1991-yil 19—21-avgustda Moskvada G

16-§. SIYoSIY PARTIYaLAR VA JAMOAT

TAShKILOTLARINING ShAKLLANIShI

Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining tegishli moddalarida, O‘zbekiston Respublikasining saylov to‘g‘risidagi qonunlarida, xususan, Oliy Majlisning 1996-yil dekabrda bo‘lgan yettinchi sessiyasida qabul qilingan «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi Qonun bunga yorqin misol bo‘la oladi. Bundan tashqari, mamlakatda ko‘ppartiyaviylik, hurfikrlilik va oshkoralik muhitini yaratishda O‘zbekiston parlamenti tomonidan qabul qilingan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi (1991-yil 14-iyun), «Jamoat tashkilotlari to‘g‘risida»gi (1991-yil 15-fevral), «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi (1991-yil 14-iyun), «Kasaba uyushmalari, ular faoliyatining huquqlari va kafolatlari to‘g‘risida»gi (1992-yil 2-iyul) qonunlar ham e’tiborga loyiqdir.

«Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi Qonunda shunday deyilgan: «Siyosiy partiya— qarashlari, qiziqishlari va maqsadlari mushtarakligi asosida tuzilgan, jamiyat muayyan qismining davlat hokimiyatini shakllantirishdan iborat siyosiy irodasini ro‘yobga chiqarishga intiluvchi hamda o‘z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi O‘zbekiston fuqarolarining ko‘ngilli birlashmasidir».
Bugungi kunda O‘zbekistonda 5 ta siyosiy partiya mavjud:

Xalq demokratik partiyasi (XDP) — 1991-yil 1-noyabrda tashkil etilgan.

«Adolat» sotsial-demokratik partiyasi (ASDP) — 1995-yil 18-fevralda tashkil topgan.

Milliy tiklanish demokratik partiyasi (MTDP) — 1995-yil 3-iyunda tashkil topgan.

«Fidokorlar» milliy demokratik partiyasi (FMDP) — 1998-yil 28-dekabrda tashkil topgan.

Liberal demokratik partiyasi (LDP) — 2003-yil 15-noyabrda tashkil topgan.

Bundan tashqari, «Xalq birligi» jamoatchilik harakati (1995-yil) faoliyat ko‘rsatmoqda.

Bu siyosiy tashkilotlarning jamiyatda tutgan o‘rni va mehnatkashlar ommasi o‘rtasidagi obro‘-e’tibori ular ishlab chiqqan va amal qilayotgan dasturlar nechog‘lik xalq ommasining istak va intilishlarini ifoda etganligi va mazkur siyosiy partiyalarning qay darajada hokimiyatga hamda o‘zaro bir-birlari bilan muxolifatga aylanganliklariga bog‘liqdir.

Darhaqiqat, «Muxolifat» deganda biz nimani tushunamiz?
Arabcha «muxolifat» — «kelishmovchilik», «teskarilashish», «qarama-qarshilik», «ziddiyat» kabi ma’nolarni anglatadi.
Muxolifat turli ko‘rinishlarda sodir bo‘lishi mumkin: a) Parlament doirasidagi muxolifat; b) Parlament doirasidan tashqaridagi muxolifat; d) Siyosiy partiyalar saflaridagi o‘zaro ichki partiyaviy muxolifat.

Parlament doirasidagi muxolifat mamlakatda bo‘lib o‘tgan saylovlar davomida turli xil g‘oyaviy-siyosiy va mafkuraviy qarashlardagi siyosiy partiyalar vakillaridan parlamentga saylangan deputatlar guruhi bo‘lib, ular parlamentda hukumatga, hukmron partiyaga muxolifat bo‘lib alohida fraksiyaga uyushadilar. Mazkur fraksiyalar ijtimoiy-siyosiy masalalarda mamlakatda hukmron siyosiy partiya va hukumat yuritayotgan siyosatga qo‘shilmasligi va o‘zining ayricha, undan farq qiluvchi yo‘lini — dasturini ilgari surishi mumkin.

Parlamentdan tashqaridagi muxolifat esa mamlakat Oliy organi — parlamentga saylovlar davomida o‘z vakillarini o‘tkaza olmagan, ammo ijtimoiy-siyosiy masalalarda mamlakatni boshqarayotgan hukumat va siyosiy partiyaga muxolifatda bo‘lgan siyosiy partiyadir.

Ichki partiyaviy muxolifat esa muayyan partiya rahbariyatining rasmiy siyosatiga, ish uslubiga, yo‘l-yo‘rig‘iga qo‘shilmagan, undan norozi bo‘lgan partiya a’zolari guruhidir.

Taraqqiy topgan barcha demokratik mamlakatlarda muxolif siyosiy partiyalar mavjud va ular faoliyat ko‘rsatib kelmoqdalar. Turli partiyalarning bu xildagi qutblashuvi odatda parlament doirasidagi muxolifat shaklida ko‘zga tashlanadi.

O‘zbekistonda ham bunday siyosiy jarayon o‘ziga xos davom etdi. Shaxsan Prezident I.A.Karimov homiyligida ko‘chalarda baqir-chaqir qilib yurgan «siyosatchi»larga qonuniy imkoniyat berildi. Rasman 1989-yilning 28-mayida vujudga kelgan «Birlik» xalq harakati va 1990-yil 30-aprelda tashkil topgan «Erk» demokratik partiyasi shular jumlasidandir. Ular o‘z maqsad va intilishlari bilan mavjud mustamlakachilikka asoslangan tuzumga qarshi edilar. O‘zbekistonning milliy davlat mustaqilligi, o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi va boshqa bir qator talablarni o‘rtaga qo‘yib chiqqan edilar. Ammo, «Birlik» xalq harakati va «Erk» demokratik partiyasi rahbarlarining fojiasi shunda ediki, ular jamiyat taraqqiyotining obyektiv rivojlanish qonunlarini tushunmas yoki tushunishni istamas edilar. Jumladan, ular Sho‘rolar mustamlakachiligi davrida qanday kurash yo‘lini tanlagan bo‘lsalar, O‘zbekiston mustaqillikka erishgan va mamlakatda ijobiy demokratik o‘zgarishlar amalga oshirilayotgan davrda ham o‘z eski usuldagi kurash yo‘llarini o‘zgartirmadilar. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston hukumatining har qanday faoliyatini o‘jarlik bilan faqat qora bo‘yoqlarda ko‘rsatishdan nariga o‘tmadilar.

Shu ma’noda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1996-yil 25-dekabrda qabul qilgan «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi Qonuni katta ahamiyat kasb etadi. Unda ko‘ppartiyaviylikning asosiy mezonlari, siyosiy partiyalar faoliyatining huquqiy asoslari har tomonlama ko‘rsatib berilgan.

Albatta, siyosiy partiyalar o‘z harakat dasturlari asosida xilma-xil qarashlarni ilgari suradilar va rivojlangan huquqiy demokratik jamiyatni barpo qilishga hissa qo‘shadilar. Ammo siyosiy partiyalar milliy istiqlol mafkurasi tamoyillarini o‘z harakatlarining bosh mezoniga aylantirmoqlari lozim. Milliy istiqlol g‘oyasiga zid dasturni ilgari suruvchi partiyalar faoliyatiga yo‘l qo‘yish mumkin emas. Chunki, «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» (2000-yil) risolasida qayd etilganidek: «...Xalq manfaatlari, istiqlol g‘oyalari qaysi siyosiy va mafkuraviy kuchga mansubligidan qat’iy nazar barcha yurtdoshlarimiz uchun muqaddasdir». Shu boisdan ham O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57-moddasida ko‘zda tutilgan masalalar diqqatga loyiq.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidan:

12-modda. Konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, xalqning sog‘ligi va ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati taqiqlanadi.

Maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish taqiqlanadi.
Shuningdek, «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi Qonunning 13-moddasida siyosiy partiyalar Respublika Oliy Majlisiga saylangan o‘z vakillari ishtirokida alohida fraksiyaga uyushish huquqiga ega ekanliklari ham aniq va ravshan belgilab qo‘yilgan (11-ilova).

Partiyalar fraksiyalari har bir partiya fraksiyasi rahbarining bergan tegishli arizasi va ta’sis hujjatlariga asosan Oliy Majlis tomonidan ro‘yxatga olinadi. Siyosiy partiya fraksiyasining rahbari Oliy Majlis Kengashi tarkibiga kiradi.

Fraksiyalarning faoliyatiga tashkiliy, texnikaviy va boshqa xizmatlar ko‘rsatish O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining kotibiyati tomonidan ta‘minlanadi. Bundan tashqari, mazkur Qonunda siyosiy partiyalarning demokratik tamoyillar asosida tashkiliy va amaliy jihatdan shakllantirish va ular faoliyatining qonuniy yo‘nalish va asoslari belgilab berilgan.
O‘zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishgandan keyingi-yillarda 5 ta siyosiy partiya vujudga keldi va ular faoliyat ko‘rsatmoqda.

O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi (XDP) 1991-yil 1-noyabrda Toshkentda bo‘lib o‘tgan ta’sis Qurultoyida Nizomi va dasturi qabul qilindi va 1991-yil 15-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida ro‘yxatga olindi.

Xalq demokratik partiyasi mamlakatda adolatli jamiyat qurish uning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash, O‘zbekiston xalqlari o‘rtasida tinchlik, osoyishtalik, fuqarolar totuvligini ta’minlash, har bir mehnatkashning moddiy va ma’naviy turmushini yaxshilash, fuqarolarning teng konstitutsiyaviy haq-huquqlarini himoya qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan.
O‘zbekiston XDPning oliy organi — Qurultoy 5 yilda bir marta chaqiriladi. Unda partiyaning rahbar organlari saylanadi.

O‘zbekiston XDP parlament partiyasidir. O‘z a’zolaridan Oliy Majlis va mahalliy hokimiyat organlariga saylovlar paytida nomzodlar ko‘rsatib davlat hokimiyati organlarining barcha bo‘g‘inlarida ishtirok etadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 24-fevraldagi qarori bilan partiyaning 69 kishidan iborat Oliy Majlis deputatlari fraksiyasi ro‘yxatga olindi.

1999-yil 5- va 19-dekabr kunlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisiga saylangan deputatlardan 48 nafari XDP vakilidir.

O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi tarkibida 218 ta viloyat, shahar va tuman kengashlari,13 ming 665 boshlang‘ich, jumladan, 3952 hududiy tashkilotlar ish olib bormoqda. Uning 420 mingga yaqin a’zosi bor.

XDPning «O‘zbekiston ovozi», «Golos Uzbekistana» gazetalari va «Muloqot» jurnali mavjud.
O‘zbekiston milliy istiqloli yillarida siyosiy kuch sifatida shakllangan partiyalardan yana biri — «Vatan taraqqiyoti» partiyasidir (VTP). U 1992-yil 24-mayda Toshkentda bo‘lib o‘tgan ta’sis Qurultoyida tuzilgan. Ushbu Qurultoyda uning Nizomi va dasturi qabul qilinib, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1992-yil 10-iyulda ro‘yxatga olingan.
«Vatan taraqqiyoti» partiyasining asosiy maqsadi mustaqil O‘zbekiston Respublikasida yashayotgan barcha millat va elatlarning umumiy manfaatlariga mos keladigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy demokratiya prinsiplariga asoslangan, yangi ijtimoiy munosabatlar qaror topgan adolatli fuqarolik jamiyatini qurish edi.
Partiya o‘zining a’zolarini Oliy Majlisga, mahalliy hokimiyat organlariga saylovlar vaqtida nomzod etib ko‘rsatdi va davlat hokimiyati organining faoliyatida ishtirok etdi.

1995-yil 24-fevralda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida partiyaning 14 kishidan iborat Oliy Majlis deputatlari fraksiyasi ro‘yxatga olindi.

O‘zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi (ASDP) 1995-yil 18-fevralda Toshkentda o‘z ishini olib borgan I ta’sis Qurultoyida tuzilgan. Qurultoyda uning Nizomi va dasturi qabul qilingan va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1995-yil 18-fevralda ro‘yxatga olingan.
«Adolat» sotsial-demokratik partiyasining asosiy maqsadi mustaqil O‘zbekiston Respublikasida barcha millat va elatlarning umumiy manfaatiga mos keladigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan yetuk, demokratiya tamoyillariga asoslangan adolatli fuqarolik jamiyat qurishda faol ishtirok etishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 24-fevraldagi qarori bilan ushbu partiyaning 47 kishidan iborat Oliy Majlis deputatlari fraksiyasi ro‘yxatga olindi.

1999-yil 5- va 19-dekabr kunlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylangan deputatlardan 11 nafari «Adolat» sotsial-demokratik partiyasiga mansub a’zolardir.

O‘zbekiston «Adolat» SDP safida 30 mingdan ortiq a’zo bor. Qoraqalpog‘iston Respublikasida, barcha viloyatlarda, shuningdek 175 shahar va tumanlarda partiya Kengashlari tuzilgan. Joylarda 1000 dan ortiq boshlang‘ich partiya tashkilotlari ish olib bormoqda.

Partiyaning «Adolat» nomli ijtimoiy-siyosiy haftalik gazetasi mavjud.

O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi (MTDP) 1995-yil 3-iyunda Toshkentda bo‘lib o‘tgan ta’sis qurultoyida tuzilgan. Ushbu Qurultoyda partiya Nizomi va dasturi qabul qilingan va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1995-yil 9-iyunda ro‘yxatga olingan.

1999-yil 5- va 19-dekabr kunlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylangan deputatlardan 10 nafari Milliy tiklanish demokratik partiyasiga mansub a’zolardir.

O‘zbekiston MTDPning oliy organi 5 yilda chaqiriladigan qurultoy bo‘lib, unda rahbar organlar saylanadi. Hozirda joylarda partiya tashkilotlari va bo‘g‘inlari ish olib bormoqda. Uning 6 mingga yaqin a’zosi bor.

MTDPning «Milliy tiklanish» haftalik gazetasi faoliyat ko‘rsatmoqda.

O‘zbekiston «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasi 1998-yil 28-dekabrda bo‘lib o‘tgan I ta’sis Qurultoyda tuzilgan. Qurultoyda uning Nizomi va dasturi qabul qilinib, Adliya vazirligi tomonidan 1999-yil 4-yanvarda ro‘yxatga olingan.

Partiyaning vujudga kelishi va faoliyat ko‘rsatishidan bosh maqsad — ko‘p ukladli iqtisodiyotga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayangan fuqarolik jamiyatini qurish jarayoniga hamda unga xizmat qiladigan demokratik-huquqiy davlatni barpo etish ishiga hissa qo‘shishdir.

Ushbu bosh maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun hozirgi vaqtda joylarda mazkur partiyaning 2000 boshlang‘ich hududiy tashkilotlari, 202 ta tuman va shahar partiya tashkilotlari hamda 14 ta viloyat maqomiga ega partiya tashkilotlari faoliyat ko‘rsatyapti.

1999-yil 5- va 19-dekabr kunlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylangan deputatlardan 34 nafari Fidokorlar milliy demokratik partiyasiga mansub a’zolardir.

2000-yil 9-yanvar kuni bo‘lib o‘tgan Prezidentlikka saylovda Islom Abdug‘aniyevich Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodi ham aynan Fidokorlar milliy-demokratik partiyasidan ko‘rsatildi. Xalqaro miqyosda umume’tirof etilgan demokratik tamoyillarga to‘liq rioya qilingan holda xorijiy va mahalliy kuzatuvchilarning nazorati ostida odilona tarzda, muqobillik asosida o‘tkazilgan mazkur saylovda Fidokorlar partiyasidan ko‘rsatilgan nomzod Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylanishi respublika tarixi muhim voqeadir.

2000-yil 14-aprelda «Vatan taraqqiyoti» partiyasi va «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasining qo‘shma qurultoyi bo‘ldi. Unda har ikki partiya harakati, faoliyat dasturi yakdilligi muhokama qilindi va ular birlashib ishlash maqsadga muvofiq degan xulosaga keldilar. Partiyalar birlashib, Vatan taraqqiyoti yo‘lida xizmat qilishga qaror qilindi. Birlashgan partiyaning nomi «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasi deb ataldi.

Partiyalar Oliy Majlisdagi fraksiyalarini ham birlashtirdilar. Natijada FMDPning Oliy Majlisdagi fraksiyasi a’zolari soni 54 taga yetdi.

Partiyaning «Fidokor» nomli ijtimoiy-siyosiy gazetasi mavjud.

Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi (LDP) 2003-yil 15-noyabrda Toshkentda bo‘lib o‘tgan ta’sis qurultoyida tuzilgan. Qurultoyda uning Nizomi va dasturi qabul qilinib, Adliya vazirligi tomonidan 2003-yil 3-dekabrda ro‘yxatga olindi.

LDP mamlakatimizda davlat va jamiyat tizimi rivoji va yangilanishida, Vatan taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlarning jadal sur’atlar bilan amalga oshirilishida faol ishtirok etadigan yangi siyosiy kuch sifatida maydonga chiqdi.

O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasining asosiy vazifasi mamlakatimizning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy hamda jamiyatimiz taraqqiyotining boshqa sohalarini erkinlashtirish, davlat va jamiyatni demokratik asosda yangilash, islohotlarni yanada chuqurlashtirish, inson huquq va erkinliklarini, tadbirkorlar va ishbilarmonlar manfaatlarini himoya qilishga yo‘naltirilgan dasturni hayotga tatbiq qilishdan iborat.