompyuter tarmoqlari haqida ma’lumot bering.  

2. Lokal tarmoq deb nimaga aytiladi? 

3. Global kompyuter tarmoqlari deb nimaga aytiladi? 

4. Ishchi stantsiya deganda nima tushuniladi? 

5. Internet xalqaro tarmog‘i haqida ma’lumot bering? 

6. Internetga qanday ulanish usullari mavjud? 

7. Internetga ishlash qanday amalga oshiriladi?