11- §. Oyning harakati va fazalari

8- §. Oyning harakati va fazalari. Quyosh va Oy tutilishlari

• Oy — Yerning tabiiy yo'ldoshi bo'lib, uning atrofida 27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Bu davr Oyning siderik davri yoki yulduz davri deb yuritiladi. Oyning Yer atrofida aylanish yo'nalishi, yulduzlarning Yer atrofidagi ko'rinma aylanishiga qarama-qarshi bo'lib, u g'arbdan sharqqa (ya'ni Yerning o'z o'qi atrofida aylanish yo'nalishi bilan bir xil yo'nalishda) harakat qiladi. Oyning o'z orbitasi bo'ylab harakat tezligi sekundiga 1 kilometrni tashkil etib, yulduzlarga nisbatan har sutkada taxminan 13 gradus siljib boradi.
• Oy orbitasining tekisligi, Yerning Quyosh atrofida aylanish tekisligi (ekliptika) bilan 5°9' li burchak tashkil qiladi.
• Qizig'i shimdaki, Oy o'z o'qi atrofida va Yer atrofida bir xil -27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Oyning o'z o'qi atrofida va Yer atrofida aylanish davrlari o'zaro teng bo'lganidan Oy, Yerdan qaraganda, har doim bir tomoni bilan ko'rinadi.

• Ma'lumki, Oy Yer atrofida aylanayotganda, Quyosh nurlarini qaytarishi tufayli bizga ko'rinadi. Bu ko'rinish, ayni o'sha paytda Oyning Quyoshga nisbatan qanday joylashishiga ko'ra turlicha bo'ladi.
• Yerdan qaraganda Oyning turli shakllarda (yangioy, yarimoy, to'linoy) ko'rinishi uning fazalari deyiladi. Oy fazalarining almashinishi uning Yer va Quyoshga nisbatan tutgan vaziyatiga bog'liq-ligi 33- rasmda keltirilgan.
• Chizmada Quyosh nurlari parallel dasta ko'rinishida tushayot-ganda Oy boshida, to'linoy paytida hamda birinchi va oxirgi chorak fazalarida Oyning Yer atrofidagi vaziyatlari raqamlar bilan ko'rsa-tilgan. Chizma ostida esa Oyning raqamlar bilan ko'rsatilgan holat-larida, Yerdan qaraganda uning qanday ko'rinishlarda bo'lishi aks ettirilgan.

• 33—rasm. Oy fazalarining almashinishi ( pastda mos ravishda, Oyning osmonda kuzatuvchiga ko’rinish hollari: 1. yangioy. 3. Birinchi chorak fazasi. 5. To’linoy. 7. Oxirgi chorak fazasi).

• Chizmadan ko'rinishicha, Quyosh har doim Oyning yarim sferasini yoritadi, biroq uning bu yoritilgan yarim sferasi Yerdan butunlay ko'rinmasligi (yangioyda - 1-holatda) yoki to'la ko'ri­nishi (to'linoyda — 5-holatda), yoki qisman ko'rinishi (boshqa holatlarda) mumkin ekan.
• Oyning ma'lum fazasidan (masalan, to'linoy fazasidan) ikki marta ketma-ket o'tishi orasidagi vaqt 29,53 sutkani tashkil etadi va u Oyning sinodik davri deyiladi. Sinodik davrning Oyning yulduzlarga nisbatan aylanish davridan (siderik davr) uzunligiga sabab Yerning Quyosh atrofida aylanishidir.
• Quyosh botgach, Oyning ingichka o'roq shaklida g'arb tomon-da birinchi ko'rinishi, xalq tilida, yangioy (yoki hilol) deyilib, bunday Oy odatda Oy boshidan keyin ikkinchi kuni ko'rinadi.
• Bunday holatda Oyning Quyosh bilan yoritilmagan qismi ham xira kulrang shaklda ko'zga tashlanadi. Oyning Quyosh bilan yoritilmagan qismining bunday xira ko'rinishi Yerdan qaytgan Quyosh nurlari bilan uning yoritilganligi tufayli sodir bo'ladi.

•