1. Qadimgi Sharqda ilk arxivlarning paydo boʻlishi va rivojlanishi

1. Qadimgi Sharqda ilk arxivlarning paydo boʻlishi va

rivojlanishi

Qadimgi Sharq deganda Shimoli-Sharqiy Afrika, Old Osiyo, Janubiy

va Sharqiy Osiyoning juda keng hududlari tushuniladi. Qadimgi Sharq

davlatlari tarixini oʻrganish bizga insoniyat tarixidagi eng muhim

muammolardan birini

– urugʻchilik tuzumining yemirilishi, uning

xarobalari ustida eng qadimgi quldorlik davlatining vujudga kelishi va

uning dastlabki taraqqiyoti masalasini tekshirishga imkon beradi. Gʻarbda

Misrdan tortib sharqda to Tinch okeangacha choʻzilgan juda keng territoriyada qadimgi zamonlarda yashagan xalqlarning hayotini oʻrganib, juda koʻp yozma manbalar va moddiy madaniyat yodgorliklari asosida qulchilikning eng qadimgi shakllari qanday qilib vujudga kelganligini koʻzdan kechirish

mumkin. Ijtimoiy shakllar taraqqiyotining bu jarayoni qadimgi Sharqda

juda sekinlik bilan borgan. Faqat Nil, Dajla (Tigr), Frot (Yevfrat),

Hind, Gang va Xuanxe daryolarining unumdor vodiylaridagi qulay tabiiy

sharoitlar eramizdan avvalgi toʻrtinchi ming yillikdayoq sunʼiy sugʻorish

asosida dehqonchilikning rivojlanishiga yordam bergan.

Mil.avv. III ming yillik oʻrtalarida shumerliklar mixxat yozuviga asos

soldilar. Keyinchalik bu yozuvdan, ayrim oʻzgartirishlar bilan, Xett,

Ossuriya, Bobil, Finikiya, Urartu va boshqa qadimgi Sharq davlatlarida

qoʻllanilgan. Mil.avv. XVIII asrda tuzilgan dastlabki mixxat darsliklar

ming yildan koʻp vaqt davomida deyarli oʻzgarishsiz koʻchirilgan. Mana

shunday mixxat yozuvli darsliklar Nineviyadagi Ashshurbanipalkutubxonasidan topilgan1.

Qadimgi yozuvlar turli joylarga va materiallarga bitilgan: qoyalarga,

tosh plitalarga, daraxt poʻstlogʻlariga, palma barglariga, loy taxtachalarga,

metall taxtachalarga, Misrda papirusga va pergamentga. Pergament to X

asrgacha, yaʼni Yevropa qogʻoz ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻyguncha asosiy yozuv

materiali boʻlgan2.

1 http://www.library.ru/3/event/history/anc_east.php

2 http://www.library.ru/3/event/history/anc_east.php

Odatda mixxat yozuvlari tushurilgan loy taxtachalarni yigʻish

“kutubxona” deb atalgan. Taxminan mil.avv. 2500 yilda Nippur shahrida

shumerlarning ibodatxonasidan topilgan loy taxtachalardan iborat toʻplam

dunyodagi dastlabki kutubxona sifatida eʼtirof etiladi. Mil.avv. VII asrda

Ossuriya podshosi Ashshurbanipal saroyi (Nippur shahri)dan topilgan loy

taxtachalarga mixxat yozuvida yozilgan hujjatlar Qadimgi Sharqning eng

qadimgi va mashhur kutubxonasi hisoblanadi. Bu yerda saqlangan loy

taxtachalarning asosiy qismi huquqiy hujjatlardan iborat edi3.

Hozirgi Iroq hududida joylashgan Shumer davlatida kutubxonalar 50

asr oldin mavjud edi. Arxeologlar qadimgi shaharlar qoldiqlarida

qazishmalar olib borganlarida minglab mixxat yozuvida bitilgan

taxtachalarni topganlar. Taxtachalar tol novdasidan yasalgan savatchalarda

saqlangan. Har bir savatcha bogʻlanib, unga yozuvli yorliq (etiketka)

yopishtirilgan edi. Yorliqlardagi yozuvlarga qaraganda, adabiy matnlar,

davlat, diniy-marosimiy va xoʻjalikka oid hujjatlar, matematika va

qishloq xoʻjaligiga oid ishlar, xaritalar, dori tayyorlash boʻyicha usullar

(retsept) edi. Qadimgi Sharqda mashhur boʻlgan Gilgamesh dostonining

saqlanib qolgan ayrim qismlari ham topilgan.

Qadimgi dunyoda kutubxona tashkil qilishning asosiy usuli

hujjatlardan nusxa koʻchirish edi. Ashshurbanipal Mesopotamiya

shaharlariga tajribali mirzalar (nusxa koʻchiruvchilar)ni joʻnatib, ularga

qimmatbaho kitoblarni topishni va ulardan nusxa olishni buyurgan. Qisqa

vaqt ichida oʻsha davrda maʼlum boʻlgan bilim sohalari boʻyicha oʻn minglab

matnlar toʻplangan. Kutubxonada eng koʻp soʻraladigan kitoblar (yoki sohalar

boʻyicha matnlar) bir necha nusxalarda boʻlar edi. Nusxalar hafsala bilan va

ongli ravishda koʻchirilar edi. Koʻpgina taxtachalarda “qadimgi aslidan

koʻchirilgan va solishtirilgan” deb yozilgan, ayrim hollarda mirzaning ismi

ham yozilardi. Oʻqishning iloji boʻlmagan soʻzlar oʻrniga “oʻchirilgan”,

“bilmayman” yozib qoʻyilar edi. Eng qadimgi matnlarni koʻchirishda eskirgan

belgilar (harflar)ni yangisi bilan almashtirilardi, ayrim hollarda juda

katta matnlar qisqartirilar edi.

Nineviya shahrini bosqinchilar yoqib yuborgan, shahar qoldiqlari esa

qum ostida qolib ketgan edi. XIX asr oʻrtalarida ingliz arxeologlari yongan

saroylar, ibodatxonalar qoldiqlarida qazishma ishlari jarayonida

kutubxona ham topishgan. Loy taxtachalarning birida: “kim bu taxtachalarni

olib ketsa, Ashpur va Belit qahriga uchrasin, uning nomi va uning barcha

avlodlarining nomi bu yurtda mangu oʻchsin” – deb yozilgan edi. Ammo shunga

qaramay, mazkur mixxatlar Londonga joʻnatilgan. Har bir kitobda “mening

saltanatimdagi yozuvchilar asarlarini izlab topish uchun, unga xudo Natu va

iloha Gaslista sezgir quloq va oʻtkir koʻz ato etgan shohlar shohi

Ashshurbanipal saroyi”, deb yozilgan tamgʻa bor edi.

Taxtachalar maxsus sopol koʻzalarda saqlangan. Kutubxonada katalog

yuritilgan: maxsus taxtacha (tablichka)da asarning nomi, asar saqlanayotgan

3 https://ru.wikipedia.org/wiki/ Biblioteka#Znamenitыye_v_istorii_biblioteki

xona va tokcha koʻrsatilgan. Tokchalarga bilim sohalari yozilgan yorliq

(etiketka) yopishtirilgan. Bu katalog koʻplab mamlakatlarning olimlari

bilan hamkorlikda tiklangan va XIX asrda besh tomda nashr qilingan. Boʻlim

(rubrika)lar taxminan quyidagicha belgilangan: grammatika, tarix, huquq,

urf-odatlar, tabiat haqida bilimlar, geografiya, matematika, astronomiya,

sehrgarlik, din, afsona va rivoyatlar4. Keyinchalik hujjatlar bitilgan loy

taxtachalarni namlikdan himoya qilish maqsadida mum surtilgan quti va

savatchalarda saqlangan. Savatchalarga hujjatlarning mazmuni va davri

koʻrsatilgan yorliqlar yopishtirilgan edi. Ur shahrining mil.avv. XIX asrga

oid ibodatxona arxivi maxsus binoda joylashgan boʻlib, hujjatlar yogʻoch

tokchalarga joylashtirilgan edi.

Arxeologlar tomonidan Mari podsholigi saroyidan mil.avv. XVIII

asrga oid katta arxiv topilgan. Urukda ikkita xonada mil.avv. VIII–VI

asrlarga oid 3500 ga yaqin xoʻjalik hisobotlari hujjatlari topilgan.

Bobil podsholigida kutubxonalar ibodatxonalar, saroylar,maktablar

qoshida tashkil etilgan. Arxeologlar Qadimgi Sharq davlatlarining

birortasidan bu podsholik shaharlaridagichalik huquqiy hujjatlar

topmaganlar. Topilmalar orasida podsho Xammurapi (mil.avv. 1792–1750

yy.) qonunlari toʻplami alohida oʻrin tutadi.

Qadimgi Misrda kutubxonalar mil.avv. II ming yillikda gullab-

yashnagan. Kutubxonalar butun mamlakat boʻylab saroy va ibodatxonalarda

hamda misrliklarning oʻziga xos maʼnaviy hayot markazlari – “hayot uyi”5lar

da joylashgan edi. Yozuvda papirusdan foydalanishgan. Kitoblar quti va

sopol koʻzalarda yoki maxsus giloflarda saqlangan. Kitob saqlanadigan

xonalar devorlariga oʻyib yozilgan bir nechta kataloglar hozirgacha yetib

kelgan. Bu yerda diniy asarlar, ertaklar, taʼbirnoma (tush taʼbirlari

yozilgan kitob), matematikaga oid matnlar, navigatsiya, irrigatsiya,

astronomiya, munajjimlik kataloglari mavjud edi. Kutubxonalar

donishmandlik oʻchogʻi hisoblangan. Firʼavn Ramzes II tomonidan qurilgan

mashhur Ramesseum ibodatxonasi peshtoqiga “qalb uchun dorixona” deb yozib

qoʻyilgan edi. Ibodatxona kutubxonalari bir vaqtning oʻzida maktab

vazifasini ham oʻtagan; eng yaxshi klassik matnlar oʻquv materiali sifatida

xizmat qilgan, oʻquvchilar bu matnlarni daftarlariga koʻchirganligi sababli

ularning koʻpchiligi bizgacha yetib kelgan. Kitoblar saqlovchisi lavozimi

davlatniki edi va avloddan-avlodga meros boʻlib oʻtgan. Uning oʻrnini faqat

“oliy bilimlar” sohibigina egallashi mumkin edi6.

Bundan 3 ming yillar avval Xitoy hukmdorlari saroyida badiiy

asarlar va hujjat (arxiv)larni maxsus xizmatchilar boʻlgan. Lekin, Sin

Shuxiandi mil.avv. 221 yilda Xitoyni birlashtirgandan soʻng, faqat Sin

sulolasi tarixini yorituvchi hamda qishloq xoʻjaligi, tibbiyot, folbinlikka

oid kitoblarnigina saqlab qolib, qolganlarini yoqishga buyruq bergan.

Yana yarim asrda koʻproq vaqt davomida keyingi Xan sulolasi imperatorlari

4 https://ru.wikipedia.org/wiki/ Biblioteka#Znamenitыye_v_istorii_biblioteki

5 Qarang: https://w.histrf.ru/articles/article/show/dom_zhi_zni.

6 http://www.library.ru/3/event/history/anc_east.php

ham kutubxonalar tashkil etishni man qilganlar. Imperator U Di maʼmuriy

lavozimlarga rahbar tayinlashda davlat imtihoni olish tizimini joriy

qildi va davlat kutubxonalarini taʼsis etdi. Mazkur kutubxonalar qoshida

koʻchirish va yoʻqolgan kitoblarni topish bilan shugʻullanuvchi kishilar paydo

boʻldi. Mil.avv. 26 yilda imperator Chen Di avval yashirilgan kitoblarni

izlab topish toʻgʻrisida farmon chiqardi. Maxsus tayinlangan kishilar butun

mamlakat boʻylab kitoblarni axtarishdi. Natijada Xitoy tarixida birinchi

marta dunyoda eng qadimgilardan biri hisoblangan katalog tuzildi7.

2. Mesopotamiya ( Shumer, Akkad, Bobil, Ossuriya) arxivlari

Mesopotamiya – Qadimgi dunyo sivilizatsiyasi markazlaridan biri

sifatida Qadimgi Misr bilan bir vaqtda mil.avv. 4 ming yillikda paydo

boʻldi va eramizning boshida yoʻq boʻlib ketdi. Turli davrlarda uning

tarkibiga Shumer shahar-davlatlari (Ur, Uruk, Lagash, Kish va b.), Akkad

davlati, Ur, Bobilning III sulola podsholigi hamda dunyoda birinchi imperiya

–Ossuriya kirgan. Mamlakatning asosiy aholisi – shumerlar va akkadlar

(ularning avlodlari boʻlgan bobilliklar va ossuriyaliklar) shumer tilida

va akkad tilining turli shevalarida gaplashgan. Bobilning ahamoniylar

davlati

tarkibiga

kirishi

(mil.avv.

539

y.)

bilan

Qadimgi

Mesopotamiyaning siyosiy mustaqilligi tugatildi. Mesopotamiya keyinchalik

Salavkiylar, Parfiya, Sosoniylar va boshqa davlatlarning tarkibida

boʻlgan. Hozirgi vaqtda Qadimgi Mesopotamiyaning asosiy qismi Iroq va

Suriya oʻrtasida boʻlingan.

Qadimgi Mesopotamiya arxivlar mamlakati edi. Davlatdagi eng

qadimgi arxivlar mil.avv. III ming yillikning birinchi choragiga oiddir. Bu

davrdagi arxivlar saqlanadigan binolar, koʻp holatlarda oddiy xonalardan

farq qilmagan8.

Mixxatlarning oʻqib chiqarilishi natijasida olimlar qadimgi

Mesopotamiya tarixi haqida juda qimmatli manbalarga ega boʻldilar.

Mixsimon yozuvlar Mesopotamiyadagi qadimgi xalqlarning xoʻjalik va

ijtimoiy tuzumini, siyosiy tarixi va madaniyatini ravshan qilib yoritadi.

Eng qadimgi Mesopotamiya iqtisodini oʻrganishda qadimgi Shumerdagi

turli shaharlarning arxivlaridan, Lagash, Umma, Ur, Larsa va boshqa

shaharlarning arxivlaridan topilgan xoʻjalik hisobotlariga oid

hujjatlar gʻoyat katta ahamiyatga ega. Bu hujjatlar orasida “ishchi kuchlari

bilan ish yurgizish” hisobotlaridan iborat keng toʻplamlar, qul savdosi

haqidagi shartnomalar, yer uchastkalari sotish toʻgʻrisidagi shartnomalar,

shuningdek, savdogarlarning daromad va xarajatlari, savdo ishlari va

preyskurantlar (mol va uning narx-navolari) haqidagi hisobotlar kabi

hisobot hujjatlari koʻproq diqqatga sazovor9.

Shumer

7 http://www.library.ru/3/event/history/anc_east.php

8 https://texts.news/istoriya-vostoka-books/vavilonii-viiiv-64588.html

9 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi. 1952. B. 20.

Janubiy Mesopotamiyada ham XIX asrning ikkinchi yarmida katta

qazishlar oʻtkazilgan. Arxeologlar bu yerda eramizdan avvalgi IV ming

yillik oxirlaridagi eng qadimgi Shumer shaharlarining xarobalarini

topgan. Ernest de Sarzeka boshchiligidagi fransuz arxeologlari 1877–1900

yillar davomida Tello (Girsu, Janubiy Mesopotamiya) shahrida qazuv

ishlari olib borganlar va shumer hukmdorlariga tegishli koʻplab yozuvlar va

mixxat hujjatlarini topganlar hamda 30000 dan ortiq mixxat yozuvli loy

taxtachalar mahalliy xazina izlovchilar tomonidan sotib yuborilganligi

aniqlangan10

. Ular Lagash xarobalaridan Shumer sanʼatining koʻpdan-koʻp

asarlarini hamda shumeriylar mixxati bilan yozilgan bir qancha sopol

lavhalar, jumladan xoʻjalik ishlariga oid qimmatli hujjatlar topganlar.

Bu hujjatlarning baʼzilari Moskva va Leningrad muzeylarida

saqlanmoqda. Qadimgi Shumerning asosiy diniy markazi boʻlgan Nippur

shahridan binolar, jumladan ibodatxonalar va ibodatxona minoralari

(zikkurat)ning koʻplab qoldiqlari topilgan11

.

1899–1900 yillarda Pensilvaniya universiteti arxeologlari Nuffar

(Nippur, Shumer davlati) shahrida qazishlar olib bordilar. Arxeolog

German Gilprext ibodatxona qoshidagi kutubxona (20000 atrofida loy

taxtachalar)ni topishga muyassar boʻldi12

.

1902–1903 yillarda Nemis Sharq ilmiy-tadqiqot jamiyati

ekspeditsiyasi tomonidan Far (Shuruppak)da muvaffaqiyatli qazuv ishlari

olib borildi. 1922–1934 yillarda Britaniya muzeyi va Pensilvaniya

universiteti muzeyi rahbarligida Mukayar (Ur)da olib borilgan qazishma

ishlari chogʻida ilk sulolalar davriga oid podsho qabri joylashgan

nekropol topildi. Bu yerdan koʻplab sanʼat asarlari va qimmatbaho asbob-

anjomlar qazib olingan. Pensilvaniya universiteti muzeyi Stefan

Lengdon boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan 1923–1933 yillarda Al-

Oxeymir (Kish) shahrida, Nemis Sharq jamiyati tomonidan 1928–1939

yillarda Varka (Uruk) shahrida qazuv ishlari olib borilgan13

.

Mesopotamiyaning mil.avv. III ming yillikka oid deyarli barcha yozma

manbalari shumer va akkad tilida yozilgan matnlar edi. Elamdan elam va

akkad yozuvlari, Ebla (Gʻarbiy Suriya)dan koʻplab shurmer va qadimgi xanaan

yozuvida bitilgan matnlar topilgan. Boshqa qadimgi sharq yozma manbalarida

(misrliklar yozuvida) Mesopotamiya haqida eslatilmaydi, yoki hali oʻqib

chiqishni iloji boʻlgani yoʻq (qadimgi hind yozuvlari).

Mesopotamiya tarixining soʻnggi davrlarini oʻrganishda antik davr

mualliflari asarlari ahamiyatlidir, lekin ularda qadimgi davri haqida

maʼlumotlar uchramaydi. Faqat Iosif Flaviy va kesariylik Yevseviy

asarlarida ilk shumer podsholari haqidagi maʼlumotlar uchraydi. Bu

maʼlumotlar esa bobillik qohin Berosning mil.avv. III asrda yunon tilida

yozilgan hikoyalaridan olingan.

10 http://maxima-library.org/knigi/genre/b/418390?format=read

11 Oʻsha joyda. B. 16–17.

12 https://ru.wikipedia.org/wiki/Drevnyaya_Mesopotamiya

13 https://ru.wikipedia.org/wiki/Drevnyaya_Mesopotamiya

Bu mixxat yozuvlar mazmun jihatdan bir-biridan keskin farq qiladi

(podsho xatlari, harbiy yurishlar haqidagi xabarlar, ishchilarga don

tarqatilganligi haqida qayd etuvchi ibodatxona arxivlari va boshqalar).

Mil.avv. III ming yillikka oid podsho xatlari kam saqlanib qolgan.

Mazkur xatlar eskibobil davrida koʻchirilgan nusxalar boʻlib, ularning

haqiqiyligi shubhalidir. Bular orasida Ur podsholigining III sulola

vakili Ibbi-Suen (mil.avv. 2027–2003 yillar) va uning lashkarboshisi

Ishbi-Erra xatlarida Shumer va Akkad podsholiklarining qulashidan

avvalgi fojeaviy holat oʻz aksini topgan. Podsho oʻz qoʻmondonini Issindan

Urga katta miqdorda don sotib olib kelish uchun joʻnatadi. Ishbi-Erra

amorey qabilalari hujum qilib, yoʻlni toʻsib qoʻyganliklari uchun uning

topshirigʻini bajarishning iloji yoʻqligini aytib, podshodan Issin va

Nippur shaharlarini koʻchmanchi qabilalardan himoya qilishni unga ishonishi

taklif etadi. Podsho Ishbi-Errani Nippur va Issin mudofaasining

boshligʻi etib tayinlaydi. Bundan foydalangan qoʻmondon oʻzini Nippur va

Issinning podshosi deb eʼlon qiladi14

.

Mil.avv. III ming yillika oid bir nechta xalqaro shartnomalar yetib

kelgan. Shunday hujjatlardan biri Lagash va Ummaning chegara masalalari

boʻyicha kelishuv shartlari ikkita silindrsimon taxtachalarga yozilgan

matnidir.

1952 yilda amerikalik olim Semyuel Noa Kramer Istambul muzeyi

fondlaridan Ur podsholigi III sulolasi asoschisi Ur-Nammu (taxm. mil.avv.

2112–2094 yillar)ga tegishli boʻlgan qonunlar toʻplamini topdi. Nippurdan

topilgan bu qonunlar toʻplamining jiddiy shikastlangan loy taxtachalardan

iborat boʻlib, konusga bitilgan Uruinimgindagi yozuv va qonunlar matnini

eslatar edi. Keyinchalik qonunlar toʻplamining boshqa parchalari ham

topilgan. Toʻplamning hammasi boʻlib 30 ta atrofida moddalari saqlanib

qolgan: unda nikoh munosabatlari, oq qulni topib uni xoʻjayiniga

qaytarganlik uchun belgilangan mukofot, shikast yetkazganlik, yolgʻon

guvohlik va moddiy zarar keltirganlik uchun belgilangan jarimalar

miqdori koʻrsatilgan.

Mixxat yozuvdagi manbalar ichida xoʻjalikka va ish yuritishga oid

hujjatlar boshqalariga nisbatan koʻproqni tashkil etadi. Ularning

koʻpchiligi ibodatxona va saroy arxivlari hujjatlari boʻlishi bilan

birgalikda, xususiy ahamiyatga ega (fuqarolarning shaxsiy hujjatlari)

boʻlgan hujjatlar ham talaygina saqlanib qolgan. Eng qadimgi xoʻjalikka

oid arxivlar Uruk va Jamdat-Nosr (Djemdet-Nasr, Iroq)dan topilgan. Bu

taxtachalar xoʻjalik hisobotlariga oid boʻlib, arxaik belgilar bilan

yozilgan va deshifrovka qilishda qiyinchilik tugʻdiradi. Lagash, Girsu,

Shuruppak, Ur, Abada shaharlaridan sargongacha davrga oid xoʻjalik

hujjatlari arxivlari topilgan. Akkadlar davriga oid yirik podsho arxivi

Ebla shahrida (minglab xoʻjalik va ish yuritish hujjatlari) va Gasur

shahrida uncha katta boʻlmagan saqlanib qolgan. Urning III sulola davri

14 https://ru.wikipedia.org/wiki/Drevnyaya_Mesopotamiya