10-mavzu: Mantiq fanining predmeti va vazifalari Bilish jarayoni qanday amalga oshiriladi?

10-mavzu: Mantiq fanining predmeti va vazifalari

1. 
   Bilish jarayoni qanday amalga oshiriladi?
   
2. 
   Tafakkur nima va u qanday xususiyatlarga ega?
   
3. 
   Mantiq atamasi qanday ma’noni anglatadi?
   
4. 
   Fikrda izchillik deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Tushunchaning mazmuni va hajmi?
   

Javoblar

1. 
   Bilish nazariyasi bolajak mutaxassiskadrlarda muayyan ilmiy layoqat va qobiliyatlarni shakllantirishga ko‘maklashadi. Milliy mustaqillik yillarida gnoseologiya oldiga qo‘yilayotgan eng muhim vazifalardan biri, ilmiy bilimlarnin jamiyatimiz taraqqiyoti, tinchligi va farovonligi uchun xizmat qilishini ta’minlaydigan omil va mexanizmlarni o‘rganish, ulug‘ ajdodlarimizning ilmiy bilimlarni rivojlantirish borasida orttirgan tajribalarini keng ommalashtirishdir. 2. zamonlar faylasuflarning ustozi Suqrot « 0 ‘zingni bilsang, olamni bilasan», — degan edi. Falsafiy hikmatga aylanib ketgan bu fikr ortida olam kabi inson ham sir-u sinoatlarga boy, u o‘zini bilish orqali olam mohiyatini anglashga yo‘l ochishi mumkin, degan g‘oya yotibdi. Shu ma’noda, inson o‘zini tashqi olamdan ajratib, alohida bir mo'jiza va tadqiqot mavzui sifatida o‘rganishga harakat qila boshlagan paytdan buyon uni o‘ylantirib kelayotgan muammolardan biri ongning mohiyati, tafakkurning kelib chiqish masalasidir.
   

3.«Mantiq» so‘zi yunon tilidagi «logika» so‘zining arabcha tarjimasidir, «Logikos» - so‘z, aql, aql yuritish, qonun ma’nolariniberuvchi keng qamrovli termindir. «Mantiq» istilohining qamrovi ham «logos»niki kabi bo‘lib, uning o‘zagi «so‘zlashuv» ma’nosini beradigan «nutq» 80‘zidir1. Biz «mantiq» istilohini fanni ifodalash uchun qo‘llaymiz. Mantiq shakllari orasida quyidagilar muhim o‘rinni egallaydi:

Formal mantiq — mulohazalar va isbotlashning strukturasini analiz qilish, o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi fan bo‘lib, unda asosiy e’tibor mazmunga emas, shaklga qaratiladi.

Noformal mantiq (informal logic) — tabiiy tilda argumentlashni

qurish va baholashning noformal standartlarini, uni talqin qilishning

usullari va mezonlarini ishlab chiquvchi normativ fandir.

Nazariy mantiq — muayyan bilimlarning mantiqiy sistemasi

yoki mantiqiy nazariyalar yig‘indisi bo‘lib, ular tabiiy va maxsus

formallashgan (sun’iy) til vositasida, ma’lum bir prinsip va aksiomalarga asosan qurilgandir.

Amaliy mantiq — 1) insonlarning tabiiy tafakkurlash jarayonini;

2) nazariy mantiqdan konkret holatlarda foydalanishni, ya’ni dalillash

va rad etishni; 3) faoliyat mantig‘i, qaror qabul qilish mantig‘i,

tanlash mantig‘i, evristika, prakseologiya, konfliktologiya va boshqa

shu turdagi mantiqiy nazariyalar va tadqiqotlarni ifodalaydi.

4. tushunchaning mazmuni va hajmi. Har bir tushuncha muayyan hajm va mazmunga ega. Tushunchaning hajmi unda fikr qilinayotgan predmetlar yig‘indisini aks ettiradi. Masalan, «oral» tushunchasining hajmi Yer yuzidagi mavjud barcha orollarni o‘z ichiga qamrab oladi. Tushunchani ifodalovchi so‘zda ko‘plik qo‘shimchasi «lar» bolmasa ham, u umumiy hajmga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, inson, uy, davlat tushunchalari kabi.

Hajmiga ko‘ra tushuncha turlari Misollar

Yakka tushunchaning hajmida bitta predmet fikr qilinadi.

«0‘zbekiston Respublikasi», «Ko‘kaldosh madrasasi».

Umumiy tushunchalar predmetlar guruhini aks ettiradi. Umumiy

tushunchalarni aks ettiruvchi predmetlarning miqdori sanaladigan

va sanalmaydigan bo‘lishi mumkin.

Inson, stol, shoir — sanalmaydigan umumiy tushunchalar.

XIX asr o‘zbek shoiralari, Nobel mukofotini olganlar — sanaladigan

umumiy tushunchalar.

Ayiruvchi tushuncha shunday sinf (umumiy) tushunchasiki, unda

aks etgan belgilar shu sinfning har bir predmetiga xosdir.

Fan, non.

To‘plovchi tushuncha ham sinf (umumiy) tushunchasi bo‘lib,

u aks ettirgan belgilar shu sinfni (umumiylikni) tashkil etuvchi

har bir predmetga taalluqli bo‘lmaydi.

Qo‘shin, o‘rmon.

Bo‘sh hajmli tushuncha real voqelikda mavjud bo'lmagan, lekin

tushunchada ifodalanadigan buyum va hodisalarni aks ettiradi.

Uchar gilam, kentavr, sim