11. Mavzu: Bolalarda nutqning rivojlanishi

11. Mavzu: Bolalarda nutqning rivojlanishi
Reja:
1. Nutq to’g’risida umumiy tushuncha
2. Bola nutqining xususiyatlari
3. Tarbiyachining bolalar nutqini rivojlantirishdagi vazifalari
Tayanch tushunchalar:Nutq to`g`risida umumiy tushuncha. Nutq va til. Nutq va tafakkurning o`zaro bog’liqligi. Nutqning fiziologik asoslari. Nutq turlari: og`zaki, yozma, monologik, dialogik, ichki va tashqi, imo-ishorali, aks-sadoli, yig`iq va yoyiq kabilar. Nutq sifatlari va vazifalari. Bolalarda nutqning rivojlanishi.Bola nutqining xususiyatlari. Nutqning muomalada ko’rinishi. Bola nutqining rivojida oila muhitining o’rni. Egosentrik nutq. Tarbiyachining bolalar nutqini rivojlantirishdagi vazifalari.
Kishilarning til vositasida o‘zaro munosabatda bo‘lish jarayoninutq deb ataladi. Nutq va tilni aynan bir narsa deb hisoblash yaramaydi. Nutq odam boshqa kishilar bilan munosabatda bo‘lish maqsadida tildan foydalanish faoliyatidir. Har bir odam muomalani o‘zicha amalga oshiradi. Kishilar nutq yordamida o‘z zamondoshlariga muayyan vaqtda nimalar yuz berayotganini xabar qilibgina qolmaydilar, balki insoniyat to‘plagan bilimlarining hamma boyligini avloddan avlodga o‘tkazib beradilar ham. Bola nutqni egallab olgandan so‘ng o‘zi tugilgan jamiyat hayotida kishilar bilan munosabatda bo‘ladi. Til milliy xarakterga ega ijtimoiy tarixiy hodisadir. Turli kishilarda jumla tuzilishi ham bir-biridan farq qiladi. Agar bola biror sabablarga ko‘ra nutqni egallab olmasa, uning aqliy kamoloti juda past darajaga tushib qolgan bo‘lar edi. Yuqorida aytib o‘tilganidek tafakkur va nutq bir-biri bilan bog‘lanib ketgan. Odam o‘ylayotganda odatda fikrlar jumlalartarzida, ichki nutq deb ataluvchi nutq tarzida ifoda etiladi. Darhaqiqat, bir-ikki so‘zni ichingizda aytmasdan turib, biror narsa haqida so‘zlab ko‘ringchi, siz bunga erisha olmaysiz.
Nutqning anatomik-fiziologik mexanizmlari. Nutq jarayoni periferik organlarning ishi bilan ham, bosh miya po‘sti faoliyati bilan ham bog‘liq ravishda sodir bo‘ladi. Nutq apparatning periferik qismiga nutq organlari, eshitish va ko‘rish organlari kiradi. Nafas olish organlari (o‘pka, bronxlar, nafas olinadigan bo‘g‘iz), ovoz vibratori (bo‘g‘izning ovoz muskullari) va ovoz muskullarining tebranishi natijasida hosil bo‘ladigan ovozni kuchaytiruvchi rezonator (og‘iz, burun bo‘shliqlari, halqum) nutq organlari hisoblanadi. Eshitish organi nutqni, ko‘rish organi yozma nutqni, shuningdek, og‘zaki nutqnito‘ldiruvchi imo-ishoralarni idrok etishni ta’minlaydi. Yozishda(ko‘zi ko‘rmaydigan kishilarni o‘qitishda) nutq apparatiga qo‘lning muskul-harakat sezgilari ham qo‘shiladi. Bola dastlab nutqni egallayotgan davrida uning nutq tovushlariga bo‘lgan rеaksiyasi juda umumlashgan xaraktеrga ega bo‘ladi. Masalan, agar soatni bolaga «chiq-chiq» dеb tushuntirilgan bo‘lsa u «tiktik » dеgan so‘zga ham baribir soatni ko‘rsatavеradi. Bolalarda hali nutq tovushlari yaxshi diffеrеnsirovka qilinmagan bo‘ladi.
Bosh miya po‘stlog‘ining nutq-eshitish, nutq-ko‘rish va nutq-harakat markazlari deb ataluvchi qismlari nutq apparatining markaziy qismi hisoblanadi. Nutqning eshitish markazi bosh miya po‘stlog‘ining chap chakka tomonidagi nutqning orqaroq qismida joylashgan. Nutqning harakat markazi chap yarimsharning manglay qismida joylashgan. Bu markazning ishi buzilsa, harakat affaziyasi paydo bo‘ladi, ya’ni kishi gapira olmaydigan bo‘lib qoladi. Bola qo‘lida qo‘ng‘iroq ushlab turibdi deb faraz qilaylik. Bu holda bolada muskul harakat sezgilari paydo bo‘lishi bilan bir vaqtning o‘zida, qo‘ngiroqni ushlash paytida u chiqargan ovoz, bolaning eshitish nervini ham qo‘zg‘atadi, shundan so‘ng harakat vujudga keladi va nihoyat harakat bolaning ongida ancha kengroq aks ettiriladi: yuqoridagi uch refleksga to‘rtinchisi qo‘shiladi. I.P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, odamda muaffaqiyatli nervbog‘lanishlari qo‘zg‘atuvchilarning faqat bevosita ta’sir ko‘rsatishi natijasiga emas, balki ana shu bevosita qo‘zg‘atuvchilar o‘rniga keluvchi so‘z ta’sirida ham paydo bo‘ladi. Bunda so‘z bevosita qo‘zg‘ovchilar bilan, voqelikning birinchi signallari bilan uzviy bog‘lanishi tufayli, ya’ni o‘zining ma’nosiga ko‘ra qimmati tufayligina voqelikning signali bo‘lib xizmat qiladi. Odam so‘zni voqelik bilan bog‘lay olgan taqdirdagina uning ma’nosiga tushunadi.
Nutq turlari
Ovoz chiqarib talaffiiz etiladigan nutq tashqi nutq deb ataladi. Lekin biz yuqorida aytib o‘tdik-ki, o‘ylayotgan paytimizda ovoz chiqarmasdan ham nutqdan foydalanamiz. Tashqi nutq og‘zaki va yozma bo‘ladi. Og‘zaki nutq monologik va dialogik nutqbo‘lishi mumkin. Monologik nutq, nomining o‘zi ko‘rsatib turganidek bitta odamning nutqidir. U ko‘pincha boshqa kishilarga, tinglovchilarga (ma’ruza, hikoya, majlisda so‘zga chiqish va hokazolar tarzida) qaratilgan bo‘ladi, lekin tinglash paytida ham o‘zi uchun ovoz chiqarib talaffuz etilishi mumkin. Monologik nutq tinglovchilarga qarata aytilayotgan vaqtda ular uchunTushunarli bo‘lishi kerak. Shuning uchun boshqalarga qarata gapirayotgan odam o‘zining nutqi qanday idrok etilayotganini hisobga olib borishi zarur. Shuni aytish kerak-ki boshlang‘ich sinfda nutqning monologik shaklini suiiste’mol qilmaslik lozim, kichik yoshdagi o‘quvchilar jonli suhbat jarayonida aytilgan matnni ma’ruza tarzida bayon etilgan matnga qaraganda ancha durustroq idrok etadilar, tushunadilar va o‘zlashtirib oladilar.Dialogik nutq ikki yoki undan ko‘proq kishining suhbatidan iborat bo‘ladi. Har bir so‘zlovchining fikrlari odatda almashinib turadi va monologik nutqdek ancha davomli bo‘lmaydi. Ba’zan dialogik nutq biror masala aniqlab beriladigan disput, munozara formasini kasb etadi. Yozma nutqqa alohida talablar qo‘yiladi. Kitobxon, odatda avtor yo‘qligida nutq mazmuni bilan tanishadi, shuning uchun nutq juda tushunarli, aniq bo‘lishi kerak. Bundan tashqari yozma nutqda nutqni aniqroq qilishga yordam beradigan tegishli intonatsiya, mimika, imo-ishoralardan foydalanish imkonini bermaydi. Shu munosabat bilan yozma nutq ancha qiyinchilik tug‘diradi. Og‘zaki nutq ancha qiziqroq bo‘lishi mumkin, tinglovchi suhbatdoshidan tushunarsiz narsani hamisha aniqlab olish imkoniga ega bo‘ladi, yozma nutqni esa to‘liq, kengaygan holda tuzish zarur. Og‘zaki yoki yozma nutq odamgahar xil talablar qo‘yadi. Bir xil kishilar yaxshi gapira oladilar-u yomon yozadilar, boshqalari o‘z fikrlarini yozma ravishda yaxshi bayon qiladilar-u, lekin ularning og‘zaki nutqlarida (ayniqsa ko‘pchilik oldida gapirishga to‘g‘ri kelsa) nuqsonlar bo‘ladi. Nutqning aytib o‘tilgan hamma turlari faol nutq tushunchasiga kiradi. Ammo passiv nutq ham bo‘ladi, bunda odam gapirmay (yozmay) faqat tinglaydi. Passiv nutq boshqa kishining nutqiniidrok etish va tushunishini o‘z icniga oladi. Buning uchun til vositalarini (tovushlar, so‘zlar, ularning birikmalarini), ana shu vositalar bilan ifodalanadigan fikrlarni ham aniqlab olish zarur. Affеktiv nutq turli omillar ta’sirida birdaniga vujudga kеluvchi, jahlning mahsuli bo‘lib, bunda u to‘satdan suhbatdosh, raqib tomonga uzatiluvchi, o‘ta ta’sirchan, xavfli, ruhiy nishon vazifasini bajarib, zarbasi jihatidan altеrnativi yo‘qligi bilan boshqa nutq turlaridan kеskin ajralib turadi. Jahl, qasos, alam, tajovuz kеchinmalarini o‘zida aks ettirib, o‘ta tanglik, zo‘riqish (strеss) mahsuli bo‘lib hisoblanadi («Jahl kеlganda aql kеtadi»; «Hissiyot bilan emas, balki aql bilan ish tut»). Yozma nutq insoniyat tarixining taraqqiyot bosqichida paydo bo‘lib, hozirgacha u o‘z rivojlanishida davom etmoqda. E.G‘. G‘oziyеv ta’rificha, tilning barcha qoidalariga (orfografik, morfologik, sintaksik, lеksik, orfoepik, lingvistik, fonеmatik, flеksiv va h.k.), qonuniyatlariga, mеxanizmlariga (jonli ifodalarnimujassamlashtirgan holda) asoslangan tarzda, muayyan shartli alomatlar (grafiklar) yordamida shakl, tuzilish, ma’no, mazmun va mohiyatni uzluksiz, tadrijiy ravishda axborotlarga aylantirib bеruvchi nutq turi yozma nutq dеyiladi