1-Vetenariya Meditcinasi Oqiwshisi Nuradinov Sadiqtin’

1-Vetenariya Meditcinasi Oqiwshisi

Nuradinov Sadiqtin’

Sohada Axborat Texnologiyasi Pa’ninen

O’Z BETINSHE JUMISI

REJE

1. Zamanogoy Axbaratin’ asirimizde tutqan orni

2. Axbaratin’ Qa’wpsiz uzatliwi

3. Veruslarg’a Qarsi Sistema

Házirgi zaman jámiyeti turmısın informacion texnologiyalarsız kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Kompyuterler bank sistemasında, atom reaktorın qadaǵalawda, quwwattı bólistiriwde, samolyot hám kosmik kemelerdi basqarıwda h.t.b. larda isletilmekte. Házirde kompyuter sistemaları hám telekommunikaciyalar mámleket mudafaa sistemasınıń isenimliligin hám qáwipsizligin anıqlaydı, informaciyanı saqlaw, islew, paydalanıwshıǵa jetkeriw jolı menen informacion texnologiyalardı ámelge asıradı.

Biraq, jámiyettiń avtomatlastırıwdıń joqarı dárejesine umtılıwı onı paydalanılatuǵın informacion texnologiyalardıń qáwipsizligine baylanıslı qılıp qoyadı. Haqıyqattan, kompyuter sistemalarınıń keń kólemde isletiliwi hár dayım ósip barıwshı informaciya kólemin islew proceslerin avtomatlastırıwǵa imkaniyat berse de, bul proceslerdi agressiv tásirlerge qaraǵanda kúshsiz qılıp qoyadı hám, demek, informacion texnologiyalardan paydalanıwshılar aldında jańa mashqala – informacion qáwipsizlik mashqalası payda boldı.

Qáwipsizlik mashqalası, negizinde, jańa mashqala emes, sebebi qáwipsizligin támiynlew hár qanday sistema ushın, onıń quramalılıǵı, tábiyatı qanday bolmasın, birlemshi wazıypa esaplanadı. Biraq, qorǵanıwshı obyekt informacion sistema bolsa, eki agressiv tásir quralları informacion formada bolǵanda qorǵanıwdıń ulıwma jańa texnologiyaların hám metodların jaratıwǵa tuwrı keledi. Ásirese, kópshilik paydalanatuǵın waqtı bóliniwshi sistemalarda hám de baylanıstıń ápiwayı telefon liniyasın yaki ashıq kompyuter tarmaqları arqalı paydalanıwshı sistemalarda qorǵaw qurallarına bolǵan talap jáne de joqarıraq boladı. Maǵlıwmatlardı qorǵawshı metodlar hám de xakerlerge qarsı háreket qurallar toparın belgilew maqsetinde kompyuter qáwipsizligi ataması isletile baslandı.

Maǵlıwmatlardı islewshi bólistirilgen sistemalardıń payda bolıwı qáwipsizlik máselesine jańasha jandasıwdıń formalanıwına alıp keldi. Bizge málim, bunday sistemalarda tarmaqlar hám kommunikacion úskeneler paydalanıwshılardıń terminalları menen oraylıq kompyuterler ortasında maǵlıwmatlar almasıwǵa xızmet etedi. Sol sebepli maǵlıwmatlar uzatılıwshı tarmaqlardıqorǵaw zárúrligi tuwıldı hám sonıń menen birge tarmaq qáwipsizligi ataması payda boldı. Bunda bólek alınǵan lokal tarmaq emes, bálkim maǵlıwmatlardı islewshi birlesken tarmaq penen baylanısqan kárxana, húkimet imaratları hám oqıw orınları tarmaqlarınıń birlespesi kózde tutıladı. Sonı aytıp ótiw kerek, kompyuter hám tarmaq qáwipsizligi ortasında anıq shegara qoyıp bolmaydı. Mısalı, kompyuter sistemasınıń virus penen záhárleniwinen soń, virustı anıqlaw hám joq qılıwda kompyuter qáwipsizliginiń lokal qurılmalarınan paydalanıwǵa tuwra keledi.

Birlesken tarmaqlarda islew qáwipsizliginiń quramalılıǵına tómendegi mısallar arqalı isenim payda etiw múmkin.

1. Informaciyanı uzatıwda qáwipsizlikti támiynlewge qoyılatuǵın talaplardı tuwrıdan-tuwrı tómendegi atamalardan anıqlaw múmkin: konfidenciyalıq, autentifikaciya, jalǵannıń múmkin emesligi, paydalanıwshańlıq, paydalanıwshańlıqtı basqarıw.

2. Kóp jaǵdaylarda jaratıwshı itibarınan shette qalǵan qorǵanıw sistemasınıń kemshiliklerin anıqlaw maqsetinde mashqalaǵa qarsı táreptiń kóz-qarasınan qaraw lazım. Basqasha aytqanda, qorǵanıwdıń ol yaki bul mexanizmi yaki algoritmin jaratıwda múmkin bolǵan qarsı sharalardı da kóriw lazım.

3. Qorǵanıw quralları barlıq qarsı sharalar birlespesin esapqa alǵan halda paydalanıw lazım.

4. Qáwipsizlikti támiynlew sharaları sisteması jaratılǵannan soń bul sharalardı qashan hám qay jerde qollaw máselesin sheshiw lazım. Bul fizikalıq orın (málim qorǵanıw quralın qollaw ushın tarmaq noqatın tańlaw) yaki qáwipsizlikti támiynlewshı logikalıq shınjırdaǵı orın (mısalı, informaciya uzatıwshı protokol deńgeyi yaki deńgeylerdi tańlaw) bolıwı múmkin.

5. Qorǵanıw quralları, ádette, málim algoritm hám protokoldan parıq qıladı. Olarǵa tiykarlanıp barlıq qorǵanıwdan mápdar informaciyasınıń qandayda bir bólimi sırlı bolıp qalıwı shárt (mısalı, shifr gilti kórinisinde). Bul bolsa óz náwbetinde bunday sırlı informaciyanı jaratıw, bólistiriw hám qorǵaw metodların islep shıǵıw zárúrligin tuwdıradı.

Bul oqıw-qollanba kompyuter sistemaları hám tarmaqlarında informaciya qorǵawı metodları hám qurallarına arnalǵan.

Oqıw-qollanbanıń birinshi babında informaciya qáwipsizligine qarsılıqlar, qorǵanıwdıń buzılıwları, qorǵanıw mexanizmi, qorǵanıw xızmeti máseleleri tolıw bayan etilgen. Bul baptan házirde keń tarqalǵan kompyuter sistemaları hám tarmaqlarınıń qáwipsizlik modelleri de orın alǵan.

Ekinshi bap informaciya qorǵawınıń kriptografik metodlarına arnalǵan bolıp, shifrlaw metodları mısallar járdeminde tolıǵıraq bayan etilgen. Baptıń aqırında Rossiya federaciyası hám AQSh tıń shifrlaw standartları keltirilgen.

Úshinshi bapta kompyuter tarmaqlarında informasiya qorǵanıwınıń qásiyetleri hám tarmaq bólim sistemalarında informaciya qorǵanıwın támiynlew máseleleri kórilgen.

Tórtinshi bap elektromagnit nurlanıw hám tásirleniwlerden qorǵanıw metodları hám qurallarına arnalǵan.

Besinshi bapta kompyuter virusları hám olar menen gúresiw metodları hám quralları berilgen. Kompyuter sistemalarınıń viruslar menen záhárleniw profilaktikası máselesine bólek itibar berilgen.

Bul oqıw-qollanbanı baspaǵa shıǵarıwǵa tayarlawda jaqınnan berge járdemleri ushın avtorlar student K.A.Toshevqa óz minnetdarshılıqların bildiredi.