1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

---

 
1 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA 
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI 
 
“SOTSIOLOGIYA VA MADANIYATSHUNOSLIK” 
kafedrasi 
 
G’ULOMOVA SAODAT TOLIBOVNA 
 
 
 
 
 
 
(sotsiologiya ta’lim yo’nalishi III-bosqich talabalari uchun 
mo’ljallangan o’quv uslubiy qo’llanma) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BUXORO-2007 

---

 
2 
Kirish. 
Hozirgi  kunda  ijtimoiy  fanlar  qatorida,  xususan,  «Sotsiologiya»  fani  oldida 
shakllanib kelayotgan  yangi  ijtimoiy  munosabatlar  va  ularning  xususiyatlari, bozor bozor 
munosabatlariga  o`tish  jarayoni  hamda  uning  kelgusida  ijtimoiy  oqibatlarini,  mehnat 
munosabatlarining  yangi  sharoitdagi  o`ziga  xos  jihatlarini  o`rganish  masalasi  ko`dalang 
bo`lib turibdi. «Sotsiologiya» va uning maxsus nazariyasi-mehnat sotsiologiyasi doirasida 
bu  muammolarning  ham  nazariy,  ham  amaliy  tomonlari  o`zaro  dialektik  bog`liq  holda 
qaralishi  lozim.  Mehnat  faoliyati  bilan  bog`liq  jamiyat  hayotining  barcha  jihatlari, 
jarayonlari konkret sotsiologik tadqiqot asosida o`rganiladi.  
O`zbekiston  davlati  iqtisodiy  asoslarini,  ularning  tarkibiy  funktsional  qatlamini 
mehnat  sotsiologiyasi  doirasida  o`rganish  muammosi  hozirgi  kunning  eng  muhim 
masalalaridan  biridir.  Chunki,  hozirda  mehnatning  mazmuni,  xarakteri  va  unga  bo`lgan 
munosabat  o`zgarmoqda.  Boshlanayotgan  yangi  ijtimoiy-iqtisodiy  davr  talablaridan  biri 
«Ishlab  chiqaruvchilarning  ham,  iste`molchilarning  ham  ruhiyatini  o`zgartirishi  lozim» 
bo`lgan vazifa hisoblanadi.  
Mehnat  sotsiologiyasining  vazifasi  uning  predmeti  bilan  bog`liq  bo`lgan 
kishilarning  ijtimoiy  hayot  qonnuniyatlari,  mehnatning  ijtimoiy  muammolari,  mehnat 
faoliyati  jarayolarini  o`rganishdan  iborat.  Sotsiologiyaning  bu  maxsus  nazariyasi  mehnat 
sohasidagi  tadqiqotlarning  xususiy  tamoyillari,  kategoriyalari  va  usullaridan  foydalanadi. 
Mehnat  sotsiologiyasining  tarkib  topishi  va  rivojlanishi  g`arb  sotsiologiyasi  bilan 
marksistik  sotsiologiyada  deyarli  bir  davrda  –XX  asrning  20-yillaridan  boshlandi. 
AQSHda 
mehnat 
sotsiologiyasi 
F.Teylor, 
e.Meyo, 
K.Levin, 
Dj.Moreno, 
F.Xertsberglarning  sotsiologik  kontseptsiyalari  asosida  shakllanib,  o`zining  yuksak  ilmiy 
darajasiga erishdi.  
Rossiyada  esa  shu  davrdan  boshlab  akademik  S.G.Strumilin,  akademik 
V.M.Bexterev,  A.K.Gastev,  P.K.Korjentsev,  O.A.Ermanskiy,  N.A.Veyke,  V.V.Dobrinin, 
e.K.Drezin  kabi  yirik  olimlarning  ilmiy  tadqiqotlari  asosidagi  mehnat  sotsiologiyasi 
rivojlandi.  
AQSHda  Qarbiy  Ovro`poda  mehnat  sotsiologiyasiga  e`tiborning  ortishiga,  asosan 
Rossiya  va  bir  qator  Ovro`po  mamlakatlarida  ro`y  bergan  ijtimoiy  inqiloblarning  sodir 
bo`lishi,  mehnatkashlarning  mavjud  siyosiy-iqtisodiy  tuzumga  qarshi  bosh  ko`tarib 
chiqishi va sinfiy kurash ko`lamining ortishi sabab bo`ldi XX asrning 20-yillarida bir qator 
kapitalistik  mamlakatlarda  bir  necha  bor  takrorlangan  iqtisodiy  inqirozlar  esa  vaziyatni 
yanada keskinlashtirib qo`ygan edi.  
Qanday  bo`lmasin  siyosiy  vaziyatni  yumshatish  va  iqtisodiy  tanglikdan  chiqish 
muammosi  mavjud  kapitalistik  ijtimoiy-iqtisodiy  tuzumining  hayot-mamot  masalasiga 
aylanib qoldi.  
Bularning  barchasi  eski  ishlab  chiqarish  munosabatlarini  isloh  qilish  yo`li  bilan, 
tadrijiy  suratda  yangilanib  borish,  ya`ni  zamonaviy  mehnat  munosabatlarining  tarkib 
topishiga  olib  keldi.  Mehnat  sotsiologiyasi  xuddi  shu  tarixiy  missiyani  bajarishga  xizmat 
qildi.  AQSHda  mehnat  sotsiologiyasi  asosan  boshqaruv  sotsiologiyasi  doirasida  o`rganib 
kelindi. G`arbiy Ovro`po mamlakatlarida esa alohida fan sifatida o`rganilib kelinmoqda.  
XX  asrning  70-yillaridan  boshlab  g`arb  mehnat  sotsiologiyasi  doirasida  mehnatni 
gumanizatsiyalash tendetsiyasi o`rganila boshlandi. Mehnat sharoiti yaxshilashga ko`proq 
e`tibor berildi. G`arb sotsiologlarining  fikricha,  mehnat  insonga azob-uqubat emas, balki, 
huzur  bag`ishlashi  kerak.  Bu  tamoyil  ayniqsa  bizda,  kelajagi  buyuk  davlat  qurish  yo`lida 
yanada  muhim  ahamiyat  kasb  etmog`i  lozim.  O`tish  davrining  hozirgi  bosqichida  asosiy 
vazifalardan  biri  «..  sermahsul  mehnat qilish  uchun  yaxshiroq  rag`bat bilan  imkoniyatlar 

---

 
3 
yaratishdan,  iqtisodiy  yo`l  tanlash  va  faoliyat  ko`rsatish  erkinligiga  bo`lgan  kafolatli 
huquqni  qaror  toptirishdan,  aholining  mehnat  va  ijtimoiy  faolligini  oshirishdan  ham 
iboratdir». 
Bu  yo`lda,  mehnat  sotsiologiyasining  muhim  vazifalaridan  biri  mehnat 
unumdorligini  oshiruvchi  sotsiologik  omillarni  va  zaxiralarni  tahlil  qilib  o`rganishdir. 
Uning asosiy ijtimoiy vazifalaridan yana biri, jamiyat hayotida, xalq xo`jaligidagi iqtisodiy 
munosabatlarni,  mehnat  sohasi  bilan  bog`liq  bo`lgan  barcha  ijtimoiy  munosabatlarni 
o`rganishni o`z ichiga oladi.  
Mehnat  sotsiologiyasi  quyidagi  asosiy  ijtimoiy  munosabatlar  jarayonini  o`rganadi: 
ishlab  chiqarish  vositalariga  va  mulkka  bo`lga  munosabatlar,  mehnat  kooperatsiyasi  va 
taqsimoti,  bajarilayotgan  mehnatning  sharoiti  va  mazmuni,  mehnat  turlarining  o`zgarishi, 
mehnatga  qarab  taqsimlash,  jamiyat  a`zolarining  ijtimoiy  foydali  mehnatga  bo`lgan 
ehtiyojlarining o`sib borishi, ishchi va xizmatchilarning mehnat sharoiti va turmush tarziga 
qarab,  turli  ijtimoiy  shart-sharoit  va  omillar  motivlari  va  turlari,  shaxsiy  daromadlarning 
miqdori  va  uni  olish  yo`llari,  mehnat  qadriyatlari  va  boshqalardir.  Respublikamiz 
Prezidenti I.A.Karimov ta`kidlaganidek: «Bozorga o`tish dasturini ro`yobga chiqarishdagi 
ijtimoiy tayanchlardan biri, birinchi navbatda, jamiyatning ijtimoiy faol qatlamlaridir. Shu 
bois islohotlar  ikkinchi  bosqichining eng  muhim  vazifasi  har bir kishi  mehnatining  qadrii 
oshirish,  uning  ijodiy  faoliyat  ko`rsatish  imkoniyatlarini  namoyo  etishi  uchun  sharoit 
yaratishdan  iborat.  Har  bir  kishining  iqtisodiy  erkiligini  uning  o`z  muvaffaqiyati  hamda 
o`z oilasining farovonligi uchun iqtisodiy mas`ulligi bilan qovushtirib borishga asoslangan 
iqtisodiy  munosabatlarni qaror toptirish kerak. O`z ijodiy qobiliyatlari  va  imkoniyatlariga 
tayaishni  nazarda  tutgan  munosabatlar  har  bir  kishi  farovonligining  muhim  va  yagona 
manbaidir».  

---

 
4 
1-mavzu:  «Mehnat sotsiologiyasi» fanining maqsadi, vazifalari va ijtimoiy–iqtisodiy 
fanlar bilan uzviy bog’liqligi. 
 
Reja: 
1.«Mehnat sotsiologiyasi» fanining maqsad va vazifalari.  
2.«Mehnat sotsiologiyasi» fanining ijtimoiy-iqtisodiy fanlar bilan uzviy aloqadorligi.  
3.Mehnat tushunchasi, uning mazmuni va xususiyati. 
 
Tayanch iboralar: 
mehnat;  mehnat  sotsiologiyasi;  kasblar  sotsiologiyasi;  sanoat  sotsiologiyasi  tashkilotlar 
sotsiologiyasi; mehnat jamoasi sotsiologiyasi; tadbirkorlik faoliyati sotsiologiyasi; mehnat 
bozori  sotsiologiyasi,  mehnat  psixologiyasi;  mehnat  iqtisodiyoti;  mehnat  fiziologiyasi, 
mehnat  huquqi;  mehnat  jarayoni;  mehnat  predmeti;  mehnat  vositalari;  jonli  mehnat 
sarflari; mehnat mazmuni; mehnat reduktsiyasi; mehnat xarakteri; mehnat funktsiyalari.  
 
«Mehnat sotsiologiyasi» fanining maqsad va vazifalari. 
«Mehnat  sotsiologiyasi»  mehnatni  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayon  sifatida,  hamda 
jamiyatning  mehnat  sohasini,  uning  ijtimoiy  institutlar  bilan  aloqalarini  qamrab  olgan 
holda o’rganuvchi ijtimoiy fan hisoblanadi. «Mehnat sotsiologiyasi» fanining maqsadi-bu 
ijtimoiy  jarayonlari  tadqiq  qilish  va  ularni  tartibga  solish,  boshqarish,  prognozlash  va 
rejalashtirish  bo’yicha  tavsiyalar  ishlab  chiqishdan  iborat  bo’lib,  ular  jamiyat,  jamoa, 
mehnat  guruhlari,  xodimlarning  faoliyat  yuritishi  va  shu  asosda  ularning  manfaatlarini, 
yanada  to’laroq  ro’yobga  chiqarish,  hamda,  maqbul  tarzda  uyg’unlashtirib  olib  borishga 
qaratilgan.  
 
«Mehnat sotsiologiyasi» fanining vazifalari, esa quyidagilardan iborat:  
 
-jamiyat,  mehnat  tashkiloti  (jamoa)ning  ijtimoiy  strukturasini  o’rganish  va 
optimallashtirish;  
 
-mehnat resurslarining eng maqbul va oqilona xarakatchanligini tahlil etish.  
 
-zamonaviy  xodimning  mehnat  imkoniyatlarini  eng  maqbul  tarzda  ro’yobga 
chiqarish yo’llarini izlash;  
 
-bozor  iqtisodiyoti  sharoitida-mehnatga  moddiy  va  ma’naviy  rag’batlantirishni 
optimal tarzda qo’shib olib bori shva mehnatga bo’lgan munosabatni takomillashtirish;  
 
-ijtimoiy  nazoratni  kuchaytirish  va  mehnat  sohasidagi  me’yoriy  tamoyillardan 
chetga chiqishlarning oldini olish;  
 
-mehnat  nizolarining  sabablarini  o’rganish,  ularning  oldini  olish  va  hal  qilish 
bo’yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish;  
 
-mehnat sohasida ijtimoiy tadqiqotlar o’tkazish;  
 
-jamiyatda,  mehnat  tashkilotida  xodimlarni  ijtimoiy  muhofaza  qilish  tizimini 
yaratish va hokazolar.  
 
«Mehnat sotsiologiyasi» fanining ijtimoiy–iqtisodiy  
fanlar bilan uzviy aloqadorligi.   
 -«Mehnat  sotsiologiyasi»  fani  mehnatga  oid  sotsiologik  va  nosotsiologik  yo’nalishdagi 
fanlar  bilan  chambarchas  bog’liq.  Binobarin,  ular  o’rganadigan  soha,  aksariyat  hollarda, 
«Mehnat  sotsiologiyasi»da  o’rganiladigan  muammolar  bilan  muvofiq  keladi,  chunki 
ularning ko’plari «Mehnat sotsiologiyasi» doirasida rivoj topadi. Ammo, shuni ham eslatib 
o’tish  kerakki,  hozir  bu  fanlar  ushbu  fan  mavzusiga  kiritilmay  qo’yilgan  muammolarni 
ko’tarmoqda.  Masalan,  «Kasblar  sotsiologiyasi»  doirasida  u  yoki  bu  kasbning  o’rni  va 

---

 
5 
ahamiyati,  xodim  uchun  istiqbolliligi,  jamiyatning  kasb  strukturalari  statiklari  va 
dinamiklari,  kasb  tanlash  motivlari,  kasblarning  nufuzi,  kasbiy  madaniyat  muammolari, 
turli  kasb  uyushmalarining  o’zaro  aloqalari  o’rganilayotir.  «Sanoat  sotsiologiyasi» 
sanoatning  ijtimoiy  muammolarini  uch  bosqichda  o’rganadi.  Bular  umumiy  (jamiyatdagi 
industrial  munosabatlar),  xususiy  yoki  tarmoq  (sanoatdagi  ijtimoiy  hodisalar  va 
jarayonlarga  yo’naltirilgan)  hamda,  korxona  doirasidagi  ijtimoiy  hodisalarga  (korxona 
doirasida  «insonlararo  munosabatlar»)  oid  bosqichlardir.  «Tashkilotlar  sotsiologiyasi» 
tashkilotda  ishlab  chiqarishni  boshqarish  tuzilmalari,  rasmiy  va  norasmiy  guruhlar, 
boshqarish  va  ijro  etish  tizimi,  adaptatsiya,  yetakchilik,  martaba  kabilarni  o’rganadi.