1-mavzu: Kirish. Fanning Vazifasi, maqsadi va tarixi. Viruslarning asosiy



Download 89,48 Kb.
Sana31.12.2021
Hajmi89,48 Kb.
#205639
Bog'liq
Sayrigulga


1-mavzu: Kirish. Fanning

Vazifasi, maqsadi va tarixi.

Viruslarning asosiy

Xususiyatlari

O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV.SH.M.

Reja;


1.Kirish.

2. Fanning vazifasi, maqsadi va tarixi.

3. Viruslarning asosiy xususiyatlari.

K I R I Sh

O‘simliklarning kasalliklari hosil sifati va miqdoriga salbiy ta’sir

Ko‘rsatib qolmasdan, balki ularni butunlay nobud qiladi. Xozirgi ekologik

Sharoitda kasallangan o‘simlik maxsulotlarini iste’mol qilish insonlar

Salomatligiga, ishlab chiqarish jarayonida va xo‘jaliklar iqtisodiyotiga salbiy

Ta’sir ko‘rsatmoqda.Barcha o‘simliklarning kasalliklari zamburug‘lar,

Bakteriyalar, viruslar, mikoplazmalar, aktinomitsetlar tomonidan keltirib

Chiqariladi va ular miqdori yildan-yilga ortib bormoqda. Bu kasalliklarga qarshi

Kurash jarayonida insonlar ularga bevosita (kimyoviy, fizikaviy) va bilvosita

(agrotexnik, seleksiya) ta’sir ko‘rsatmoqda. Natijada, kasallik qo‘zg‘atuvchi

Mikroorganizmlarning xususiyatlari o‘zgarib, yangi tur va shakllari vujudga

Kelmoqda. Xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy, savdo munosabatlarining kengayishi

Bir davlat xududidagi kasallik va ularning qo‘zg‘atuvchilarini boshqa xududlarga

Tarqalib o‘z arealini kengayishiga sabab bo‘lmoqda.

Ekinlar kasalliklari to‘g‘risida fitopotologik bilimlar saviyasi kasallikning kelib

Chiqishi, tarqalishi, zarari, patogenlik jarayonining sabablarini to‘g‘ri bilish, ularga qarshi

Kurashning ilmiy asoslangan choralarini ishlab chiqish imkonini beradi.

O‘simlik kasalliklariga qarshi kurash ularning hosildorligini oshirish, isrof qilmasdan

Saqlash maqsadida qaratilgan yagona iqtisodiy siyosatini amalga oshirib qolmasdan, balki

Zararsiz, xavfsiz kimyoviy va biologik vositalardan foydalangan holda inson salomatligini,

Hamda tashqi muxitni muxofaza qilishga qaratilgan bo‘lishi kerak.

Hozirgi vaqtda har bir fermer, qishloq xo‘jaligi mutaxassislari ekinlarning

Kasalliklarini to‘g‘ri aniqlab, zamonaviy kurash choralarini qo‘llash asosida, hosildorligini

Saqlab qolish yo‘llarini bilishni taqozo qilmoqda.

Jaxon qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan maxsulotlarning 30% dan ortig‘i vegetatsiya

Davomida kasalliklar, hasharotlar, begona o‘tlar salbiy ta’siri natijasida, 20% ularni

Omborxonalarda saqlash jarayonida nobud bo‘ladi. Bu zararning miqdorini kamaytirishda,

Aholiga ekologik sof oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishda kasalliklarni keltirib chiqargan

Mikroorganizmlar turlar tarkibini bilish, ularning biologik xususiyatlarini o‘rganish,

Kasalliklarga qarshi to‘g‘ri kurash choralarini ishlab chiqish muhim ilmiy va amaliy

Axamiyatga ega.

Kasalliklarga qarshi kurashdan ko‘ra uning oldini olish muhimdir. Buning uchun kasallik

Qo‘zg‘atuvchilarini to‘g‘ri aniqlash, kasallik belgilarining namoyon bo‘lishi, infeksiya

Manbalarini bilish, ularning ekinlarga keltiradigan zararini keskin kamaytiradi va ekinzorlarning

Fitosanitariya holatini yaxshilash imkonini beradi.

Ekinlarning kasalliklariga qarshi agrotexnik, biologik, fizikaviy, kimyoviy kurash

Choralari keng qo‘llanilmoqda. Bu kurash choralarini to‘g‘ri belgilashda malakali

Mutaxassislarning bilim saviyasi va ko‘nikmalari asosiy rol uynaydi. Keyingi yillarda matbuotda

O‘simlik kasalliklariga qarshi kurash borasida ko‘p fundamental ishlar chop etilgan bo‘lsada,

Ular xorij mutaxassislari tomonidan rus, ingliz tillarida yozilgan bo‘lganligidan mahalliy

Mutaxassislarga yetib borishida va kadrlar tayyorlashda ularning adabiyotlar bilan

Ta’minlanishida o‘ziga xos qiyinchiliklarni tug‘dirmoqda. Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda

Virusologiyadan o‘quv qo‘lanmani chop etilishi muhim qadam bo‘ladi.

Virusologiya fanidan davlat tilida yaratilgan o‘quv qo‘llanma mualliflarning Respublikada

«Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunni hayotga tadbiq qilish borasidagi sayiharakati natijasidir.

Mualliflar umid bildiradiki, ushbu o‘quv qo‘llanma o‘simliklarni himoya qilish bo‘yicha

Mutaxassislar, agronomlar, fermerlar, aspirantlar, magistrlar, talabalar uchun foydali bo‘lib, uni

Kelajakda yaxshilash uchun mushtariy o‘quvchilarning fikr, muloxazalarini mamnuniyat bilan

Qabul qiladi.

1.1.Fitopatogen viruslarni o‘rganish tarixi

XIX asrning oxirida fitopatologlarning ob’ekti sifatida patogenlarning yangi guruhi –

Viruslar yuzaga chiqdi. Viruslar inson, hayvon va o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi juda

Mayda (submikroskopik – yorug‘lik mikroskoplarida ko‘rinmaydigan) organizmlardir. Ular

Hujayra tuzilishiga ega emas, sun’iy ozuqa muhitlarida o‘smaydi va faqat xo‘jayin

Organizmning tirik hujayralari ichida hayot kechiradi.

Viruslarning o‘simliklar kasalliklari paydo bo‘lishidagi roli aniqlanishi

Fitopatologiyaning yana bir – fitovirusologiya yo‘nalishiga asos yaratdi.

1886 yilda gollandiyalik olim A. Mayer (Adolph Mayer) mozaika bilan zararlangan

Tamaki bargidan olingan shira sog‘lom o‘simlikka kiritilganda unda ham mozaika

Rivojlanishini aniqladi. Kasal o‘simlikda va undan olingan shirada zamburug‘lar mavjud

Bo‘lmagani sababli, A.Mayer kasallikni bakteriya qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi.

1892 yilda rus tadqiqotchisi D.I. Ivanovskiy (1864-1920) zararlangan tamaki bargi

Shirasidagi tamaki mozaikasi kasalligini qo‘zg‘atuvchi organizm bakterial filtrdan o‘ta

Olishini, demak, qo‘zg‘atuvchi bakteriya emasligini isbotladi. Ammo D.I. Ivanovskiy tamaki

Mozaikasini birorta bakteriyaning toksini yoki juda mayda, bakterial filtrdan ham o‘ta

Oladigan bakteriya qo‘zg‘atishi mumkin, degan xulosaga keldi.

1898 yilda yilda M.U.Beyerink (Martinus Willem Beijerink) (1851-1931) D.I.Ivanovskiy

Tajribalaridan ba’zilarni takrorladi va tamaki mozaikasini mikroorganizm emas, balki “infeksion

Tirik suyuqlik” qo‘zg‘atadi va bu suyuqlikning nomi “virus” deb xulosa qildi.

Ammo yana taxminan 40 yil davomida (1935 yilgacha) hech bir olimda viruslarning tabiati,

Tuzilishi, kattaligi, shakli, kimyoviy xususiyatlari va ko‘payish usullari haqida g‘oya paydo

Bo‘lmadi. Bu vaqt davomida qo‘zg‘atuvchilari virus hisoblangan bir qancha o‘simlik kasalliklari

(jumladan, bodring, pomidor, loviya, kartoshka, mevali va rezavor mevali daraxtlarning belgilari

Tamaki mozaikasinikiga o‘xshash bo‘lgan kasalliklari) bayon qilindi, ammo ularning

Qo‘zg‘atuvchilarini aniqlay olishmadi, chunki viruslarning tabiati bu davr davomida

Noma’lumligicha qoldi. Buning sababi – viruslarni odatdagi mikrobiologik usullar yordamida

Tadqiq qilib bo‘lmasligi, jumladan, juda mayda bo‘lgani uchun ularni oddiy yorug‘lik

Mikroskoplarida ko‘rib, tekshirish hamda sun’iy ozuqa muhitlarida o‘stirish mumkin emasligi edi.

Viruslarni tadqiq qilish uchun an’anaviy mikrobiologik metodlarni emas, balki yangi

Metodlarni qo‘llash lozim edi. Bu yo‘nalishda keyingi muvaffaqiyatga amerikalik bioximik va

Virusolog U.M.Stenli (Wendell Meredith Stanley) (1904-1971) erishdi. U 1935 yilda tamaki

Mozaikasi virusi (TMV) bilan zararlangan tamaki barglaridan olingan shiraga ammoniy sulfat

Qo‘shib, cho‘kmada kristall shaklli oqsilni ajratdi. Bu oqsilli cho‘kmani tamaki barglariga

Ishqalaganda TMV kasalligining xarakterli belgilari paydo bo‘ldi.. U.Stenli TMV kasalligini ushbu oqsil qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi. Ammo keyinchalik bu

Xulosa noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi.

1936 yilda ingliz olimlari F.Bouden va boshqalar ushbu kristallar tarkibida oqsildan

Tashqari, ribonuklein kislotasi (RNK) ning past konsentratsiyalari ham mavjudligini isbotlashdi.

TMV ning zarrachalarini birinchi marta elektron mikroskopda 1939 yilda Kosh va b.

(Kausche et al.) ko‘rishdi.

Nihoyat, 1956 yilda Gerrer (Gierrer) va Shramm (Schramm) TMV shirasidan olingan

Kristalldan oqsilni ajratib olishdi hamda butun genetik ma’lumot qolgan RNK tarkibida

Ekanligini va bu RNK bilan tamaki barglarini sun’iy zararlaganda virus to‘la reproduksiya

Qilinishi mumkinligini ko‘rsatib berishdi.

U. Stenli, F. Bouden, Gerrer, Shramm va boshqalarning tadqiqotlari viruslarning

Xususiyatlarini keng miqyosda o‘rganishga yo‘l ochib berdi. Ko‘p boshqa viruslar kristall

Shaklida ajratib olindi va ularning kimyoviy tarkibi aniqlandi. Keyinchalik fitopatogen

Viruslarning aksariyatining nuklein kislotalari bir-ipli RNK, ba’zilariniki ikki-ipli RNK,

Boshqalariniki esa bir yoki ikki-ipli DNK ekanligi isbotlandi.

Fitovirusologiya fanining rivojlanishiga rus olimlaridan A.A. Yachevskiy, V.L. Ro‘jkov,

M.S. Dunin, A.M. Vovk, S.N. Moskoves, I.K. Atabekov, Yu.I. Vlasovlar o‘z hissalarini

Qo‘shganlar.

Oxirgi yillarda kasalliklarni oldindan aytish uchun matematik modellar, ob-havo

Ta’sirida ham kasallik qo‘zg‘atuvchilarni aytish mumkin. Bundan tashqari, ko‘pgina iqtisodiy

Va matematik tadqiqot usullari o‘simliklarni himoya qilish samaradorligini baholashda

Ishlatiladi (Vlasov Yu,1982, Dementeva, Dyakov,1984).

O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilish, yuqori samaradorlikka erishish uchun, kasal

O‘simlikda kechayotgan jarayonni chuqur o‘rganish ahamiyatini, kasallik qo‘zg‘atuvchilarning

Biologik ahamiyatini, atrof – muhitning ta’siri, infeksiyaning tarqalishi va manbaalarini bilish

Kerak.


O‘zbekiston respublikasida o‘simliklarni virus va mikoplazmalar keltiradigan

Kasalliklarni o‘rganishda S.A.Asqarova, A.G.Xolmurodov, N.G.Zaprametov, M.A.Karimov,

A.Vaxobov, S.M.Xodjibaeva, M.E.Mavlyaniy va J. Yuldashovlar hissasi kattadir.

S.A.Asqarova 1965 yil Botanika institutida, virusologiya va bakteriologiya

Laboratoriyasini tashkil etgan. Mikrobiologiya institutida, mutaxassislar molekular sharoitda

Fitopatogenlarning biologik, fiziologik, biokimyoviy guruhlarini o‘rganmoqdalar.

Hozirgi vaqtda respublikamizda ushbu yo‘nalish bo‘yicha yetarli mutaxassislar

Tayyorlangan bo‘lib, O‘zbekiston sharoitida o‘simlik kasalliklarini himoya qilishda katta hissa

Qo‘shmoqdalar.1-MAVZU : VIRUSLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI.

Viruslarning asosiy xususiyatlari.

Viruslar juda mayda (submikroskopik) insonlar, xayvonlar va o‘simliklarda

Kasallik qo‘zg‘atuvchi bo‘lib, quyidagi xususiyatlari bilan ta’riflanadi: ular sun’iy

Oziqa muhitlarida rivojlanmaydi, xujayra tuzilishiga ega emas, faqat tirik xujayrada

Ko‘payadi, genlari nuklein kislotadan iborat. Zararlanish ob’ektlariga qarab

Zoopatogen viruslar (xayvonlarda kasallik qo‘zg‘atuvchi) va fitopatogen viruslar

(o‘simlik viruslari) bagteriofaglar (virus bakteriyalar), sianofaglar (siyohrang yashil

Suv o‘tlari virusi) dir. (Vlasov, 1982, Popkova.K.V. 1989, Dyakov, 1976).

Ivanovskiy tamaki mozaikasini o‘rganib chiqqandan so‘ng, aynan shu

Kasallikni golland mikrobiologi M.Beyerink (1898) o‘rganib, kasallik

Qo‘zg‘atuvchisi virus bo‘lganligi sababli, virus zahar deb nom qo‘ydi. 1935 yil

Amerikalik olim U.Stenli tamaki mozaikasining virusini sof kristal holda ajratdi,

1937 yil angliyalik bioximik olim F.Bouden va N.Piri tamaki mozaikasining virusi

95 % oqsil va 5 % nuklein kislotadan iboratligini aniqlagan. (Vlasov.Yu.I., 1982 y).

Viruslarning tuzilishi va morfologiyasi

Viruslarning asosiy xususiyatlaridan biri, ularning kristall hosil qilishidir.

Viruslarning kristalga aylanib qolish jarayoni tamakining mozaika bilan kasallangan

Barg to‘qimalarida aniqlashgan. (Cherimsinov) U.Stenli (1935) yilda tamakining

Mozaika virusini juft kristall holida ajratib oldi. Zamonaviy biokimyoviy tajribalar

Orqali, viruslarni kasallangan o‘simlik shirasidan, juft kristallar holida ajratib olish

Imkoniyati mavjuddir. Viruslarning ma’lum sharoitda kristall holga o‘tishi ularning

Parazitlik xususiyatini pasaytirmaydi. Kristall holida ajratib olingan viruslar o‘z

Virulentlik xususiyatini saqlab qoladi. Uni sog‘lom o‘simlik to‘qimasiga yuborganda

Oldingi virus manbasi bo‘lgan o‘simlikdan olingan shira va kristall holdagi viruslar

Yana aynan o‘sha kasallikni qo‘zg‘atadi.

Virus bo‘lakchalarining shakllari.

Ko‘pchilik fitopatogen viruslarni morfologik tuzilishiga ko‘ra 4 ta guruhga

Bo‘lish mumkin; tayoqchasimon, ipsimon, batsillasimon va o‘ralgan. Viruslarning

Asosiy qismi nuklein kislota va oqsil qobig‘idan (kapsid) iborat bo‘lib,

Nukleoproteidlar o‘tishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Virus bo‘lakchalarining xajmi ularning tuzilishi va shakli, virus turlari,

Rivojlanish, fazasiga bog‘liq. Xujayrada viruslarning rivojlanishini hosil bo‘lishini

Tugashi, voyaga yetgan va tinchlik davrini suruvchi shakllari quyidagi xajmlarga

Ega: tamaki mozaikasining virioni 300x 15 nm, bodring mozaikasi virusi – 2 da

(Cucumis virus –2) 280 x 16 nm kartoshkaning X – virusi esa 730x60 nm,

Shaftolining X-virusining sferik shakldagi virioni – 50 nm, bodring mozaikasi

(Cucumis virus –1) 35 nmdir. (Dyakov, 1984; Dementeva).

Viruslarning kimyoviy tarkibi.

Viruslarning kimyoviy tarkibini o‘rganish bilan ancha ilgari shug‘ullanilgan.

1935 yil V.M.Stenli birinchi bo‘lib tozalangan VTM preparatini ajratib oldi. Virus

Bo‘lakchalarini umumiy analiz qilinganda, quyidagi kimyoviy elementlar miqdori

Aniqlandi: uglerod ( 50 %), vodorod ( 7 %), azot (15-17 %), fosfor (0,5-0,4 %),

Oltingugurt ( 0-16 %) va kul tarkibi.

Viruslar kimyoviy tarkibiga qarab nukleoproteidlar hisoblanib, ular oqsil va

Nuklein kislotalardan iborat. Viruslar tarkibida nuklein kislotalarning bittasi, RNK

(ribonuklein kislota) yoki DNK (dezoksiribonuklein kislota) ishtirok etadi.

Ko‘pchilik fitopatogen viruslar tarkibida RNK mavjudligi aniqlangan. (DNK esa

Bakteriyalarda parazitlik qiluvchi virus bakteriofaglarda, issiqqonlilarda parazitlik

Qiluvchi viruslarda DNK mavjud). Nuklein kislotalar virus bo‘lakchalarining

Markaziy qismini egallab, uning ko‘rinishi spiralga simmetrik joylashgan

Molekulalar holida bo‘ladi.

Miqdori bo‘yicha virus zarrachalarida nuklein kislota miqdori kam qismni

Tashkil qiladi. ( Kartoshkaning X- virusida 5-6% nuklein kislota bo‘lib, qolgan 95-

99% oqsilni tashkil etadi).Lekin kasallik infeksiyasini tashuvchi va irsiy belgilarni

Ko‘chiruvchi aynan nuklein kislotalar. Oqsil esa nuklein kislotalarni saqlovchi,

Himoya qiluvchi qobiq vazifasini o‘taydi. (Suxov,1985 va boshqalar).

Zamonaviy bilim darajasi yuqumli kasalliklarni qo‘zg‘atuvchi viruslar

Quyidagi xususiyatlarga ega ekanligini tan oladi.

Ular faqat xo‘jayin organizm tanasida yoki tashuvchisida ko‘payadi, sun’iy

Oziqa muhitlarda o‘smaydi, o‘ziga xos ko‘payish xossasiga ega.

Xujayra to‘qimasiga ega emas, asosan oqsil qatlami bilan o‘ralgan RNK (bir

Yoki ikki zanjirli) va DNK dan iborat bo‘ladi.

Nuklein kislotalar viruslarning genlari hisoblanib, xo‘jayin organizmning

Ferment tarkibi hisobiga reproduksiyalanadi.

Nuklein kislota – infeksiya tashuvchi bo‘lib, oqsil esa himoyalash (RNK va

DNK) funksiyasini bajaradi

Viruslarning kimyoviy va fizik ta’sirlarga chidamliligi.

Issiqlik viruslar uchun hamma boshqa organizmlarga kabi katta ahamiyatga

Ega. Viruslar yuqori issiqlik haroratiga turlicha chidamlilik xususiyatiga ega.

Viruslarning issiqlikka chidamliligi ularni identifikatsiya (aniqlashda) asosiy

Ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Infeksion (zararlangan) shirani 10 diqiqa

Qizdirgandan so‘ng virus butunlay (inoktivatsiya) ajraladi, bunda

(intensivaktivatsiya) issiqlik nuqtasi aniqlanadi. Ko‘pchilik fitoviruslarda IIN .500

-

600 S oralig‘ida bo‘ladi. Shu bilan birga chidamsiz viruslar (pomidorda bronzalanish



Virusi 430S inaktivatsiyaga uchraydi) va issiqlikka chidamli viruslar M: VTM da

Inaktivatsiya 920

-950S ba’zi shtammlarda 980 S da sodir bo‘ladi.

Virus bilan zararlangan barglarni muzlatib qo‘yish yoki ular shirasini siqib

Olish viruslarning yuqumlilik xususiyatiga aytarli ta’sir ko‘rsatmaydi.

Ultra binafsha nur

Ultra binafsha nur bilan viruslar o‘z fizik-kimyoviy va genlarga qarshilik

Ko‘rsatish xususiyatini yo‘qotmagan holda tez inaktivatsiya qilinadi. Ba’zi

Viruslarda ultra binafsha nurlar bilan ishlov berilgandan keyin yana yuqumlilik

Xosiyati tiklanadi.

Bu ko‘rinish «fotoreaktivatsiya» degan nom olgan. Kasallikka beriluvchan

O‘simlikka inaktivirovat qilingan virusni yuborilganda fotoreaktivatsiya holati ancha

Muddat o‘tgach namoyon bo‘ladi.

Kimyoviy birikmalar.

Tadqiqotlar jarayonida ma’lum bo‘lishicha viruslarni inaktivirovat qiluvchi

Qator kimyoviy moddalar aniqlangan. Ularga oqsilni denaturat holga aylantiruvchi

Yoki RNK ni inaktivatsiya qiluvchi va virus bo‘lakchalarining ikkala komponentiga

(ingibirovat) ta’sir qiluvchi reagentlar kiradi.

Ularga organik erituvchilar, azot kislotasi, formaldegid, gidroksilamin ba’zi

Fermentlar organik kislotalardan mochevina, og‘ir metall tuzlari, tapinlar kiradi.

Viruslarning latent holati. Viruslar orasida latentlik (simptomsiz) holat

Uchraydi, bunda o‘simlikda virus mavjudligi hech qanday belgi ( simptom)

Bermaydi. O‘simlikda viruslarning latentlik (belgisiz) holati ko‘p tarqalgan.

Latentlik holatining muddati yoki davomiyligi har xil viruslarda turlicha o‘tadi, bu

Muddat ekin ekilgan joyining atrof muhitiga va issiqlik haroratiga bog‘liq. Bu

Hollarda ba’zan virus kasalligi belgilarining (maskirovkasi) ko‘rinmasligi kuzatiladi.

(Rodigin).

Viruslarning quritilgan holatda saqlanishi.

Ko‘p viruslar quritilgan holda saqlanadi. Ammo ularning hammasi ham

Tirik o‘simlikdan tashqarida yashash, chidamlilik xususiyatiga ega emas. Bunga

Misol: tamaki mozaika virusi quruq tamakida 30 yil va undan oshiqroq saqlanib,

Bodring virusi esa quritilgan barglarda bir kecha kungina saqlanadi xalos.

Pomidordagi bronzasimon virus esa uy haroratida 4-10 soatdan keyin

Inaktivatsiyaga uchraydi. (Rodigin)

Viruslarning saqlanishi.

Organik ozuqaga muhtoj bo‘lgan viruslar, faqat, tirik o‘simliklarda, virus

Tashuvchi hashorat organimizmida saqlanib qolish xususiyatiga ega.

Vegetativ ko‘payuvchi o‘simliklarda viruslar tuganaklarida, ildizmevasida,

Piyozboshilarida saqlanib qoladi.

Tuganaklarda asosan kartoshka hosilini zararlovchi viruslar, lavlagi ildiz

Mevasida mozaika sarg‘ayish kasalligini keltirib chiqaruvchi viruslar qishlab qoladi.

Tuproqda o‘simlik qoldiqlarida qishlovchi viruslar eng chidamli mozaika

Guruhidagi viruslar bo‘lib, ular tamakining mozaika virusi (VTM), bodring virusi 2

Va boshqalardir.

Mozaika viruslarining asosiy qismi urug‘lik materiallarda saqlanib qoladi,

Bular bodring virusi no‘xot mozaika virusi, loviya mozaika virusi, danakli meva

Daraxtlarining xalqali viruslaridir. (Vlasov ,1982 Dementeva)

Viruslar zararlash xususiyatiga qarab 2 xil bo‘ladi. Ayrimlari faqat bir xil

Turdagi o‘simliklarni zararlaydi – Cucumus virus 2 (bodringning ko‘k mozaika

Virusi) faqat bodring o‘simligini, ba’zan qovoqdoshlar oilasiga mansub ekinlarni

Zararlaydi.

Cucumus virus 1 – virusi esa qovoqdoshlar bilan bir qatorda boshqa botanik

Oilalarga mansub grechixa, shpinat, pomidor o‘simliklarni zararlaydi. (Suxov).

Viruslarning ko‘payishi

Virus bo‘lakchalari to‘qima tuzilishiga ega bo‘lmay, ularning

Ko‘pchiligi fermentsiz bo‘ladi. Shu sababli ularning ko‘payish usullari ham

Boshqachadir. Virus bo‘lakchalar o‘simlik xujayralariga tushganda oqsil va nuklein

Kislotalariga bo‘linadi. Virusni har xil zararlanishdan himoya qiluvchi oqsil endi

Unga keragi bo‘lmay qoladi.Virusning nuklein kislotalari esa o‘simlik xujayrasidagi

Nuklein kislotalar faoliyatini to‘xtatib qo‘yib, xujayrada modda almanishini o‘z

Qo‘liga oladi. Tirik xujayra esa endi faqat virus uchun zarur bo‘lgan fermentlar

Ishlab chiqaradi. Bu fermentlar xujayrada mavjud oqsili va nuklein kislotalaridan

Yangi virus bo‘lakchalari paydo qiladi. Xujayrada bunday zarrachalar soni bir necha

Mln.gacha yetadi. Shunda xujayra qattiq xolsizlanib, virusning ko‘payish fazasi

To‘xtab, tinchlik davrini o‘tovchi fazasi boshlanadi.

Viruslarning reproduksiyasi

Molekular biologiyaning rivojlanishi ko‘p jihatdan viruslarning qayta

Tiklanish mexanizmini bilib olishni aniqladi.

Keyingi yillarda o‘simlik viruslarini protoplazmada, kallus, xujayralarda

Alohida o‘stirilgan in vitro barg xujayrasida, virus tashuvchilarda va xujayrasiz oqsil

Sintez qilish sistemasi RNK ni uzaytirishda kultivirovat qilish

Viruslarning…ko‘payishini aniqlashda yangi yo‘nalishlarni ochadi.

Bu o‘rinda nuklein kislotalarning, genlar va xromosomalarning o‘z-o‘zidan

Paydo bo‘lishi nigizida DNK va RNK sintezi yetadi deb tushuniladi.

Yangitdan sintezlangan nuklein kislotalar virus oqsillaridan yangi virus

Zarrachalari yaraladi bu o‘z-o‘zini yaratish» dir.

Foydalanilgan adabiyotlar.

M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya

Po borbe s nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974

Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx

Kultur.Leningrad. 1973

3..I.V.Panarin –Zaщita zlakovыx kultur ot virusnыx bolezney.

Moskva ,1985.

4.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i

Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987..

.5. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney

Kartofelya. Moskva. 1977.

6. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva.

2-mavzu: G‘o‘za va

G‘alla ekinlarini virusli

Kasalliklari va qarshi

Kurash choralari.

O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV. SH.M.

Reja;


1.G‘o‘za bargining bujmayishi.

2.G‘o‘za barg shaklining o‘zgarishi (kurchavost)

3.Kuzgi bug‘doy mozaikasi.

4.Kuzgi bug‘doy mozaikasi.

5.Bug‘doyning chiziqchali mozaikasi.

6.Arpaning tasmacha (chiziqcha) shaklli mozaikasi.

7.Makkajo‘xori mozaikasi, makkajo‘xorining

Pastbo‘ylilik mozaikasi va jo‘xorining qizil chiziqchali

Kasalligi.

G‘o‘za bargining bujmayishi.

Ushbu kasallik faqat MDH mamlakatlarida uchraydi. Kasallik birinchi marta 1934

Yilda Ozarbayjonda keyinchalik Turkmaniston, Tojikiston va Armeniyada aniqlangan.

Kasallikni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, uning zarari g‘o‘zani shonasini guli va

Ko‘sagini keskin kamayishi hatto 50 % gacha kamayishiga olib keladi. Kasallik erta paydo

Bo‘lsa g‘o‘zaning generativ a’zolari umuman hosil bo‘lmaydi va o‘simlik o‘sishdan orqada

Qolib pakana bo‘lib qoladi. Shu bilan birgalikda tola va chigit sifati yomonlashadi (tola

Uzunligi qisqaradi, uning sifati pasayadi, chigit yengil bo‘lib qoladi va unib chiqish energiyasi

Pasayadi).

Zararlangan ingichka tolali g‘o‘za navlari o‘sishdan orqada qoladi, poya qisman

Egiladi va poya bug‘in oralig‘i qisqaradi. Zararlanishning asosiy belgilaridan biri g‘o‘za o‘suv

Nuqtasining rivojlanmasligi va uning o‘rnida bir qancha yosh barglarning paydo bo‘lishidir bu

Barglar boshqa barglardan kichkinaligi bilan ajralib turadi. Zararlangan barg va gul kosa

Barglari barg tomiri tomonga qarab egiladi va barg truba shakliga kiradi. Natijada barg rangi

O‘zgarib och-yashil tusga kiradi. Kasallik belgisi asosan g‘o‘zaning shonalash davrida va

Yig‘im – terim oldidan paydo bo‘ladi (2-rasm).

Kasallikka tashxis qo‘yish usuli sifatida kimyoviy usul qo‘llaniladi bunda o‘simlik

Sharbati rangi o‘zgarishi bilan uning xarakterli belgilari aniqlanadi.

G‘o‘za bargini bujmayishi kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu virusning

Morfologik belgilari o‘rganilmagan.

Tadqiqotlarni ko‘rsatishiga o‘simlik inokulyatsiya qilinganda virus yuqmaydi,

Faqatgina virus o‘simlik bitlari orqali tarqaladi. Bu bitlarga shaftoli biti, akatsiya biti, g‘o‘za

Bitlari kiradi. Virusning rivojlanishini eng past davri xashoratlarda 10 soatni, o‘simlikda esa

1-2 oyni tashkil etadi. Virus zararlangan o‘simlikdan tashqari urug‘ orqali ham tarqaladi.

Shuning bilan birgalikda begona o‘tlardan surepkada ham saqlanadi. Zararlangan o‘simlik

Qoldiqlarida va tuproqda virus saqlanmaydi.

Hozirgi kunda bizning respublikamizda g‘o‘za bargining bujmayishiga qarshi olib

Borilgan tadbirlar yaxshi natijalar bergan, buning birgina misoli qilib kasallikka chidamli

G‘o‘za navlarini yaratilganligidir. Bundan tashqari yuqori agrotexnik tadbirlarni amalga

Oshirilishi, begona o‘tlarni yo‘q qilinishi va o‘simlik bitlariga qarshi olib borilayotgan

Kurash choralari yaxshi samara bermoqda.

G‘o‘za barg shaklining o‘zgarishi (kurchavost)

Ushbu kasallik tufayli Sudan va Nigeriya davlatlarida g‘o‘za hosilini 20 % gacha miqdori

Yo‘qotilgan. Kasallik natijasida ko‘sak soni keskin pasayib ketadi.

Kasallik bilan kuchli zararlangan o‘simlikni barg plastinkalari va meva o‘simtalari

Bujmayadi, buning natijasida asosiy poya yaxshi rivojlanmaydi ya’ni uning bug‘in oralig‘i

Qisqarib ketadi va bir xillikni hosil qilmaydi. G‘o‘za navlariga qarab kasallik belgilari farqlanadi.

Masalan, g‘o‘zaning Gossypium barbadense avlodi turida kasallik natijasida barg

Tomirlari ingichkalashadi va yangidan yosh kichik bujmaygan barglar rivojlanadi, ularning chetlari

Pastga yoki yuqoriga qarab bujmayadi.

Gossypium hirsutum avlodiga mansub g‘o‘za navlarida kasallik mozaika belgisi

Ko‘rinishida rivojlanadi. Kasallikning dastlabki belgilari barg tomirlarini och tusga kirishi bilan

Boshlanadi, keyinchalik barg plastinkasi yoppasiga olachipor rangga kiradi. Dog‘larni rangi och-

Yashil rangdan och-sariq ranggacha rivojlanib oq tusga kiradi. Bargning ustki qismida shishlar

Paydo bo‘ladi. Poya bo‘g‘in oralig‘ining qisqarishi natijasida o‘simlik pakana bo‘lib qoladi.

Infeksiya manbai bo‘lib kasallangan g‘o‘za ildizi va zararlangan ko‘p yillik begona o‘tlar

Hisoblanadi. Qarshi kurash choralari. Ushbu kasallikni bartaraf qilishning asosiy yo‘llaridan biri

Kasallikka chidamli navlarni yaratish va ularni ekish. G‘o‘zani o‘z vaqtida ekish va kasallikni

Tarqatuvchi hashorotlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini qo‘llash yuqori samara beradi.

Kuzgi bug‘doy mozaikasi.

Ushbu kasallik birinchi bo‘lib Rossiyaning Voronej viloyatida topilgan va

O‘rganilgan, keyinchalik Moskva va Quybishev viloyatlarida, Krasnadar

O‘lkasida va Markaziy Osiyoda aniqlangan va o‘rganilgan.

Kasallikni xarakterli belgisi barglarni mozaika rangiga ya’ni och-yashil

Rangga kirishi va barg tomirlari bo‘ylab sariq chiziq hosil bo‘lishidir.

Kasallangan bug‘doy qishlab chiqsa yoppasiga boshoqlash davrida o‘simlik

Razetka ko‘rinishga ya’ni asosiy poya ikkiga bo‘linib qoladi. Ko‘pchilik

O‘simliklar umuman boshoq hosil qilmaydi. Kuzgi bug‘doy kasalligining asosiy

Belgisi mozaika va o‘simlikni o‘sishdan orqada qolishdir. Ushbu virusli kasallik

Bilan bug‘doydan tashqari arpa, suli, tariq zararlanadi.

Hozirgi vaqtda kasallikni iqtisodiy zarari kamaytirilgan buning sababi

Agrotexnik kurash choralarini yaxshi amalga oshirilganligidir.

Kuzgi bug‘doyning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus-viroinlari

Batsilla shaklida bo‘lib uzunligi 260 + 20 nm, eni 60 + 5 nm bo‘ladi.

Virusning batsilla shaklidagi qismlari kasallikni tashuvchi sikadka hashorotidan

Ham topilgan.

Virusga tashxiz qo‘yish usullaridan asosan elektron-mikroskopik usuli

Hisoblanadi. Ushbu kasallik bilan begona o‘tlardan Setaria glauca va S.

Veridislar ham zararlanadi.

Kasallik asosan sikadka hashoroti va uni tuxumi orqali tarqaladi.

Infeksiya asosan kuzgi bug‘doyda saqlanib qishlab chiqadi.

Kurash choralari. Bug‘doyni o‘z vaqtida ekish (muddatdan oldin

Ekmaslik), urug‘lik bug‘doyni miqdoriga qat’iy e’tibor qilish, begona o‘tlarni

Yo‘q qilish, bug‘doyni kuzgi bug‘doy va kuzgi ekinlardan uzoqda ekish, o‘suv

Davrida sikadka xashorotiga qarshi kurashish. Muddatdan oldin ekish kasallikni

Kuchli tarqalishiga olib keladi, bu esa kasallikni tarqatuvchi xashorotlarni

Rivojlanishi bilan bog‘liqdir.

Arpaning sariq pastbo‘yliligi. Ushbu kasallik ko‘pgina mamlakatlarga tarqalgan

Shuningdek, Ukraina, Shimoliy Kavkaz va Baltika bo‘yi mamlakatlarida ham tarqalgan.

Kasallikning xarakterli belgisi bo‘lib asosan arpa bargining uchki qismini oltinsimon sariq

Rangga kirishi hisoblanadi. Zararlangan o‘simlik egilib qoladi va uning pastbo‘yli bo‘lishi

Kuchayadi. Arpadan tashqari virus bilan suli, sholi, bug‘doy, makkajo‘xori va boshqa

Madaniy va yovvoyi o‘simliklar zararlanadi. Virusning kriptogrammasi quyidagichadir; R

/1 : 2/* : S/s : S /Ap.

Arpaning sariq pastbo‘ylilik kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus kartoshka bargini

Bujmaytiruvchi viruslar guruhiga kiradi. Virionlari izometrikdir. Virus qismlarining

O‘lchami 25 nm ga tengdir. Virusga tashxiz qo‘yish usullari bo‘lib indikatorli va elektron-

Mikroskopik usul hisoblanadi.

Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusni tarqatuvchi va tashuvchi bo‘lib o‘simlik bitlari hisoblanadi

(3-rasm).

Kurash choralari: kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash choralari bilan bir xil.

Bug‘doyning chiziqchali mozaikasi. Kasallik AQSh, Kanada, Yevropaning

Bir qancha davlatlarida, Shimoliy Kavkazda, Ukrainada, Moldaviyada va Markaziy

Osiyoda tarqalgan.

Bug‘doy virus bilan zararlanganda o‘simlikda kuchsiz och yashil chiziqlar hosil

Bo‘ladi, ushbu chiziqlar asosan barg tomirlarida yaqqol ko‘rinadi. Kasallik rivojlana borgan

Sari o‘simlik sarg‘aya boshlaydi, o‘sishdan orqada qoladi va zararlangan barg qismlari

Qurib qoladi. Kasallangan o‘simlik boshoqlarida qisman don hosil bo‘ladi yoki umuman

Bo‘lmaydi.

Bug‘doyning chiziqchali mozaika virusi kriptogrammasi; (BChMV) : R/1 :2.8 /* :

Ye/Ye : S/E : S/Ac.

Virus virionlarining hajmi 700 nm atrofida .

Virusga tashxiz qo‘yish usullari bo‘lib elektro mikroskopik va serologik usul hisoblanadi.

Ushbu virusli kasallikni tashuvchilar bo‘lib o‘simlik kanalaridan Aceria avlodiga

Kiruvchilar hisoblanadi.

Kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa, suli va boshqa begona o‘tlar ham zararlanadi.

Kurash choralari: Kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash choralari bilan bir xil.

Arpaning tasmacha (chiziqcha) shaklli mozaikasi. Kasallikni tayoqcha shaklli,

O‘lchami 125-150x30 nm keladigan virus (Barley stripe mosaic virus) qo‘zg‘atadi. Kasallik

MDHda Latviya, Ukraina, Moldova, Shimoliy Kavkaz va Rossiyaning Noqoratuproq

Zonasida qayd etilgan.

Zararlangan o‘simliklarning barglarida parallel joylashgan och-yashil yoki sariq

Tasmachalar hamda to‘q-qo‘ng‘ir tusli, to‘g‘ri yoki ba’zan «v» shaklli nekrotik chiziqchalar

Hosil bo‘ladi. Kasallik belgilari arpa navi va virus shtammiga bog‘liq holda o‘zgaruvchan

Bo‘ladi. Erta va kuchli zararlangan o‘simliklar o‘sishdan orqada qoladi va xunuk shaklli

Boshoqlar hosil qiladi.

Zararlanadigan o‘simliklar. Virus bilan, arpadan tashqari, bug‘doy va shakar

Makkajo‘xori (ba’zan qiltiqsiz yaltirbosh ham) zararlanadi. Ularning barglarida och-yashil

Yoki oqish tasmachalar hosil bo‘ladi, ba’zan barglar butunlay oqaradi. Virusning tashuvchisi

Aniqlanmagan. Patogen zararlangan o‘simliklardan olingan urug‘lik don orqali tarqaladi.

Zararlangan arpa donida virus hayotchanligini 10 yilgacha saqlashi mumkin. O‘simliklar

Qancha erta zararlansa, virusning hosilga zarari ham shunchalik katta (3-jadvalga qarang).

Makkajo‘xori mozaikasi, makkajo‘xorining pastbo‘ylilik mozaikasi va

Jo‘xorining qizil chiziqchali kasalligi.

Ushbu yuqorida qayd etilgan kasalliklarni barchasini bitta fitopatogen virus

Qo‘zg‘atadi. AQShda ushbu kasallikni makkajo‘xorining pastbo‘yliligi deb Yevropada esa

Oddiy mozaika deb nomlanadi.

Makkajo‘xorida ushbu kasallik mozaika ko‘rnishida bo‘lib kuchsiz yoki kuchli

Rivojlanishi mumkin. Zararlangan o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi. Kasallik o‘simlikning

Generativ a’zolarini rivojlanishiga ta’sir etadi ya’ni makkajo‘xori supurgisi deformatsiyaga

Uchraydi va sutasi yaxshi rivojlanmaydi. Zararlangan jo‘xorida esa och yashil dog‘lanish va

Chiziqchalar paydo bo‘ladi vaqt o‘tishi bilan esa och yashil dog‘lar sarg‘ish va qizg‘ish botiq

Dog‘lar ko‘rinishiga kiradi.

Makkajo‘xorining pastbo‘ylilik mozaikasi yoki jo‘xorining qizil chiziqchalik

Kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus potiviruslar guruhiga kiradi. Uning kriptogrammasi : */* : */* :

Ye/Ye : S/Ar.

Yuqorida ko‘rsatilgan virus shakar o‘simligi (stiviya) virusiga yaqin va uning shtammi

Hisoblanadi

Makkajo‘xorining past bo‘ylilik va jo‘xorining qizil chiziqchali

Kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusning ipsimon qismlarining xajmi

670….. 780 nm. Ni tashkil etadi. Virus mexanik usulda ya’ni uning

Sharbati orqali oson yuqadi. Virusning rivojlanishi uchun 50-55 *C

Harorat kerak bo‘ladi. Virusga tashxis qo‘yish usullaridan asosan

Elektro – mikroskopik va serologik usul hisoblanadi. Virusni

Tashuvchisi asosan o‘simlik bitlaridir. Virusni rivojlanishi uchun

Qulay o‘simlik bu g‘umay o‘simligidir, unda rivojlangan virusni

O‘simlik bitlari boshqa o‘simliklarga yuqtiradi.

Kurash choralari: Kasallikka chidamli navlarni ekish begona

O‘tlarni ya’ni asosan g‘umayni yo‘q qilish va o‘simlik bitlariga qarshi

Kurashish.

2 – Mavzu. Fitopatogen viruslarni o‘rganish tarixi

XIX asrning oxirida fitopatologlarning ob’ekti sifatida patogenlarning yangi

Guruhi – viruslar yuzaga chiqdi. Viruslar inson, hayvon va o‘simliklarda kasallik

Qo‘zg‘atuvchi juda mayda (submikroskopik – yorug‘lik mikroskoplarida

Ko‘rinmaydigan) organizmlardir. Ular hujayra tuzilishiga ega emas, sun’iy ozuqa

Muhitlarida o‘smaydi va faqat xo‘jayin organizmning tirik hujayralari ichida hayot

Kechiradi.

Viruslarning o‘simliklar kasalliklari paydo bo‘lishidagi roli aniqlanishi

Fitopatologiyaning yana bir – fitovirusologiya yo‘nalishiga asos yaratdi.

1886 yilda gollandiyalik olim A. Mayer (Adolph Mayer) mozaika bilan

Zararlangan tamaki bargidan olingan shira sog‘lom o‘simlikka kiritilganda unda ham

Mozaika rivojlanishini aniqladi. Kasal o‘simlikda va undan olingan shirada

Zamburug‘lar mavjud bo‘lmagani sababli, A.Mayer kasallikni bakteriya qo‘zg‘atadi,

Deb xulosa qildi.

1892 yilda rus tadqiqotchisi D.I. Ivanovskiy (1864-1920) zararlangan tamaki

Bargi shirasidagi tamaki mozaikasi kasalligini qo‘zg‘atuvchi organizm bakterial

Filtrdan o‘ta olishini, demak, qo‘zg‘atuvchi bakteriya emasligini isbotladi. Ammo

D.I. Ivanovskiy tamaki mozaikasini birorta bakteriyaning toksini yoki juda mayda,

Bakterial filtrdan ham o‘ta oladigan bakteriya qo‘zg‘atishi mumkin, degan xulosaga

Keldi.

1898 yilda yilda M.U.Beyerink (Martinus Willem Beijerink) (1851-1931)

D.I.Ivanovskiy tajribalaridan ba’zilarni takrorladi va tamaki mozaikasini

Mikroorganizm emas, balki “infeksion tirik suyuqlik” qo‘zg‘atadi va bu

Suyuqlikning nomi “virus” deb xulosa qildi. Ammo yana taxminan 40 yil davomida

(1935 yilgacha) hech bir olimda viruslarning tabiati, tuzilishi, kattaligi, shakli,

Kimyoviy xususiyatlari va ko‘payish usullari haqida g‘oya paydo bo‘lmadi. Bu vaqt

Davomida qo‘zg‘atuvchilari virus hisoblangan bir qancha o‘simlik kasalliklari

(jumladan, bodring, pomidor, loviya, kartoshka, mevali va rezavor mevali

Daraxtlarning belgilari tamaki mozaikasinikiga o‘xshash bo‘lgan kasalliklari) bayon

Qilindi, ammo ularning qo‘zg‘atuvchilarini aniqlay olishmadi, chunki viruslarning

Tabiati bu davr davomida noma’lumligicha qoldi. Buning sababi – viruslarni

Odatdagi mikrobiologik usullar yordamida tadqiq qilib bo‘lmasligi, jumladan, juda

Mayda bo‘lgani uchun ularni oddiy yorug‘lik mikroskoplarida ko‘rib, tekshirish

Hamda sun’iy ozuqa muhitlarida o‘stirish mumkin emasligi edi.

Viruslarni tadqiq qilish uchun an’anaviy mikrobiologik metodlarni emas,

Balki yangi metodlarni qo‘llash lozim edi. Bu yo‘nalishda keyingi muvaffaqiyatga

Amerikalik bioximik va virusolog U.M.Stenli (Wendell Meredith Stanley) (1904-

1971) erishdi. U 1935 yilda tamaki mozaikasi virusi (TMV) bilan zararlangan

Tamaki barglaridan olingan shiraga ammoniy sulfat qo‘shib, cho‘kmada kristall

Shaklli oqsilni ajratdi. Bu oqsilli cho‘kmani tamaki barglariga ishqalaganda TMV

Kasalligining xarakterli belgilari paydo bo‘ldi. U.Stenli TMV kasalligini ushbu oqsil

Qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi. Ammo keyinchalik bu xulosa noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi.

1936 yilda ingliz olimlari F.Bouden va boshqalar ushbu kristallar tarkibida

Oqsildan tashqari, ribonuklein kislotasi (RNK) ning past konsentratsiyalari ham

Mavjudligini isbotlashdi.

TMV ning zarrachalarini birinchi marta elektron mikroskopda 1939 yilda

Kosh va b. (Kausche et al.) ko‘rishdi.

Nihoyat, 1956 yilda Gerrer (Gierrer) va Shramm (Schramm) TMV shirasidan

Olingan kristalldan oqsilni ajratib olishdi hamda butun genetik ma’lumot qolgan

RNK tarkibida ekanligini va bu RNK bilan tamaki barglarini sun’iy zararlaganda

Virus to‘la reproduksiya qilinishi mumkinligini ko‘rsatib berishdi. U. Stenli, F.

Bouden, Gerrer, Shramm va boshqalarning tadqiqotlari viruslarning xususiyatlarini

Keng miqyosda o‘rganishga yo‘l ochib berdi. Ko‘p boshqa viruslar kristall shaklida

Ajratib olindi va ularning kimyoviy tarkibi aniqlandi. Keyinchalik fitopatogen

Viruslarning aksariyatining nuklein kislotalari bir-ipli RNK, ba’zilariniki ikki-ipli

RNK, boshqalariniki esa bir yoki ikki-ipli DNK ekanligi isbotlandi.

Fitovirusologiya fanining rivojlanishiga rus olimlaridan A.A.

Yachevskiy, V.L. Ro‘jkov, M.S. Dunin, A.M. Vovk, S.N. Moskoves, I.K. Atabekov,

Yu.I. Vlasovlar o‘z hissalarini qo‘shganlar.

Oxirgi yillarda kasalliklarni oldindan aytish uchun matematik modellar, ob-

Havo ta’sirida ham kasallik qo‘zg‘atuvchilarni aytish mumkin. Bundan tashqari,

Ko‘pgina iqtisodiy va matematik tadqiqot usullari o‘simliklarni himoya qilish

Samaradorligini baholashda ishlatiladi (Vlasov Yu,1982, Dementeva,

Dyakov,1984).

O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilish, yuqori samaradorlikka

Erishish uchun, kasal o‘simlikda kechayotgan jarayonni chuqur o‘rganish

Ahamiyatini, kasallik qo‘zg‘atuvchilarning biologik ahamiyatini, atrof – muhitning

Ta’siri, infeksiyaning tarqalishi va manbaalarini bilish kerak.

O‘zbekiston respublikasida o‘simliklarni virus va mikoplazmalar keltiradigan

Kasalliklarni o‘rganishda S.A.Asqarova, A.G.Xolmurodov, N.G.Zaprametov,

M.A.Karimov, A.Vaxobov, S.M.Xodjibaeva, M.E.Mavlyaniy va J. Yuldashovlar

Hissasi kattadir.

S.A.Asqarova 1965 yil Botanika institutida, virusologiya va bakteriologiya

Laboratoriyasini tashkil etgan. Mikrobiologiya institutida, mutaxassislar molekular

Sharoitda fitopatogenlarning biologik, fiziologik, biokimyoviy guruhlarini

O‘rganmoqdalar.

Hozirgi vaqtda respublikamizda ushbu yo‘nalish bo‘yicha yetarli

Mutaxassislar tayyorlangan bo‘lib, O‘zbekiston sharoitida o‘simlik kasalliklarini

Himoya qilishda katta hissa qo‘shmoqdalar.

Fitopatogen viruslarning tuzilishi, o‘lchamlari, ko‘payishi va tarqalishi

Fitopatogen zamburug‘lar kabi viruslar ham o‘simlik kasalliklarining muhim

Qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi. Ular o‘simliklarda keng tarqalgan va o‘ta zararli

Kasalliklar (virozlar) ni qo‘zg‘atadi. Keyingi o‘n yilliklarda aniqlangan fitopatogen

Viruslarning soni keskin ko‘paydi. Hozir viruslar bilan zararlanmaydigan bironta

Ham madaniy o‘simlik turi yo‘q. Viruslar bilan zararlangan ekin maydonlari

Kengaymoqda va hosil yo‘qotilishi oshmoqda.

Shakli hamda virus zarrasining molekular qurilishi haqida ko‘pgina ma’lumotlar

Berdi.

Viruslarning kattaligini o‘lchash uchun har xil usullardan



Foydalaniladi. Ulardan biri viruslarni teshiklarining kattaligi, avvaldan ma’lum

Kallodiy pardalari orqali o‘tkazish yo‘li bilan aniqlash bo‘lsa, ikkinchisn — yuqori

Tezlik bilai (bir minutda 30-60 ming marta ) aylanuvchi sentrifugalarda, virus

Zarralarini cho‘ktirish yo‘li bilan aniqlashdir. Bir necha ming marta katta qilib

Ko‘rsatish qobiliyatiga ega, zlektron mikroskopning kashf etilishi, virus

Zarrasining kattaligi, formasi va nozik qismlarini ko‘rish va virus zarrasining

Tashkil topishi haqida malumot olish imkonini beradi (1 -jadval).


  1. Jadval

Bakteriya, rikketsiy, virus va oqsil molekulasining solishtirma kattaliklari

Mikroorganzmlar

Eni x bo‘yi yoki diametri

(mkm)


Bakteriya 750

Rikketsiy 475

Uchuq virusi 150

Gripp 115

Bakteriofag T2 60 x80

Bakteriofag T3 45

Tamaki mozaika virusi 18x300

Yashur 20

Gemoglobin molekulasi 3x15

Viruslarniig kimyoviy tuzilishini o‘rganish ularning asosan nuklein kislota,

Oqsil va kul elementlaridan tashkil topganligini ko‘rsatdi. Bu uch qism hamma

Viruslarga ham xos bo‘lib, lipidlar va uglevodlar esa faqat murakkab viruslar

Tarkibida uchraydi.

Oqsil, nuklein kislota va kul elementlaridan tashkil topgan viruslar oddiy va

Minimal viruslar deb ataladi. Ularga o‘simlik viruslari hamda ba’zi bir hayvon va

Hasharot viruslari kiradi. Ammo kimyoviy jihatdan oddiy viruslarga yaqin

Bo‘lgan bakteriofaglarning tuzilishi juda murakkabdir.

Tarkibida yuqorida aytilgan uch qismdan tashqari lipid va uglevodlar

Uchraydigan viruslar murakkab viruslar deyiladi. Bu guruhga kiruvchi ko‘pgina

Viruslar odam va hayvonlarda kasallik tug‘diradi.

Agar viruslar murakkabliligiga qarab, bir qatorga joylashtirilsa, ular jonsiz

Organik materiya bilan jonli bir hujayrali organizmlar orasidagi bo‘sh joyni

Egallaydi. Bu qatorda, oddiy va murakkab viruslar bilan birga, xlomidozoolar ham

Turadi. Xlomidozoolarda, xuddi hujayrali organizmlardagi kabi, nuklein

Kislotaning ikkala tipi uchraydi, bu guruhning eng oxirida rikketsiy turadi.

Rikketsiylar viruslar bilan bakteriyalar orasida turuvchi organizmlardir. Ular

Sintetik apparatlariniig yo‘qligi va hujayrada parazitlik qilishi bilan viruslarga

Yaqin bo‘lsada, morfologiyasi, ko‘payishi, kimyoviy tuzilishining murakkabligi

Bilai bakteriyalarga yaqin turadi.

Viruslar tabiatda, hujayradan tashqari (“virion”) va hujayra ichida

(“vegetativ” virus formasida) uchraydi.

Viruslarning murakkabligi va xususiyatlariga ko‘ra, olimlar (Atabekov,

1970) ularni shartli ravishda bir necha guruxlarga bo‘ladi.

1.Tayoqchasimon viruslar. Bu guruhga kiruvchi viruslar to‘g‘ri,

Bukilmaydigai, mo‘rt, silindir formasida o‘lib, ular tamaki chiporlanish kasalligi

Viruslari guruhi deyiladi. Bu guruhga uzunligi 130-300 millimikron eni 20

Millimikronga yaqin viruslar kiradi.

2.Ipsimon viruslar. Ipsimon viruslarniig zarrachalari oson

Bukuluvchan, elastiq va bir biri bilan matashishi xususiyatiga ega bo‘ladi.

Ipsimon viruslarniig eni 10 millimikron atrofida bo‘lib, uzunligi 1 mikronga

Yetishi mumkin.

Viruslarning ipsimon formasi faqat o‘simlik virusiga xos deb hisoblanar

Edi. Ammo keyingi vaqtlarda DNK va RNK tutuvchi bakteriofag viruslarining ham

Ipsimon formalari topildi.

3.Sharsimon viruslar. Bu guruhga juda ko‘p xayvoi, o‘simlik,

Hasharot, zamburug‘, suv o‘tlari va bakteriofag viruslar kiradi. Sharsimon virus

Zarralari ko‘p qirralari steroidga o‘xshaydi. Bu xil virus zarralarining diametri

20 millimikrondan 130 millimikrongacha yetishi mumkin. Bu guruxga

Bakteriya, o‘simlik, hayvon va odamlarda kasallik tug‘diruvchi viruslar kiradi,

4. Tuxumsimon viruslar. Bu guruhga kiruvchi viruslardan beda

Chiporlanish virusini (20 x 60 mmk) ko‘rsatish mumkin.

5. Murakkab viruslar. Bu guruhga biologiyasi va morfologiyasi juda xilma

Xil, yuqorida keltirilgan viruslardan o‘zining murakkab tuzilishi bilan viruslar

Kiradi. Miksoviruslar (gripp, OITS virusi, qushlar o‘lati virusi va boshqalar) shu

Guruhga kirib, ancha katta (100-250 millimikron) va kompleks struktura hosil

Qiladi. Miksoviruslarga xos xususiyatlardan biri polimorfizm va virus zarrachasi

Ichida spiral strukturasiga ega nukleoprotoid ipining borligidir.

Kolbasimon viruslar xam murakkab viruslar guruhiga kirib, virus zarrasida

Ikki morfologik qism – bosh va dum qismi borligi bilan xarakterlanadi. Bu

Guruhga ko‘pgina bakteriya, aktinomitset, chechak va ba’zi hayvon viruslari

Kiradi. Virus zarrachalarining o‘ziga xos tuzilishi uning asosiy funksiyasi – o‘ziga

O‘xshash zarrachalarni xosil qilish vazifasini bajarish imkoniyatini beradi. Nuklein

Kislotasi virusining genetik funksiyasini bajarsa, oqsil qismi nuklein kislotani

Tashqi muhitdan to‘la muhofaza qilib, virus zarrasining avtonomligini

Ta’minlaydi va uning turg‘unlignni oshiradi.

Viruslarning kimyoviy tarkibi oqsil va nuklein kislotalaridan –

Nukleoproteidlardan – iborat. Nuklein kislotasi dumaloq shaklli viruslar tarkibining

15-45 foizi, tayoqchasimon viruslarning taxminan 5 foizi va batsilla shaklli

Viruslarning taxminan 1 foizini tashkil qiladi, ularning qolgan qismlari oqsildan

Iborat; masalan, kartoshka X-virusining zarrachalari tarkibida 5-6% RNK va 94

95% oqsil mavjud. Lekin aynan RNK infeksiya tashuvchi va irsiy belgilarni

Aniqlovchi agent bo‘lib, oqsil faqat ushbu nuklein kislotasini (virus hujayradan

Tashqarida bo‘lganida) himoyalovchi qobiq vazifasini bajaradi. Yetuk viruslarning

Nukleoproteid zarrachalari virion deb ataladi. Mollikyutlar (500 mln dalton) va

Bakteriyalar (1 500 mln dalton) bilan solishtirganda, viruslar nuklein kislotalarining

Og‘irligi kam: virus zarrachalari nukleoproteinlarining og‘irligi 4,6-7,3 mln dalton

Orasida, sof nuklein kislotalariniki esa 1-3 mln (ba’zilariniki esa 6-16 mln) dalton.

Viruslarning ko‘pchiligi RNK ga va faqat ba’zilari DNK ga ega (boshqa guruhlarga

Mansub bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilari hujayralarida har ikki xil nuklein

Kislotalari mavjud).

Viruslarning ko‘payishi. Viruslarning nuklein kislotalari o‘sish va

Bo‘linib ko‘payishga qodir emas. Ular faqat o‘simlik hujayralarini nuklein kislotalari

Bilan zararlaganda, o‘simlikning ribosomalaridan foydalanib ko‘payadi; bu absolyut

Parazitizm hisoblanadi. Fitopatogen viruslarning ko‘pchiligida infeksion agent

Funksiyasini RNK (juda kam hollarda DNK) bajaradi, ular oqsildan tashkil topgan

Qobiqqa ega. Hujayraga kirgan virusning oqsil va nuklein kislotasi ajralib ketadi.

Nuklein kislotasi hujayraning irsiy apparatiga qo‘shilib, u virusning yangi nuklein

Kislotalari va oqsil qobiqlari sintez qilinishini ta’minlaydi; ulardan esa hujayra ichida

Yangi virionlar yig‘iladi. Yangi virionlar o‘tkazuvchi sistema (floema va ksilema)

Orqali o‘simlikning barcha qismlariga tarqaladi (1-rasm).

Virionlar (ularning nuklein kislotalari) ko‘payishi replikatsiya deb

Ataladi. Replikatsiya paytida irsiy o‘zgargan shakllar – virus shtammlari hosil

Bo‘ladi. Bu jarayon tufayli oldin viruslar bilan zararlanmaydigan ekin navlari

Chidamliligini yo‘qotadi. Fitopatogen viruslarning ko‘p shtammlari aniqlangan,

Masalan VTM ning har xil o‘simlik turlari va navlarini zararlash qobiliyati, kasallik

Belgilari, fizik va kimyoviy xususiyatlari bo‘yicha farqlanuvchi 200 tadan ko‘proq

Shtammi mavjud.

Viruslarning atrof-muhit faktorlari ta’siriga chidamliligi har xil va bu

Belgidan foydalanib ularning turlarini aniqlash mumkin. Viruslar in vitro ikki

Guruhga: turg‘unlar va bardoshsizlarga bo‘linadi. Turg‘un viruslar yuqori harorat,

Muhit nordonligi va boshqa faktorlar ta’sirida halok bo‘lmaydi. Misol uchun VTM

80-90oS da isitishga 10 min davomida chidaydi, o‘simlikdan siqib olingan suvida

(shirasida) 50 yildan uzoq saqlanadi, hatto quruq tamaki mahsulotida va sigaretalar

Ustida o‘simliklarni zararlash xususiyatini yo‘qotmaydi. Ammo viruslarning

Ko‘pchiligi bunday sharoitlarga chidamsiz va ular bardoshsiz viruslar hisoblanadi.

Masalan pomidor olachipor so‘lishi (bronza tusini olishi) ni qo‘zg‘atuvchi virus uy

Haroratida 4-10 soat orasida inaktivatsiyalanadi (1-jadval).

3-mavzu: Dukkakli don

Ekinlarining virusli

Kasalliklari va ularga

Qarshi kurash choralari.

O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV. SH. :

1.Soya mozaikasi.

2.No‘xotning oddiy mozaikasi.

3.Loviyaning oddiy mozaikasi.

4.Beda mozaikasi.

SOYА MOZAIKASI

Ushbu kasallik jahonning soya yetishtiradigan barcha davlatlarida keng tarqalgan.

Kasallikning zarari hosilni kamayishi, soya doni sifatini buzilishi va uning tarkibidagi yog‘ va

Oqsil miqdorini kamayishi bilan ifodalanadi. Soyaning mozaika kasalligi tufayli hosildorlik 20-

26 % ga pasayar ekan.

Kasallikning asosiy belgisi barglarni olachipor rangga kirishi, barglarni bujmayishi va

Ularda shishlarni hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Kasallik ta’sirida o‘simlik o‘sishdan

Orqada qoladi.

Soyaning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu virus potiviruslar guruhiga

Kiradi. Uning kriptogrammasi ushbu guruhga mansub viruslarni xarakterli belgilarini beradi.

R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap. Soya mozaikasi virusining alohida tuzilishi hozircha o‘rganilmagan.

Soya mozaikasi qo‘zg‘atuvchisini virionlari ipsimon ko‘rinishida bo‘lib, uzunligi 750

Nm, virusning aktivlashuv (inaktavatsiya) xarorati 55……62 S.

Virusga tashxiz qo‘yish usullari bo‘lib elektron- mikroskopik va serologik usul

Hisoblanadi.

Virusning ixtisoslashuvi juda tor. Ushbu fitopatogen tabiiy sharoitda faqat soyada

Aniqlangan.

Virus urug‘ orqali, o‘simlik bitlari va tadqiqot olib borish davrida

Inokulyatsiya qilish jarayonida o‘simlik sharbati orqali yuqadi.

Kasallikni tarqalishida asosiy o‘rinni zararlangan urug‘ egallaydi,

Uning tarqalishida kasallikka chidamsiz navlarni o‘rni kattadir, ular

Orqali kasallik 0,2 % dan 30 % gacha tarqaladi.

Tabiatda ushbu virusni turli xil shtammlari tarqalgan. Yapon

Olimlari tomonidan ushbu shtammlarni kuchsiz patogenlarini A, V,S va

Kuchli patogenlarini D, Ye xarflari bilan belgilashgan.

KURASh ChORALARI. Urug‘likni sog‘lom o‘simliklardan yig‘ish,

Kasallangan o‘simliklarni o‘z vaqtida aniqlab yo‘q qilish, kasallikni

Tarqatuvchi o‘simlik bitlariga qarshi kimyoviy kurash choralarini olib

Borish, ekish vaqtini to‘g‘ri tanlash, eng asosiyni kasallikka chidamli

Navlarni yaratish va ularni ekish kerak.

NO‘XOTNING ODDIY MOZAIKASI

Kasallik no‘xot yetishtiriladigan ko‘pgina mamlakatlarda jumladan Ukraina, Litva,

Qozog‘iston, Rossiya va O‘zbekistonda keng tarqalgan.

Mozaika bilan zararlangan no‘xot nimjon bo‘lib o‘lishdan orqada qoladi, natijada

Undan olinadigan don hosildorligi va hatto ko‘p massaning miqdori ham pasayadi. Kasallik

Bilan zararlangan barg tomirlarida sarg‘ayishni kuzatiladi, keyinchalik och doirasimon

Dog‘lar paydo bo‘ladi. Natijada o‘simlik mozaika ko‘rinishidagi olachipor rangga kiradi.

No‘xotning ayrim navlari kasallik bilan zararlanganda barglar bujmayadi.

No‘xot mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus o‘zining tuzilishi va tarkibi jihatidan

Loviyani sariq mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusga o‘xshaydi. Lekin no‘xot mozaikasi

Virusi loviya navlarini zararlay olmaydi.

No‘xot mozaikasi virusini o‘simlik bitlari tashiydi, virus ko‘p yillik dukkakli begona

O‘tlarda saqlanadi. Virus urug‘ bilan tarqalmaydi bundan ko‘rinib turibdiki, virus tabiatlagi

Begona o‘tlarda ko‘payadi.

KURASh ChORALARI. : Ekishni erta tashkil etish, no‘xot ekiladigan dalalarni ko‘p yillik

Dukkakli don ekinlari ekilgan dalalardan uzoqda joylashtirish, urug‘likni o‘z miqdorida

Sifatli qilib ekish, kasallikka chidamli nav va gibridlarni ekish tavsiya etiladi.

LOVIYАNING ODDIY MOZAIKASI..

Kasallik loviya yetishtirilayotgan barcha mamlakatlarda keng tarqalgan.

Loviya mozaikasi kasalligi belgilari har xil ko‘rnishda bo‘lib zararlangan o‘simlik

Mozaika ko‘rinishdagi rangga kiradi, barglari o‘z shaklini o‘zgartiradi, zararlangan barglar

Bujmayib pastga qarab qoladi.

Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus potiviruslar guruhiga kiradi. Ushbu

Virusni kriptogrammasi qo‘yidagichadir. R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap.

Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus virionlari apsimon ko‘rinishga ega

Bo‘lib, ularning xajmi 750 nm, ularning aktivlashuv (inaktivatsiya) xarorati 580Sni tashkil

Etadi.

Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli usullardan



Foydalaniladi.

Virus urug‘ orqali tarqaladi. O‘suv davrida esa o‘simlikdan o‘simlikka virusni

O‘simlik bitlari tashib o‘tadi.

KURASh ChORALARI.: Kasallik bilan zararlangan o‘simlikni o‘z vaqtida aniqlab yo‘q

Qilish, ekishni o‘z vaqtida o‘tkazish, kasallikni tashuvchi o‘simlik bitlariga qarshi o‘z vaqtida

Kurashish va kasallikka chidamli navlardan foydalanish.

BEDA MOZAIKASI.

Kasallik Amerika qit’asida, Yevropada, Osiyoda va Yangi Zellandiyada tarqalgan.

Kasallikni zarari bedadan olinadigan ko‘k massani kamayishi, urug‘likni sifatini va miqdorini

Kamayishi bilan ifodalanadi.

Kasallik belgisi bedada turlichadir: o‘simlik a’zolarining och yashil rangga, sariq ranga kirishi,

Barglarni turli xil shaklga kirishi bilan xarakterlanadi. Zararlangan o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi va past

Bo‘ylilikni hosil qiladi.

Beda mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus ko‘p komponentlidir. Buni esa uning kriptogrammasida ko‘rish

Mumkin: uning kriptogrammasi: R/1 : 1,1/16 + 0,8/16 : I/I : S/Ap.

Virus virionlari batsilla ko‘rinishini aks ettiradi. Virus tabiatda ko‘pgina shtammlar ko‘rinishda

Tarqalgan. Virus ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi. Virusga tashxis qo‘yishda indikatorli, elektron-mikroskopik

Va serologik usuldan foydalaniladi. Virusga nisbatan xo‘jayin o‘simlik bo‘lib bir qancha madaniy va yovvoyi

O‘simliklar hisoblanadi. Infeksiyani beda bitlari tashiydi. Virusni saqlanib qolishda ko‘p yillik o‘tlardan klever,

Oq donnik, malinali klever va bedaning o‘zi hisoblanadi.

Virus bedadan tashqari bir yillik madaniy ekinlardan kartoshka, pomidor, qalampir, baqlajon, loviya,

No‘xot, soya va lyupinni zararlaydi.

QARShI KURASh ChORALARI

Beda yetishtirish texnologiyasiga qat’iy e’tibor berish kerak chunki qarigan beda kasallik bilan ko‘p zararlanadi.

Yangi beda ekiladigan dalaning eski beda dalasidan uzoqda joylashtirish va kasallikka chidamli navlarni ekish

Kerak.


Foydalanilgan adabiyotlar.

  1. V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988

2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989.

  1. M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya po borbe s

Nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974

  1. Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo instituta zaщito‘

Rasteniy, Leningral, 1979.

  1. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx kultur.Leningrad. 1973

6.I.V.Panarin –Zahita zlakovыx kultur ot virusno‘x bolezney. Moskva ,1985.

7.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i semenovodstve

Kartofelya.Moskva. 1987..

8. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney kartofelya.

Moskva. 1977.

9. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva. 1982.

3 – Mavzu: G‘o‘zaning virusli kasalliklari va ularga

Qarshi kurash choralari.

G‘o‘za bargining bujmayishi.

Ushbu kasallik faqat MDH mamlakatlarida uchraydi. Kasallik birinchi

Marta 1934 yilda Ozarbayjonda keyinchalik Turkmaniston, Tojikiston va

Armeniyada aniqlangan.

Kasallikni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, uning zarari g‘o‘zani shonasini

Guli va ko‘sagini keskin kamayishi hatto 50 % gacha kamayishiga olib keladi.

Kasallik erta paydo bo‘lsa g‘o‘zaning generativ a’zolari umuman hosil bo‘lmaydi va

O‘simlik o‘sishdan orqada qolib pakana bo‘lib qoladi. Shu bilan birgalikda tola va

Chigit sifati yomonlashadi (tola uzunligi qisqaradi, uning sifati pasayadi, chigit

Yengil bo‘lib qoladi va unib chiqish energiyasi pasayadi).

Zararlangan ingichka tolali g‘o‘za navlari o‘sishdan orqada qoladi,

Poya qisman egiladi va poya bug‘in oralig‘i qisqaradi. Zararlanishning asosiy

Belgilaridan biri g‘o‘za o‘suv nuqtasining rivojlanmasligi va uning o‘rnida bir

Qancha yosh barglarning paydo bo‘lishidir bu barglar boshqa barglardan kichkinaligi

Bilan ajralib turadi. Zararlangan barg va gul kosa barglari barg tomiri tomonga qarab

Egiladi va barg truba shakliga kiradi. Natijada barg rangga o‘zgarib och-yashil tusga

Kiradi. Kasallik belgisi asosan g‘o‘zaning shonalash davrida va yig‘im – terim

Oldidan paydo bo‘ladi.

Kasallikka tashxis qo‘yish usuli sifatida kimyoviy usul qo‘llaniladi

Bunda o‘simlik sharbati rangi o‘zgarishi bilan uning xarakterli belgilari aniqlanadi.

G‘o‘za bargini bujmayishi kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu

Virusning morfologik belgilari o‘rganilmagan.

Tadqiqotlarni ko‘rsatishiga o‘simlik inokulyatsiya qilinganda virus

Yuqmaydi, faqatgina virus o‘simlik bitlari orqali tarqaladi. Bu bitlarga shaftoli biti,

Akatsiya biti, g‘o‘za bitlari kiradi. Virusning rivojlanishini eng past davri

Xashoratlarda 10 soatni, o‘simlikda esa 1-2 oyni tashkil etadi. Virus zararlangan

O‘simlikdan tashqari urug‘ orqali ham tarqaladi. Shuning bilan birgalikda begona

O‘tlardan surepkada ham saqlanadi. Zararlangan o‘simlik qoldiqlarida va tuproqda

Virus saqlanmaydi.

Hozirgi kunda bizning respublikamizda g‘o‘za bargining bujmayishiga

Qarshi olib borilgan tadbirlar yaxshi natijalar bergan, buning birgina misoli qilib

Kasallikka chidamli g‘o‘za navlarini yaratilganligidir. Bundan tashqari yuqori

Agrotexnik tadbirlarni amalga oshirilishi, begona o‘tlarni yo‘q qilinishi va o‘simlik

Bitlariga qarshi olib borilayotgan kurash choralari yaxshi samara bermoqda.

G‘O‘ZA BARG ShAKLINING O‘ZGARIShI (KURChAVOST )

Ushbu kasallik tufayli Sudan va Nigeriya davlatlarida paxta hosilini 20

% gacha miqdori yo‘qotilgan. Kasallik natijasida ko‘sak soni keskin pasayib ketadi.

Kasallik bilan kuchli zararlangan o‘simlikni barg plastinkalari va meva

O‘simtalari bujmayadi, buning natijasida asosiy poya yaxshi rivojlanmaydi ya’ni

Uning bug‘in oralig‘i qisqarib ketadi va bir xillikni hosil qilmaydi.~o‘za navlariga

Qarab kasallik belgilari farqlanadi.

Masalan, g‘o‘zaning Gossypium barbadense avlodi turida kasallik

Natijasida barg tomirlari ingichkalashadi va yangidan yosh kichik bujmaygan barglar

Rivojlanadi, ularning chetlari pastga yoki yuqoriga qarab bujmayadi.

Gossypium hirsutum avlodiga mansub g‘o‘za navlarida kasallik

Mozaika belgisi ko‘rinishida rivojlanadi. Kasallikning dastlabki belgilari barg

Tomirlarini och tusga kirishi bilan boshlanadi, keyinchalik barg plastinkasi

Yoppasiga olachipor rangga kiradi. Dog‘larni rangi och-yashil rangdan och-sariq

Ranggacha rivojlanib oq tusga kiradi. Bargning ustki qismida shishlar paydo bo‘ladi.

Poya bo‘g‘in oralig‘ining qisqarishi natijasida o‘simlik pakana bo‘lib qoladi.

G‘o‘za barg shakli o‘zgarishi kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusni bir

Nechta shtammlari mavjud. Ular mexanik inokulyatsiya qilinganda o‘simlik sharbati

Orqali yuqmaydi va tuproq, urug‘lik orqali tarqalmaydi. Kasallikni tashuvchi g‘o‘za

Oqqanoti hisoblanadi.

Infeksiya manbai bo‘lib kasallangan g‘o‘za ildizi va zararlangan ko‘p

Yillik begona o‘tlar hisoblanadi.

QARShI KURASh ChORALARI

Ushbu kasallikni bartaraf qilishning asosiy yo‘llaridan biri kasallikka

Chidamli navlarni yaratish va ularni ekish. ~o‘zani o‘z vaqtida ekish va kasallikni

Tarqatuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini qo‘llash yuqori samara

Beradi.

ANTOTSIANOZ

Kasallik Xindistonda va Osiyoning boshqa mamlakatlarida aniqlangan.

Virus bilan zararlangan o‘simlikni o‘rta va pastki yarusdagi barglarida

Magniy moddasi yetishmasligi va virus ta’sirida qizg‘ish dog‘lar paydo bo‘ladi.

Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus urug‘ va mexanik usullar bilan yuqmaydi. O‘suv

Davrida virus g‘o‘za bitlari orqali tarqaladi.

KURASh ChORALARI. : Kasallikka chidamli navlarni yaratish va

Rayionlashtirish, virusni tarqatuvchi g‘o‘za bitlariga qarshi uyg‘unlashgan kurash

Chora tadbirlarini qo‘llash.

Foydalanilgan adabiyotlar.


  1. V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988

2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989.

  1. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx

Kultur.Leningrad. 1973

4.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i

Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987..

5.Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva.

1982.

6.Karimov M.A. Go‘za kasalliklari



Pomidorda bodring mozaikasini shu mozaikaning virusi (Cucumis virus 1) qo‘zg‘atadi.

Uning kriptogrammasi R/1; 1,3/19 + 1,1/19 + 0,8/19; S/S; S/Ap (kriptogrammalarning bayoni

12 bobning “Viruslar va viroidlar” bo‘limida keltirilgan). Virionlari dumaloq shaklli, izometrik,

Diametri 30 nm gacha. O‘simlik shirasida 6-19 kungacha hayotchanligini saqlaydi; tozalangan

Preparatlarda 0-4

oS harorat va rN 9 sharoitida infeksiya qo‘zg‘atish qobiliyatini bir necha oy

davomida saqlaydi. Bu mozaika dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan O‘zbekiston va

boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida ham uchraydi va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan

(Vlasov, 1958, 1960; Watterson, 1985). Pomidordan tashqari yuzlab o‘simlik turlarini zararlaydi

(MacNab et al., 1983). Virusning har xil shtammlari mavjud bo‘lib, kasallik belgilari pomidor

Qaysi shtamm bilan zararlanishiga bog‘liq.

Kasal o‘simliklarning bo‘yi va poya bo‘g‘in oralarining uzunligi kamayadi, barglar

Ingichkalashib, ba’zilari deyarli ip shakliga kiradi (4-rasm). Ilgari barglarning ipsimonligini

Tamaki mozaikasi virusi qo‘zg‘atadi, deb hisoblashgan (Vlasov, 1958, 1960; Vyangelyauskayte

Va b.q., 1989). Kasallik ta’siridan mevalar o‘smay qoladi, xunuk shakl oladi. Virus o‘simlik

Qoldiqlarida saqlanmaydi, payvand qilganda ham kasal pomidordan sog‘lomiga (tamaki

Mozaikasi virusi bilan solishtirganda) qiyinchilik bilan o‘tadi. Odatda u zararlangan shaftoli

Yashil shirasi (Myzus persicae) bilan o‘tadi; virus ba’zi boshqa shira turlari bilan ham o‘tishi

Shubha qilinadi.

Pomidorda beda mozaikasini shu mozaikaning ko‘p komponentli, batsilla

Shaklli virusi (Medicago virus 2) qo‘zg‘atadi. Virionlarining aksariyati batsilla

Shaklli, inaktivatsiya harorati 70oS atrofida, oxirgi suyultirish 1:4000.

Kriptogrammasi R/1; 1,1/16 + 0,8/16 + 0,8/16; U/U; S/Ap. Kasallik

Dunyoning barcha mamlakatlarida uchraydi. Kasal o‘simliklar pastga qarab

Bujmayadi. Poyaning tuproqqa yaqin qismi (ildiz bo‘g‘zi) to‘q-qo‘ng‘ir tus oladi

Va bu dog‘lar poya tepasi va novdalariga tarqaladi. Ildizda qizg‘ish-qo‘ng‘ir

Dog‘lar paydo bo‘ladi. Kasallik boshlanish davri bilan bog‘liq holda,

Mevalarning hajmi kamayadi, tashqi va ichki qismlarida har xil darajada

Rivojlangan qo‘ng‘ir dog‘lar hosil bo‘ladi (5-rasm). Kasallik pomidorga

Zararlangan bedadan odatda qanotli shaftoli yashil shirasi (imagolari) orqali

O‘tadi. Pomidor dalalari ichida kasallikning ikkilamchi tarqalishi deyarli

Kuzatilmaydi. Qo‘zg‘atuvchi virus beda va pomidordan tashqari bir yillik

Madaniy ekinlardan kartoshka, qalampir, baqlajon, loviya, no‘xat, soya va

Lyupinni zararlaydi (Watterson, 1985; Sattarova va b., 2003

Pomidorda tamaki mozaikasini tamaki mozaikasi virusi (TMV) (Nicotiana virus 1)

Qo‘zg‘atadi. Virionlari uzunchoq shaklli, ularning uzunligi 300 nm gacha va diametri 18 nm

Gacha. Kriptogrammasi R/1; 2/5; E/E; S/O. TMV butun dunyoda, jumladan O‘zbekistonda,

Ochiq dalalarda va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan. Virus pomidor, baqlajon, qalampir

Va boshqa ko‘p ekinlarni zararlaydi. Uning ko‘p shtammlari mavjud bo‘lib, ular pomidor

Navlarini har xil darajada zararlashi va kasallik belgilari o‘ta o‘zgaruvchanligi bilan

Ta’riflanadi. Zararlangan o‘simliklar, ayniqsa ular jadal o‘sayotgan bo‘lsa, quyoshli ob-

Havoda so‘lishi mumkin, ammo harorat pasayishi bilan yana sog‘lom holati tiklanadi. Bunday

Vaqtincha so‘lish fazasi, virus bilan zararlangan vaqtdan boshlab 1-2 hafta davom etadi.

Virusning ko‘p tarqalgan oddiy shtammlari pomidor barglarida umumiy simptom –

Mozaika paydo qiladi, bunda bargda biroz bo‘rtib chiqqan to‘q-yashil va och-yashil qismlari

Birin-ketin joylashadi (7-rasm), barglar buraladi va shaklini yo‘qotadi, ba’zan ipsimon

Shaklga kiradi. Ba’zi shtammlar o‘simlik bargi, poyasi va mevalarida nekrozlar paydo qiladi,

Boshqalari barglarda xloroz rivojlanishiga olib keladi. TMV kartoshkaning X-virusi bilan

Birga uchraganda, pomidorda juft strik belgilari rivojlanadi (keyingi bo‘limga qarang). Virus

O‘simlik bo‘yini va hosil tugishini har xil darajada pasaytirishi mumkin. Ba’zan pomidor

Mevalari zararlanadi va ularning ustida qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi. TMV juda barqaror

Bo‘lib, u o‘simlik qoldiqlarida 50 yilgacha saqlanadi.

Virus o‘simliklarga qo‘l bilan tekkanda ham tarqaladi. Kasal o‘simliklardan

Sog‘lomlariga virus ishchilar ishlagan paytda, mashinalar, jihozlar va asbob-

Uskunalar orqali mexanik usulda o‘tadi. Virus tamaki ustida mavjud bo‘lib,

Chekuvchi ishchilar tomonidan ekinga tarqatilishi mumkin. Infeksiya o‘simlik

Qoldiqlarida saqlanadi va keyingi yili ekilgan pomidor nihollarini ildizi orqali

Zararlaydi. O‘zbekistonda VTM ning tabiiy o‘choqlari qurtena (Sysymbrium

Loeselii) da qayd etilgan. Asosiy infeksiya manbai bo‘lmasa ham, pomidorga virus

Kemiruvchi hasharotlar (misol uchun, chigirtka va qo‘ng‘izlar) vositasida o‘tishi

Isbotlangan. Dalada virus mozaika bilan zararlangan begona o‘tlardan

(bangidevona, ituzum, yovvoyi tamaki, gorchitsa va b.q.) pomidorga tarqaladi. Bir

Mavsumdan ikkinchisiga virus urug‘dan ham o‘tishi mumkin, ammo mozaika

Asosan ko‘chatlarni yaganalash va dalaga ko‘chirib ekish paytda tarqaladi. Kasallik

Erta boshlanganda hosil dalalarda 10-15%, issiqxonalarda 50 foizgacha pasayishi

Mumkin (Vlasov, 1958, 1960; Kuznesova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina,

1982; Peresыpkin, 1982; MacNab et al., 1983; Watterson, 198; sыplenkov, 1986;

Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte va b.k., 1989; Sattarova va b., 2003).

Pomidorda juft strik kasalligi o‘simlik birdaniga ikkita qo‘zg‘atuvchi – tamaki

Mozaikasi virusi (TMV q Nicotiana virus 1) va kartoshka X-virusi (KXV q Solanum virus 1)

Bilan zararlanishi oqibatida rivojlanadi. Juft ctrik dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan

O‘zbekistonda ochiq dalalarda va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan. Kasallik barglarda

Ularga olachipor tus beruvchi och-yashil dog‘lar va kichik kulrang-qo‘ng‘ir nekrozlar,

Novdalarda qo‘ng‘ir chiziqlar paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. So‘ngra dog‘lar yashil, sariq va

Qo‘ng‘ir tus oladi, barglar o‘smaydi va rivojlanmaydi, pastga qarab bukiladi; dog‘lar qo‘shilib,

Butun bargni qoplaydi, barg nobud bo‘ladi. Ayrim novdalarning uchlari quriydi, o‘simliklar

Pakana bo‘lib qoladi. Umuman, poya, novda, barg bandi va meva bandlarida uzuq-uzuq chiziq

Va tasmasimon dog‘lar rivojlanishi (9-rasm) juft strikka xos diagnostik belgi deb hisoblanadi.

Mevalar soni kamayadi, ular dag‘al, qattiq bo‘lib qoladi, ustlari har xil hajmdagi

Qo‘ng‘ir, suv shimib olganga o‘xshash nekrotik dog‘lar va yaralar bilan qoplanadi (10- rasm).

Kasallik rivojlanish darajasi o‘simlikni zararlagan virus shtammi va ekologik faktorlarga

Bog‘liq. Yorug‘lik yetarli bo‘lmagan va 20oC dan past harorat sharoitlarida o‘sayotgan, agressiv

Shtamm bilan zararlangan pomidor juft strik bilan juda og‘ir shaklda kasallanadi. Bunday

Sharoitda kasallikning inkubatsion davri 10-14 kunga teng. Turkmanistonning Doshhovuz

Viloyatining ochiq dalalarida juft strik tufayli pomidor hosilining 15 foizgachasi (Abdullaev,

1994),


O‘zbekistonda issiqxonalarida 50-70 foizgachasi, kasallik juda kuchli

Rivojlanganda esa, o‘simlik nobud bo‘lib, 100 foizgacha hosil yo‘qotilishi

Kuzatiladi (Vlasov, 1958, 1960; Gerasimov, Osniskaya, 1961). Kartoshka X-

Virusi, TMV kabi, ekin ichida mexanik usullar bilan ishchilar vositasida juda

Oson tarqaladi. TMV tamaki o‘simliklarida, KXV esa kartoshka tuganaklarida

Qishlaydi. Dalada viruslar zararlangan begona o‘tlar – eshaksho‘ra, pechak,

Jag‘-jag‘, sikoriy, kress, qaylyug‘un va ixrojdan pomidorga o‘tadi. Kasallik

Bilan kurashda kartoshka X-virusining manbaini topish va u pomidor ekilgan

Dala va / yoki issiqxonalarga o‘tish yo‘lini yo‘qotish eng muhim chora

Hisoblanadi. Agar kasal o‘simlik paydo bo‘lsa, uni juda ehtiyotkorlik bilan

Qazib olish, issiqxonadan (daladan) chiqarib, ko‘mib tashlash va qo‘llarni uch

Marta sovun va cho‘tka bilan puxta yuvish talab qilinadi (Vlasov, 1958, 1960;

Kuznesova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina, 1982; MacNab et al., 1983;

Watterson, 1985; so‘plenkov, 1986; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte i dr.,

1989; Ganiev, Nedorezkov, 2005)

Pomidor o‘simligi tepasi bujmayishi kasalligini lavlagi tepasini

Bujmaytiruvchi virus (Beta virus 1) qo‘zg‘atadi. Kasallik dunyoning barcha

Mamlakatlarida, ayniqsa iqlimi quruq, sug‘oriladigan mintaqalarda tarqalgan.

O‘zbekistonda uchrashi ham ehtimol tutiladi. Kasal o‘simlik biroz «hurpaygan»

Shakl oladi, bo‘yi o‘smay qoladi, barglari qalinlashadi va tepaga bukiladi, barg

Bandlari esa pastga bukiladi (11-rasm). So‘ngra barglar kulrang-sariq,

Tomirchalari esa to‘q-qizil tus oladi. Ildizlari chiriydi. Juda kam meva tugadi,

Zararlanishdan oldin tugilganlari vaqtidan oldin pishadi; shakli xunuk, kichik,

G‘ijimlangan va qurib qolganga o‘xshaydi. Kasallik pomidorga faqat saraton

(Circulifer tenellus) orqali, odatda virus bilan zararlangan qand lavlagi va

Begona o‘tlardan o‘tadi. Pomidor ekinlari ichida kasallikning ikkilamchi

Tarqalishi kuzatilmaydi, yoki juda kam uchraydi. Tarvuz, handalak, qovoq,

Qalampir, ismaloq va dukkakli o‘simliklar ham qo‘zg‘atuvchi virus bilan

Zararlanishi mumkin (MacNab et al., 1983; Watterson, 1985).

Pomidor olachipor so‘lishi (bronza tusini olishi) kasalligini pomidor olachipor so‘lish

Virusi (Lycopersicum virus 3) qo‘zg‘atadi. Virionlari dumaloq shaklli, ba’zilari xivchinchali,

Diametri 40-120 nm, inaktivatsiya harorati 41...44oS, o‘simlik sharbatida xona haroratida 3-5 soat

Saqlanadi, barg qurishi paytida darhol faolligini yo‘qotadi. Kriptogrammasi R/*; */*; S/*; S/Th.

Bu virus dunyoning barcha mamlakatlarida tarqalgan, O‘zbekistonda ham uchrashi ehtimoli bor.

Kasallik pomidordan tashqari baqlajon, qalampir va tamakida uchraydi. Zararlangan pomidor

O‘simliklarining o‘sishi sekinlashadi. Kasallikning belgilari juft striknikiga juda o‘xshaydi, ammo

Undan ancha og‘ir kechadi. O‘simlik tepalari kuchli zararlanadi va ko‘pincha nobud bo‘ladi (12-

Rasm). Barglarda qoramtir, kichik, dumaloq dog‘lar paydo bo‘lib, ularni olachipor qilib qo‘yadi,

O‘simlik bronza tusini oladi. Novda, barg va meva bandlarida qoramtir, yaltiroq tasmasimon

Dog‘lar rivojlanadi (13- rasm). Mevalarda yashil, sariq, qizg‘ish, diametri 1,3 sm gacha dog‘lar

Paydo bo‘ladi; ular ketma-ket joylashib, konsentrik doiralar hosil qiladi, ularning o‘rtalari biroz

Ko‘tarilgan bo‘lib, mevalar xunuk shakl oladi (14-rasm). Kasallik pomidorga zararlangan begona

O‘tlar, gullar va manzarali o‘simliklardan ularda oziqlangan bug‘doy tripsi (Frankliniella tritici)

Va tamaki tripsi (Thrips tabaci) ning lichinkalari orqali o‘tadi. Lichinkalar qanot chiqargan tripsga

Aylanib, pomidor dalalariga shamol bilan uchib keladi. Kasal o‘simlikdan sog‘lomiga virus

Mexanik ravishda o‘ta olishi haqida ham xabar qilingan (Vyangelyauskayte va b.q., 1989). Odatda

Kasallik dalada kam joylarda, “o‘choqlar” shaklida tarqaladi

Pomidorning tamaki mozaikasi, juft strik va boshqa virus hamda mikoplazma

Kasalliklariga qarshi kurash choralari. Ekish uchun 3 yil davomida saqlangan urug‘

Ishlatish pomidor viruslar bilan zararlanishini keskin kamaytiradi. Dalalarda shira, trips va

Saratonga qarshi sistemali insektitsid, begona o‘tlarga qarshi gerbitsid qo‘llash (1-ilova),

Chidamli va/yoki tolerant navlar ekish; pomidorni gulzor, g‘alla, bog‘lardan, qishlagan

Lavlagidan, kartoshka hamda bedadan uzoq yoki shamol beda tomondan esmaydigan

Dalalarga ekish; oldingi yili TMV yoki juft strik bilan zararlangan pomidor, tamaki,

Baqlajon, qalampir hamda viruslar bilan kasallangan kartoshka dalalariga pomidor ekmaslik;

Pomidor har 3-4 yilda o‘sha dalaga qayta ekishni ta’minlaydigan almashlab ekishni joriy

Etish (pomidor va baqlajon uchun eng yaxshi o‘tmishdoshlar – poliz ekinlari va boshoqli

O‘tlar, qoniqarlilari – karam, ildizmevali ekinlar, piyoz va sabza o‘tlardir ); iloji boricha

Urug‘ni bevosita dalalarga ekish; kartoshka ekinlari yoki tuganaklari bilan ishlagandan so‘ng

Pomidor ekinlari ichiga kirmaslik; pomidor tup sonini oshirish tavsiya qilinadi.

Issiqxonalarda chidamli va/yoki tolerant navlar ekish; ekishdan oldin urug‘ni 70oS da 4

Kun davomida, yoki kaliy permanganatning 1% eritmasi bilan 20 daqiqa davomida

Zararsizlantirish (va suv bilan yaxshilab yuvish);

KARTOShKANING ChIZIQChALI MOZAIKASI

Ushbu kasallik kartoshka yetishtiilayotgan barcha xududda keng

Tarqalgan bo‘lib, katta iqtisodiy zarar yetkazadi.

Morshinistkali mozaikaning xarakterli belgisi kartoshka barglarining

Tirishib qolishi va o‘simlikni o‘sish va rivojlanishdan orqada qolishi bilan

Ifodalanadi. Chiziqchali mozaikada esa kartoshka barg tomirlarida nekrozlar

Hosil bo‘ladi, kasallik kuchli rivojlansa barg butunlay nobud bo‘ladi.

Ushbu kasallikni kartoshkada Y – virusi keltirib chiqaradi.

Virusning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: R/*: */* : Ye/Ye : S/Ap.

Kasallikni rivojlanish darajasi kartoshka navlari, tabiiy sharoit va

Virusning shtammlariga bog‘liq.

Virus –Y ga tashxis qo‘yishda serologik, elektro-mikroskopik va

Indikatorli usullardan foydalaniladi.

Infeksiya urug‘lik tuganakda saqlanadi, o‘suv davrida esa o‘simlikdan –

O‘simlikka o‘simlik bitlari orqali yuqadi.

KARTOShKA BARGINING BUJMAYIShI

Ushbu kasallik ham kartoshka yetishtiriladigan barcha xududlarda keng

Tarqalgan. Kasallik ta’sirida hosildorlik 38 – 74 % gacha kamayadi.

Kasallik bilan zararlangan kartoshkaning barglari xo‘rpaygan ko‘rinishni

Beradi, natijada barg plastinkasi chetlari o‘rta tomirga tomon bujmayadi. Kasallik

Belgilari faqat yuqori yarusdagi barglarda emas balki pastki yarusdagi barglarda

Ham kuzatiladi. Kasallangan o‘simliklardan olingan tuganaklar kichkina bo‘lib

Ichki tomonida nekroz hosil bo‘ladi. Kasallik belgilarini hosil bo‘lishi virus

Shtammlari, tabiiy sharoit va kartoshka navlarining xususiyatlariga bog‘liq.

Kasallikni kartoshkada virus –L qo‘zg‘atadi. Virus virionlari dumaloq

Shaklda bo‘lib uning diametri 25 nm keladi. Virusning kriptogrammasi

Kartoshkaning barg bujmayish kasalligi qo‘zg‘atuvchilari guruhiga kiradi. R/1:

2/* : S/S : S/Ap/

Kasallikni o‘suv davrida har xil o‘simlik bitlari tarqatadi.

KARTOShKA BARGINING MOZAIKA KO‘RINIShIDAGI BUJMAYIShI.

Kasallik jahonning ko‘plab mamlakatlarida yetishtirilayotgan kartoshka navlarida

Aniqlangan. Kasallikni iqtisodiy zarari virus shtammi va kartoshka navlariga bog‘liqdir.

Ushbu kasallikni boshqa kasalliklardan farqi bujmayishi belgilari qari barglarda emas

Faqat yosh barglarda kuzatilishi bilan ifodalanadi. Shuning uchun bir vaqtning o‘zida mozaika

Belgilari ham paydo bo‘ladi. Kartoshkada kasallik qo‘zg‘atuvchisi virus – M hisoblanadi.

Uning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: */: */: Ye/Ye : S/Ap.

Virus virionlari ipsimon ko‘rnishida bo‘lib uzunligi 650 nm va eni 12-13 nm ni tashkil

Etadi.

Infeksiya manbayi bo‘lib zararlangan tuganak hisoblanadi, o‘suv davrida esa



O‘simlikdan – o‘simlikka o‘simlik bitlari yuqtiradi. Shuning bilan birga virus o‘simlik sharbati

Orqali ham yuqadi.

QARShI KURASh ChORALARI.

Urug‘lik uchun yetishtirilayotgan kartoshkani oziq-ovqat kartoshkasi, pomidor,

Qalampir va baqlajon ekilgan dalalardan uzoqda ekish kerak. Urug‘lik tuganakni miqdordagi

Chuqurlikka o‘z vaqtida ekish, zararlangan o‘simliklarni daladan chiqarib yo‘q qilish,

Kasallikni tashuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini qo‘llash, begona o‘tlarni

Yo‘q qilish va nixoyat virusli kasalliklarga chidamli navlarni ekish kerak.

Va ularga qarshi kurash choralari.

Kuzgi bug‘doy mozaikasi

Ushbu kasallik birinchi bo‘lib Rossiyaning Voronej viloyatida topilgan

Va o‘rganilgan, keyinchalik Moskva va Kuybishev viloyatlarida, Krasnadar

O‘lkasida va O‘rta Osiyoda aniqlangan va o‘rganilgan.

Kasallikni xarakterli belgisi barglarni mozaika rangiga ya’ni och-yashil

Rangga kirishi va barg tomirlari bo‘ylab sariq chiziq hosil bo‘lishidir. Kasallangan

Bug‘doy qishlab chiqsa yoppasiga boshoqlash davrida o‘simlik razetka ko‘rinishga

Ya’ni asosiy poya ikkiga bo‘linib qoladi. Ko‘pchilik o‘simliklar umuman boshoq

Hosil qilmaydi. Kuzgi bug‘doy kasalligining asosiy belgisi mozaika va o‘simlikni

O‘sishdan orqada qolishdir. Ushbu virusli kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa,

Suli, tariq zararlanadi. Hozirgi vaqtda kasallikni iqtisodiy zarari kamaytirilgan

Buning sababi agrotexnik kurash choralarini yaxshi amalga oshirilganligidir.

Kuzgi bug‘doyning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus-viroinlari

Batsilla shaklida bo‘lib uzunligi 260 + 20 nm, eni 60 + 5 nm bo‘ladi.

Virusning batsilla shaklidagi qismlari kasallikni tashuvchi sikadka

Hashoratidan ham topilgan.

Virusga tashxis qo‘yish usullaridan asosan elektron-mikroskopik usuli

Hisoblanadi. Ushbu kasallik bilan begona o‘tlardan Setaria glauca va S. Veridislar

Ham zararlanadi.

Kasallik asosan sikadka xashorati va uni tuxumi orqali tarqaladi.

Infeksiya asosan kuzgi bug‘doyda saqlanib qishlab chiqadi.

KURASh ChORALARI. Bug‘doyni o‘z vaqtida ekish (muddatdan

Oldin ekmaslik), urug‘lik bug‘doyni miqdoriga qat’iy e’tibor qilish, begona o‘tlarni

Yo‘q qilish, bug‘doyni kuzgi bug‘doy va kuzgi ekinlardan uzoqda ekish, o‘suv

Davrida sikadka xashoratiga qarshi kurashish. Muddatdan oldin ekish kasallikni

Kuchli tarqalishiga olib keladi, bu esa kasallikni tarqatuvchi xashoratlarni

Rivojlanishi bilan bog‘liqdir.

ARPANING SARIQ PASTBO‘YLILIGI.

Ushbu kasallik ko‘pgina mamlakatlarga tarqalgan shuningdek Ukraina,

Shimoliy Kavkaz va Boltiq bo‘yi mamlakatlarida ham. Kasallikning xarakterli

Belgisi bo‘lib asosan arpa bargining uchki qismini oltinsimon sariq rangga kirishi

Hisoblanadi. Zararlangan o‘simlik egilib qoladi va uning pastbo‘yli bo‘lishi

Kuchayadi. Arpadan tashqari virus bilan suli, sholi, bug‘doy, makkajo‘xori, va

Boshqa madaniy va yovvoyi o‘simliklar zararlanadi. Virusning kriptogrammasi

Qo‘yidagichadir; R /1 : 2/* : S/s : S /Ap.

Arpaning sariq pastbo‘ylilik kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus kartoshka

Bargini bujmaytiruvchi viruslar guruhiga kiradi. Virionlari izometrikdir. Virus

Qismlarining o‘lchami 25 nm. Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib indikatorli va

Elektro-mikroskopik usul hisoblanadi.

Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusni tarqatuvchi va tashuvchi bo‘lib o‘simlik

Bitlari hisoblanadi.

4 – Mavzu: Boshoqli don ekinlarining virusli kasalliklari

Va ularga qarshi kurash choralari.

Kuzgi bug‘doy mozaikasi

Ushbu kasallik birinchi bo‘lib Rossiyaning Voronej viloyatida topilgan

Va o‘rganilgan, keyinchalik Moskva va Kuybishev viloyatlarida, Krasnadar

O‘lkasida va O‘rta Osiyoda aniqlangan va o‘rganilgan.

Kasallikni xarakterli belgisi barglarni mozaika rangiga ya’ni och-yashil

Rangga kirishi va barg tomirlari bo‘ylab sariq chiziq hosil bo‘lishidir. Kasallangan

Bug‘doy qishlab chiqsa yoppasiga boshoqlash davrida o‘simlik razetka ko‘rinishga

Ya’ni asosiy poya ikkiga bo‘linib qoladi. Ko‘pchilik o‘simliklar umuman boshoq

Hosil qilmaydi. Kuzgi bug‘doy kasalligining asosiy belgisi mozaika va o‘simlikni

O‘sishdan orqada qolishdir. Ushbu virusli kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa,

Suli, tariq zararlanadi. Hozirgi vaqtda kasallikni iqtisodiy zarari kamaytirilgan

Buning sababi agrotexnik kurash choralarini yaxshi amalga oshirilganligidir.

Kuzgi bug‘doyning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus-viroinlari

Batsilla shaklida bo‘lib uzunligi 260 + 20 nm, eni 60 + 5 nm bo‘ladi.

Virusning batsilla shaklidagi qismlari kasallikni tashuvchi sikadka

Hashoratidan ham topilgan.

Virusga tashxis qo‘yish usullaridan asosan elektron-mikroskopik usuli

Hisoblanadi. Ushbu kasallik bilan begona o‘tlardan Setaria glauca va S. Veridislar

Ham zararlanadi.

Kasallik asosan sikadka xashorati va uni tuxumi orqali tarqaladi.

Infeksiya asosan kuzgi bug‘doyda saqlanib qishlab chiqadi.

KURASh ChORALARI. Bug‘doyni o‘z vaqtida ekish (muddatdan

Oldin ekmaslik), urug‘lik bug‘doyni miqdoriga qat’iy e’tibor qilish, begona o‘tlarni

Yo‘q qilish, bug‘doyni kuzgi bug‘doy va kuzgi ekinlardan uzoqda ekish, o‘suv

Davrida sikadka xashoratiga qarshi kurashish. Muddatdan oldin ekish kasallikni

Kuchli tarqalishiga olib keladi, bu esa kasallikni tarqatuvchi xashoratlarni

Rivojlanishi bilan bog‘liqdir.

ARPANING SARIQ PASTBO‘YLILIGI.

Ushbu kasallik ko‘pgina mamlakatlarga tarqalgan shuningdek Ukraina,

Shimoliy Kavkaz va Boltiq bo‘yi mamlakatlarida ham. Kasallikning xarakterli

Belgisi bo‘lib asosan arpa bargining uchki qismini oltinsimon sariq rangga kirishi

Hisoblanadi. Zararlangan o‘simlik egilib qoladi va uning pastbo‘yli bo‘lishi

Kuchayadi. Arpadan tashqari virus bilan suli, sholi, bug‘doy, makkajo‘xori, va

Boshqa madaniy va yovvoyi o‘simliklar zararlanadi. Virusning kriptogrammasi

Qo‘yidagichadir; R /1 : 2/* : S/s : S /Ap.

Arpaning sariq pastbo‘ylilik kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus kartoshka

Bargini bujmaytiruvchi viruslar guruhiga kiradi. Virionlari izometrikdir. Virus

Qismlarining o‘lchami 25 nm. Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib indikatorli va

Elektro-mikroskopik usul hisoblanadi.

Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusni tarqatuvchi va tashuvchi bo‘lib o‘simlik

Bitlari hisoblanadi.

KURASh ChORALARI : kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash choralari

Bilan bir xil.

BUG‘DOYNING ChIZIQChALI MOZAIKASI.

Kasallik AQSh, Kanada, Yevropaning bir qancha davlatlarida,

Shimoliy Kavkazda, Ukrainada, Moldaviyada va O‘rta Osiyoda tarqalgan.

Bug‘doy virus bilan zararlanganda o‘simlikda kuchsiz och yashil

Chiziqlar hosil bo‘ladi, ushbu chiziqlar asosan barg tomirlarida yaqqol ko‘rinadi.

Kasallik rivojlana borgan sari o‘simlik sarg‘aya boshlaydi, o‘sishdan orqada qoladi

Va zararlangan barg qismlari qurib qoladi. Kasallangan o‘simlik boshoqlarida

Qisman don hosil bo‘ladi yoki umuman bo‘lmaydi.

Bug‘doyning chiziqchali mozaika virusi kriptogrammasi; ( BChMV) :

R/1 :2.8 /* : Ye/Ye : S/E : S/Ac.

Virus virionlarining hajmi 700 nm atrofida .

Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib elektro mikroskopik va serologik

Usul hisoblanadi.

Ushbu virusli kasallikni tashuvchilar bo‘lib o‘simlik kanalaridan Aceria

Avlodiga kiruvchilar hisoblanadi.

Kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa, suli va boshqa begona o‘tlar

Ham zararlanadi.

KURASh ChORALARI : Kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash

Choralari bilan bir xil

5-mavzu: Lavlagi, piyoz va

Tamakining virusli kasalliklari

Va ularga qarshi kurash

Choralari.

O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV. SH. M.

REJA:


1.Tamaki mozaikasi.

2.Tamaki bargining bronza rangiga

Kirishi.

3.Lavlagi mozaikasi.

4.Irlandiya sariq kasalligi

LAVLAGI KASALLIKLARI

1.Tamaki mozaikasi.

Ekin ichida virus 44 ta shira turlari asosan lavlagi qora shirasi, yashil shaftoli

Shirasi, burgalar, saratonlar va qandalalar vositasida tarqaladi. Bu hasharotlar

O’simlik shirasini 6-10 sek. Davomida iste’mol qilgandan keyin tashuvchiga

Aylanadi va infeksiyani 30 min. Davomida saqlashi mumkin. Asosiy infeksiya

Manbai virus bilan zararlangan, urug’ olish uchun ekilgan ildizmevalar hamda

Qishlovchi begona o’tlar hisoblanadi; ulardan virus birinchi yil ekilgan lavlagiga

O’tadi. Kasallik ildizmcvalarda saqlanishi tufayli o’simliklarni birinchi va

Ikkinchi yilda ham kasallantiradi. Virus kasallangan o’simlik shirasida

Ko’payadi.

Kasallik ildizmevalar hosilini pasaytiradi, urug’ hosilini 20% gacha kamaytiradi.

Kasallangan o’simlikning fiziologik jarayonlari buzilib, fotosintez faolligi

Pasayadi. Natijada o’simliklarning ildizmevasi 5-7% ga, qand miqdori 1-2 % ga,

Urug’ hosil qilish xususiyati 15-20% ga pasayadi.Irlandiya sariq kasalligi lavlagi etishtiradigan Evropaning shimoliy

Regionlarda 10-39% ekinzorlarda keng tarqalgan. Bu kasallikning nekrozli va

Kam sarg’ayish turlari mavjud bo’lib, ulaming birinchisi urug’dan ungan

Ko’chatlami 2-5 ta barg hosil qilgungacha zararlaydi. Bunda barg tomirlari

Sarg’ayadi. Keksa barglarda, ulaming uchki qismidan boshlanib,

Noaniqchegarali sariq dog’lar hosilbo’ladi. Keyinchalik bu dog’lar bargning

Asosiga qadar tarqalib, barg yuzasini butunlay qoplaydi. Natijada, barg bronza

Yoki qizil rangga kiradi. Kasai barglar yo’g’onlashib, seret bo’lib qoladi. Ular

Qo’l bilan tekkanda maydalanib ketadi. Kasallangan barglar floemasidagi

Elaksimon naylar va ularning atrofidagi hujayralar nobud bo’ladi, ichi sariq,

Shilimshiq modda bilan to’ladi. Bargning qoplag’ich to’qimalari sarg’ayib,

Shishib ketadi. Bunday holat keyin barg yuzasidan barg bandi va

Ildizmevalarining o’tkazuvchi naylar bog’lamigacha etib boradi. Barg

Tomiridagi sariqlik barg yaprog’iga ham tarqalib, ular qurib qoladi.Sariq kasalligi rozetkaning pastki barglarida namoyon bo’ladi, kuchli

Rivojlanganida o’rta yaruslami ham egallaydi. Kasallik belgilari urug’lik

Ko’chatlarda yorqin ifodalangan bo’ladi.

Irlandiya sariq kasalligini kompleks viruslar keltirib chiqarsada ular zarar

Ko’rsatish xususiyatiga qarab farqlanadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi egilgan uzun

Tayoqcha shaklida bo’lib, 50-55°C haroratda 10 minutda ajralib chiqadi. Bu

Virus urug’ orqali tarqalmaydi.

Qish faslida bu viruslar lavlagi ildizmevasida saqlanib, kasallikning dastlabki

Belgilari aprel-may oylarida namoyon bo’ladi. Ulardan virus hasharotlar

Vositasida urug’dan ungan yangi ko’chatlarga va boshqa dalalarga tarqaladi.

Kasallik tarqalishida qo’ypechak, sho’ra, g’umay, ochambiti, eshaksho’ra kabi

Begona o’tlar acosiy rol o’ynaydi. Kasallik so’ruvchi hasharotlar, mexanik

Zararlanish va zarpechaklar vositasida tarqaladi. Kasallik urug’ orqali

Tarqalmaydi.

Kasallangan o’simliklarda barg nobud bo’lishi fotosintez jarayoni buzilishiga,

Ildizmevalarhajmi kichrayishiga olib keladi, natijada hosil keskin kamayadi.

Masalan, sog’lom o’simlik ildizmevasining og’irligi 284 g, undagi qand miqdori

17,5% bo’lsa, kasal o’simlik ildizmevasiningog’irligi 188 g, qand miqdori 15% ni

Tashkil qiladi. Kuchli zararlangan ildizmeva og’irligi 96 g, undagi qand miqdori

14% gacha kamayadi. Bunday ildizmevalar uzoq saqlanmaydi va tez chirib

Ketadi.

TAMAKI MOZAIKASI.

Tamaki mozaikasi yer sharining tamaki yetishtirilayotgan barcha

Mamlakatlarida A+Sh, Avstraliya, Yaponiya, Braziliya, Yugoslaviya, Afrika

Mamlakatlari va MDH respublikalarida keng tarqalgan.

Ushbu kasallikni zarari tamaki hosilini kamayishi, zararlangan barglar

Tarkibidagi nikotin miqdorini oshishi va undan olingan tamaki mahsulotlarini

Chekish sifatini pasayishi bilan ifodlanadi.

Tamaki mozaikasi birinchi bo‘lib 1982 yil rus virusologi D.I.Ivanovskiy

Aniqlagan va o‘rgangan, keyinchalik bu kasallikni I.P.Xudina,

M.F.Ternovskiy, M.Ya.Moldavan va boshqa olimlar o‘rganishgan. Ushbu

Tadqiqotchilarni fikricha ushbu kasallik faqat tamakichilikni rivojlantirishda

Emas balki umumiy virusologiyani o‘rganishda asosiy muammo bo‘lib

Qolmoqda. Ushbu ma’lumotlar faqat shu kasallikka emas balki tamakini

Boshqa virusli kasalliklariga ham taalluqlidir. Shuning uchun tamakini virusli

Kasalliklarini tor doirada o‘rganmaslik kerak, balki uning qancha tomonlarini

Ya’ni umumbiologik xususiyatlarini atroflicha o‘rganishni taqazo etadi.

Tamaki mozaikasini belgilari kasallikni qo‘zg‘atuvchi virusning

Shtammiga bog‘liqdir. Oddiy mozaika bilan zararlangan tamaki barglari

Olachipor rangga kiradi, ya’ni och va to‘q yashil dog‘lar gallanib joylashadi,

Bargning tepa qismi deformatsiyaga uchraydi va tirishib shishlar hosil qiladi.Tamaki zararlovchi VTM ni boshqa shtammlari orasida sariq mozaika va xalqali

Nekrozli dog‘lanishni qo‘zg‘atuvchilari alohida xarakterga ega bo‘lib ushbu

Shtammlarni M.Ya.Moldavanov yaxshi o‘rgangan. Tamakining zararlangan

Barglarida nekrozli shishlar to‘plami, dog‘lar, doiralar, hattoki ayrim paytlarda

Nekrozlar ta’sirida barglar umuman qurib qoladi.

VTM virusining kriptogrammasi : R/1 : 2/5 : Ye/Ye : S/O.

VTM virusini o‘rganishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli

Usullardan foydalaniladi.

VTM tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi va

Xatto ularning organik moddalari tarkibida ham aniqlangan. O‘rta Osiyo sharoitida

Virus tabiatda o‘simlik qoldiqlarida infeksiya markazini (ogagini) hosil qilib

Saqlanadi.

VTM virusi kontaktli viruslar guruhiga kiradi va u o‘simlikdan – o‘simlikka

Tamakiga ishlov berish vaqtida va hosilni yig‘ish davrida o‘simlik soki yordamida

Yuqadi. Virusni xashoratlar tashishi hozirgi kungacha noaniq bo‘lib turli

Tortishuvlarga olib kelmoqda.

Virus birlamchi infeksiya tarzida zararlangan o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi,

Xatto u ishchi qurollari va idishlarda uzoq vaqtgacha saqlanadi, shuning bilan

Birga chekuvchilar qo‘lida ham bo‘lishi mumkin.

Virus chekishga mo‘ljallangan tamakida va tuproqda ham bo‘lishi

Mumkin.

KURASh ChORALARI.

Tamakini chidamli navlari yetishtirilayotgan dalalarni VTM virusiga

Chidamsiz navlar ekilgan daladan uzoqda joylashtirish, almashlab ekishga

Qat’iy rioya qilish, ishchi qurollariga formalin preparati va kaliy permanganat

(margansovka) eritmasi bilan ishlov berish, ko‘chatlarni dalaga ekishdan

Oldin tekshirib kasallanganlarini yo‘q qilish va hatto tamakiga ishlov berishda

Chekuvchi odamlarni ishlashiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.

TAMAKI BARGINING BRONZA RANGGA KIRIShI.

Kasallik Avstraliya, Argentina, Braziliya, Afrika mamlakatlarida, Yevropada,

Ukrainada, Moldaviyada, Armaniston va Ozarbayjonda tarqalgan bo‘lib,

Tamakichilik bilan shug‘ullanayotgan xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar yetkazadi.

Ushbu kasallikni tamakida ikki xil shakli oddiy bronza rangga kirishi va barg

Uchini (surovaya) bronza rangga kirishi uchraydi. Birinchi ko‘rinish bilan

Zararlanganda tamaki barglarida nekrozli chiziqlar va doirasimon nekrozlar paydo

Bo‘ladi, ikkinchi ko‘rinishda esa o‘simlik uchun egilishi va o‘simlikni nobud

Bo‘lishi (urodlivost) bilan xarakterlanadi.

Moldaviyada tamakining ikki xil ko‘rinishi tamaki pastbo‘yligi va xalqali

Dog‘lanish xillari aniqlangan. Tamakining pastbo‘yliligi ertangi tamakining

Rivojlanish davrida uchraydi. Zaralangan o‘simlik xunuk (urod) ko‘rinishga kiradi

Va egiladi, ko‘pgina barglarda ingichka oq chiziqlar paydo bo‘lib keyinchalik

Qo‘ng‘ir tusga kiradi va katta-katta nekrozga aylanadi, natijada ushbu barglar nobud

Bo‘ladi.

Bronza tusga kirish bilan zararlangan barglarda xalqali dog‘lar paydo

Bo‘lib, xalqasimon nekrozlar va chiziqlar hosil bo‘ladi. Kuchli zararlangan

Barglar nobud bo‘ladi.

Xarorat 36 – 380S va undan yuqori bo‘lganda bargdagi kasallik belgilari

O‘sib chiqayotgan barglarda kuzatilmaydi va o‘simlik qisman sog‘lomlashadi.

Kasallik moxorkani ham zararlaydi va u uchki xloroz deb nomlanadi,

Kasallikning moxorkadagi zarari kattadir.

Ushbu kasalliklarni qo‘zg‘atuvchi viruslar pomidorni bronza rangga

Kirish kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus guruhiga mansubdir. Uning

Kriptogrammasi qo‘yidagichadir: R/* : */* : S/* : S/Th. Virusning virionlari

Doirasimon ko‘rinishda bo‘lib uzunligi 40 –120 nm keladi.

Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, indikatorli usullardan

Ko‘plab qo‘llaniladi.Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus o‘simlik sharbati orqali yaxshi

Tarqalmaydi, virusni tarqatuvchisi bo‘lib tamaki tripsi hisoblanadi.

Ushbu kasallikni qo‘zg‘atuvchi virus bir qancha begona o‘t va

Manzarali ekinlarni, jumladan Xrizantema,georgina va boshqalarni ham

Zararlaydi. Shuning uchun virus tabiatda keng tarqalgan bo‘lib ushbu

Ekinlarda saqlanishi va tamaki, sabzavot ekinlariga o‘tishi uchun infeksiya

Manbayi sifatida xizmat qilishi mumkin.

QARShI KURASh ChORALARI.

Kasallikni tarqatuvchi xashoratlarga qarshi uyg‘unlashgan kurash

Choralaridan agrotexnik va kimyoviy tadbirlarni vaqtida qo‘llash, dala

Chetidagi begona o‘tlarni yo‘q qilish. Tamakidan bo‘shagan dalani yaxshi

Chuqur xaydash va almashlab ekishni tashkil etish zarur. Eng asosiysi

Kasallikka chidamli navlarni ekish tavsiya etiladi.

5 – Mavzu: Pamidorning virus kasalliklari.

POMIDORDA TAMAKI MOZAIKASI VIRUSI (VTM) QO‘ZG‘ATUVChI

VIRUSLAR.

VTM virusi tabiiy sharoit, virus shtammlar xususiyatlari va zararlash

Davriga qarab pomidorda ham bir nechta kasalliklarni keltirib chiqaradi. Jumladan,

Mozaika, strik, barglarni ipsimon bo‘lishi, pomidor mevasini ichki qismini

Nekrozlanishi.

MOZAIKA


Kasallik bilan pomidorning asosan bargi zararlanadi. Zararlangan

Barglar och – yashil, sarg‘ish va to‘q yashil ranglar gallanib joylashadi ya’ni

Olachipor rangga kiradi. Kasallik bilan zararlangan o‘simlik o‘sish va rivojlanishdan

Orqada qoladi. Kasallik VTM virusiga chidamsiz pomidor navlarida keng tarqalgan.

Mozaika kasalligi tufayli pomidorni 10-15 % hosili nobud bo‘ladi. Kasallikni zarari

Boshqa kasalliklarga nisbatan kattadir.

STRIK

Kasallik noqulay sharoitda ya’ni yuqori yorug‘lik va xaroratda



Yetishtirilayotgan pomidorlarda ko‘p uchraydi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi VTM

Virusi. Kasallik bilan pomidorning yer ustki a’zolarini barchasi, ya’ni poya, barg va

Mevasi zararlanadi. Strik kasalligi belgilari azot moddasi ko‘p bo‘lganda hosil

Bo‘ladigan belgiga o‘xshab ketadi. Strik bilan zararlangan pomidor barglarini uchki

Qismi qo‘ng‘ir tusga kirib burishadi va quriydi, poyasida esa chiziqchali

Ko‘rinishdagi qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi zararlangan mevaning ustki qismida

Botiq qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘lib mevaning ichki qismi yog‘ochlashib iste’molga

Yaroqsiz bo‘lib qoladi.

MEVA IChKI QISMINI NEKROZLANIShI.

Kasallik bilan pomidorni mevasi zararlanadi. Zararlangan mevani ichki

Qismidagi to‘qimalarida nekroz hosil bo‘ladi. Zararlangan to‘qimalar qo‘ng‘ir – kul

Rang yoki qizg‘ish – qo‘ng‘ir rangga kiradi. Ushbu to‘qimalar yashil mevada rangsiz

Epidermis hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi. Kasallik bilan pastki yarusdagi mevalar

Ko‘plab zararlanadi, chunki ularga yorug‘lik yetarlicha bo‘lmaydi va namlik yuqori

Bo‘ladi.

Meva ichki nekrozini bizning sharoitda VTM virusi keltirib chiqarishini

Virusolog olimlar o‘rgangan va bizning sharoitda uchrashi tasdiqlangan.

POMIDOR BARGLARINI IPSIMON YoKI PAPOROTNIKSIMON

TUSGA KIRIShI.

Pomidor barglarini ipsimon yoki paporotniksimon tusga kirish kasalligi

O‘simlikda barglar hosil bo‘lish bosqichida boshlanib barglarni zararlaydi va barglar

Ingichka bo‘lib ipsimon tusga kiradi. Ushbu kasallik eng xavfli va zararli

Mozaikasimon kasalliklarga kiradi. Zararlangan o‘simlik o‘sish va rivojlanishdan

Orqada qoladi, hosil bo‘lgan mevalari kichkina bo‘lib yaxshi rivojlanmaydi.

Kuchli zararlangan o‘simlik bitta poya hosil qilguncha o‘xshab poya

Bug‘in oralig‘i uzunlashadi va o‘simlik nimjon bo‘lib qoladi.

Pomidorni tamaki mozaikasi virusi bilan shunchalik ko‘p xil

Zararlanishi VTM ni biologik xususiyatlari turlichaligidan dalolat beradi.

Pomidordagi VTM virusiga tashxis qo‘yishda taxminiy, elektron –

Mikroskopik, indikatorli, serologik va ichki xujayralarni qo‘shilishi usullaridan

Foydalaniladi.

Pomidordagi VTM virusini ochiq va yopiq sharoitda tarqalishini

Ko‘plab xillari bo‘lib bulardan asosiysi zararlangan urug‘ hisoblanadi. Pomidordagi

VTM virusi kontakt usulida juda tez taraqaladi. ( ko‘chatlarni ekishda, o‘simliklarni

Bog‘lashda, ularni bargini yulishda, qator orasiga ishlov berishda va xakazo).

Shuning uchun ham VTM virusi issiqxonalarda keng tarqalgandir.

Respublikamizda VTM virusi begona o‘tlarda rivojlanishi ham

Aniqlangan.

VTM virusini o‘suv davrida o‘simlik bitlari ham tarqatadi.

VTM virusini saqlanib qolishda infeksiya manbayi bo‘lib asosan tuproq

Hisoblanadi, bu esa issiqxonalarda kasallikni rivojlanib ketishiga olib kelmoqda.

QARShI KURASh ChORALARI.

Urug‘likni sog‘lom o‘simliklardan mexanik usulda yig‘ib olish kerak.

Urug‘likni ekishdan oldin 500 S xaroratda 24 soat qizdirish yaxshi samara

Beradi.

Urug‘likni 5% margansovka eritmasiga 30 minut ivitish tavsiya etiladi.

O‘simlikni iloji boricha ko‘chatsiz ekishga xarakat qilish kerak.

Kasallangan o‘simliklar aniqlanib yo‘q qilinishi zarur.

Kasallikka chidamli navlar ekish.

Tuproqqa mikroelementlarni solish.

Issiqxonalardagi tuproqni, ishchi qurollarni 5 % li margansovka eritmasi bilan

Dezinfeksiya qilish kerak

Ko‘chatlarni ekishda sog‘lomlaridan foydalanish va ularni yetishtirish uchun

Tavsiya etilgan barcha agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida va sifatli qilib o‘tkazish

Tavsiya etiladi.

POMIDORNI BRONZA RANGGA KIRIShI

Pomidorni ushbu kasalligi jahonning ko‘pgina mamlakatlarida

Tarqalgan.

Kasallik bilan zararlangan pomidor barglarida bronza rangidagi dog‘lar

Paydo bo‘ladi va asta-sekin barg yuzasini qoplab oladi. Mevalarida esa yumaloq

Bronza rang ko‘rinishdagi dog‘lar doira shaklida paydo bo‘ladi.

Pomidorni bronza rangiga kirish kasalligini virus qo‘zg‘atadi.

Virusning tavsifi tamakining xunuklashishi (urodlevost) kasalligida to‘liq yoritilgan.

Virusni o‘suv davrida tamaki trips xashorati tashiydi. Pomidor kasallik

Bilan piyozga yaqin ekilganda kuchli zararlanadi, chunki piyozda tamaki tripsi

Ko‘plab rivojlanadi. Virus qishda tamaki organizmida saqlanadi

Qora dengiz bo‘ynidagi Kavkaz xududida pomidorni erta va kech

Ekishda kasallikni rivojlanishida katta farq kuzatilgan ya’ni erta ekilgan pomidor 2-

6 %, kech ekilgan 18-45 % kasallangan. Buning sababi erta ekilgan pomidor tamaki

Tripsi qishlovdan chiqqungacha yaxshi rivojlanadi va kasallikka chalinishdan

Himoyalanadi.

QARShI KURASh ChORALARI.

Pomidor dalalarini georgina va piyoz ekiladigan dalalardan uzoqda

Joylashtirish kerak buning sababi kasallik tashuvchi tamaki tripsi ushbu ekinlarda

Kuchli rivojlanadi. Kasallikka chidamli navlarni ekish; tamaki tripsi oziqlanadigan

Begona o‘tlarga qarshi kurash olib borish tavsiya etiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar.


  1. V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988

2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989.

  1. M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya po

Borbe s nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974

  1. Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo instituta

Zaщitы rasteniy, Leningral, 1979.

  1. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx

Kultur.Leningrad. 1973

6.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i

Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987..

7. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney

Kartofelya. Moskva. 1977.

8. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva.

1982.

6-mavzu: Poliz ekinlarining



Virusli kasalliklari va ularga

Qarshi kurash choralari

O’QITUVCHI: ABDURAXMONOV. SH. M.

REJA:


1.Poliz ekinlarining mozaikasi.

2.Bodringning yashil (olachipor, ingliz)

Mozaikasi.

3.Bodringning oq (sariq) mozaikasi.

4.Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasi.

5.Poliz ekinlarida qovoq mozaikasini.

POLIZ EKINLARINING MOZAIKASI.

Mozaika – kasalligini qovoqdoshlar oilasi vakillarida Cucumis mosaic virus

Keltirib chiqaradi. Oddiy bodiring mozaikasi asosan ochiq joydagi o‘simliklarni

Kasallantirish hususiyatiga ega.

Kasallik belgilari o‘simliklar 6-8 ta barg hosil qilgan davrdan boshlab

Namoyon bo‘ladi. Kasallangan barglar sargish yashil rangda bo‘lib, yuzasi gadir



  • Budir bo‘lib qoladi. O‘simlik o‘sishdan orqada qoladi, buginlari qisqaradi,

Mevasi ko‘rimsiz bo‘lib qoladi.Virus kasalligi bilan kasallangan qovunda – barg

Yaprog‘i jigar rangga kirib qolsa, tarvuz bargi marmarga o‘xshaydi, yosh barglari

Va uchki novdalari xalok bo‘ladi. Bodring mozaikasi ko‘pgina o‘simliklarni va

Begona o‘tlarni zararlaydi.Kasallik bir o‘simlikdan ikkinchi o‘simlikka asosan

Shiralar vositasida tarqaladi.Urug orqali tarqalmaydi.

Qarshi kurash choralari: ekinzorlardagi begona o‘tlarga va shiralarga qarshi

Kurashni o‘z vaqtda o‘tkazish, kasallangan o‘simliklarni namunalarini

Ekinzorlardan bartaraf qilish, chidamli navlarni ekish.

Bodringning yashil (olachipor, ingliz) mozaikasini virus (Cucumis virus)

Qo’zg’atadi. Ushbu virus VTM guruhiga kiradi, kriptogrammasi R/l; */5; E/E;

S/Ар. Virionlari tayoqcha shaklli, uzunligi 300 nm, inaktivatsiya harorati 90 C,

Oxirgi suyultirish 1:1000000.

Barcha poliz ekinlari zararlanadi. Bodringda issiqxonalarda keng tarqalgan,

Rossiyada deyarli har bir issiqxonada uchraydi, ammo O’zbekistonda qayd

Etilgani haqida xabar mavjud emas.

Zarariangan barglarda och-yashil va sariq dog’lar mozaika hosil qiladi,

So’gallar paydo bo’ladi, barglar g’ijimlangan shakl oladi. Meva tugunchalari

Qurib, to’kiladi, meva kam tugiladi, sarg’ish tus va xunuk shaklga kiradi, ustida

Mozaika rivojlanadi (7-8 rasm). Kasallik mexanik usulda (o’simlik shirasi

Bilan) va ishchilaming anjomlari bilan oson tarqaladi. Virus dalada keng

Tarqalganda hosilning 25 foizi yo’qotilishi mumkin.

Virus ancha barqaror, 90°S da 10 daqiqada faolligini yo’qotadi. Tuproq

Ustidagi o’simlik qoldiqlarida va urug’da 1 yilgacha saqlanadi.

Bodringning oq (sariq) mozaikasini virus (Cucumis virus)

Qo’zg’atadi. Kasallik ko’pincha issiqxonalarda yashil mozaika

Bilan birga uchraydi.

Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och-yashil,

So’ngra oq tus oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi.

Barglar g’ijimlangan shakl olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk

Shakl oladi, usti oqish dog’lar, ba’zan bo’rtmalar bilan qoplanadi.

Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och-yashil,

So’ngra oq tus oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi.

Barglar g’ijimlangan shakl olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk

Shakl oladi, usti oqish dog’lar, ba’zan bo’rtmalar bilan qoplanadi.

Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p, dalada kuchli

Rivojlanganida hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin.Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasini virus (Watermelon mosaic virus)

Qo’zg’atadi. Virus barcha poliz ekinlarini, dukkakli o’simliklami va ba’zi begona

O’tlami zararlaydi. Zararlangan o’simliklar barglarining tomirchalari oralari

Sarg’ayadi, so’ngra barglar ingichkalashadi, ulaming bo’laklari ipsimon shakl oladi.

Yosh barglarda mozaika va ulaming ustida so’galsimon shishlar paydo bo’ladi, ular

Qiyshayib va burishib qoladi. Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p,

Dalada kuchli rivojlanganida hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin.

Zararlangan o’simliklarning palaklari kalta bo’lib qoladi. Mevalar ustida ham

Shishlar paydo bo’lishi mumkin.

Virus barcha qovoqdoshlar va dukkakdoshlar oilasiga mansub o’simliklarda va ba’zi

Begona o’tlarda saqlanadi. Ekin ichida va daladan dalaga shiralar, barg minyorlari

Va boshqa hasharotlar vositasida hamda tuproqqa ishlov berish mashinalari va meva

Teruvchilar orqali tarqaladi.

Bu kasallik poliz ekinlarida O’zbekistonda qayd etilmagan, ammo uchrashi ehtimol

Qilinadi.Poliz ekinlarida qovoq mozaikasini virus (Squash mosaic virus)

Qo’zg’atadi. Virusning ikkita irqi mavjud, ular bodringni zararlamaydi. 1-irq

Qovun, oddiy va o’ris qovoq, qovoqcha hamda kulchaqovoq (patisson)ni, 2-irq

Bulardan tashqari tarvuzni ham zararlaydi.

Kasallik dunyoning barcha mamlakatlarida tarqalgan, O’zbekistonda ham

Uchrashi ehtimol qilinadi. Markaziy Osiyoda “qovun mozaikasi virusi” nomi

Bilan atalgan qo’zg’atuvchi haqiqatda qovoq mozaikasi virusi ekanligi gumon

Qilinadi, chunki bu virus faqat qovun va qovoqni zararlaydi, biroq bodringni,

Ko’p irqlari tarvuzni ham, zararlamaydi.

Ko’p irqlari tarvuzni ham, zararlamaydi.

Zararlangan o’simliklarning barglarida sariq dog’lar, barg ustida shishlar

Paydo bo’ladi, tomirchaiari rangsiz bo’lib qoladi, barg xunuk shakl oladi.

O’simliklarning bo’yi pasayadi, palak va mevalaming soni kamayadi.

Kasallik sog’lom o’simliklarga bodring qo’ng’izchalari, chigirtkalar,

Kolorado qo’ng’izi va boshqa kemiruvchi hashoratlar vositasida tarqaladi.

7-mavzu: Mevali daraxtlar

Va tokning virusli

Kasalliklari va ularga qarshi

Kurash choralari.

O’QITUVCHI: ABDURAXMONOV. SH. M

REJA:


1.Olma mozaikasi.

2.Olma proliferatsiyasi.

3.Olma daraxtining yog’och qismi rezinkasimon bo’lib qolishi

Kasalligi.

4.Olma mevalari ytilmasligi va ularning normal rangi

Rivojlanmasligi.

5.Olma zaiflashishi kasalligi

6.Nok mevasining qattiqlashishi (toshga aylanishi).

7.Nok zaiflashishi.

8.Olxo’ri cliechagi (sharka, yoki cho’tir kasalligi).

9. Tokning sariq kasalligi.

OLMA MOZAIKASI.

Ushbu kasallik yer sharining bir qancha davlatlarida ya’ni Yevropa, AQSh, Avstraliya,

Xindiston, Latviya, Moldaviya, Belorussiya, Gruziya va boshqalarda ro‘yxatga olingan.

Kasallikni virus qo‘zg‘atadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusning bir nechta shtammlari

Mavjud va ularning zarari virus shtammlari va olma navlarini kasallikka chidamlilik

Darajasiga qarab aniqlanadi. Angliyada kasallikka moyil navlarni agressiv shtamm

Zararlanganda mozaika kasalligi tufayli olmani 30-40 % hosili yo‘qotilgan.

Moldaviyada olmaning sariq-yashil va och yashil mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi

Virusning ikkita shtammi aniqlangan. Birinchi shtamm bilan zararlanganda kasallik belgilari

Erta bahorda o‘sib chiqayotgan yosh novdalardagi barglarda mozaika ko‘rinishidagi noaniq

Shakllar, och yashil yoki sariq-yashil rangda paydo bo‘ladi. Harorat oshgan sari kasallik

Belgilari rivojlanishi susayadi.

Olma mozaikasi kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusning kriptogrammasi: (R) /* : /(16) :

S/S : S/*. Virionlari spiral (sferik) shaklda bo‘lib diametri 29 nm ga teng keladi.

Virus o‘simlik a’zolarida saqlanadi va zararlangan material hamda emlash vaqtida

Yuqadi.

Olma proliferatsiyasi. Bu kasallik Janubiy Yevropa va Gollandiyadan Qora dengiz

Bo’yidagi davlatlargacha tarqalgan va ushbu mintaqalarda olmaning muhim kasalligi

Hisoblanadi. Proliferatsiya tufayli olma hosilining 10-80 foizi yo’-qotiladi.

Daraxtlarning novdalari, mevalari va ildizi zararlanadi. Eng ko’zga tashlanadigan

Belgisi – “jodugar supurgusi” – novdaning uch qismining o’sishi kamayishi va u erdagi,

Odatda tinim davrida bo’luvchi qo’ltiq kurtaklar o’sib, novdalar dastasi (“supurgi”) hosil

Bo’lishidir. Ba’zan novdalar dastasi o’rniga barglar rozetkasi rivojlanadi. Novda dastalari va

Rozetkalardagi barglar mayda bo’lib qoladi, ochroq yashil tus oladi, barg yonliklarining

O’lchami esa yaqqol kattalashadi. Kuzda (sog’lom barglar sarg’aygan paytda) kasal barglar

Qizg’ish tus oladi.

Daraxtlarning ildizlari yaxshi rivojlanmaydi, zich joylashgan ildiz dastalari paydo

Bo’ladi, ularda shishlar va bo’rtmalar rivojlanadi, yirik tomirlar soni kamayadi. Kasal

Daraxtlar zaiflashadi,ularning mevalari kichik bo’lib qoladi, og’irligi 30 – 60 foizga

Kamayadi, rangi o’zgaradiva 80 foizgachasi bozorbopliginiyo’qotadi. Zararlangan

Mayda mevalaming bandi sog’lomlarinikiga nisbatan uzayadi.

Bahorda kasal novdalarda barglar oldin chiqadi, ammo ular

Sog’lomlaridan biroz keyin gullaydi. Kasallik ba’zi mavsumlarda

Ko’proq, boshqalarida kamroq namoyon bo’lishi mumkin. Kasallikni

Zararlangan o’simlik to’qimalari ichida joylashuvchi fitoplazmasimon

Organizm qo’zg’atadi. Qo’zg’atuvchi organizm kuchli darajada

O’zgaruvchan, diametri 200-800 nm, uch qatli membranasi mavjud,

Ammo qattiq hujayra qobig’i yo’q.

Kasallik zararlangan daraxtlardan sog’lomlariga payvand orqali

Hamda bir qator so’ruvchi hasharot (chirildoq-sikada va chigirtka)

Turlari vositasida o’tadi. Kasallikning yashirin davri nihollarda 1

Yilgacha, etilgan daraxtlarda 2 yil yoki ko’proq. Ba’zi zararlangan

Kattaroq daraxtlar o’z-o’zidan sog’ayib ketadi. Qo’zg’atuvchi

Daraxtlaming ildiz qismida qishlaydi.

Olma daraxtining yog’och qismi rezinkasimon bo’lib qolishi kasalligi

Yevropa (jumladan sobiq Chexoslovakiya) va Shimoliy Amerikaning ko’pchilik

Mamlakatlarida, Yangi Zelandiya, JAR va Hindistonda qayd etilgan. Kasallikni

Aniqlash oson – yoshi 3 yildan ozroq bo’lgan daraxtlaming shoxlari, lignin hosil

Bo’lishi kamayishi natijasida, haddan tashqari egiluvchan bo’lib qolishidir.

Zararlangan daraxtlar o’sishdan orqada qoladi, zaiflashadi, hosil va meva o’lchami

Kuchli darajada kamayishi mumkin; ko’pincha daraxtlaming tagidan yangi shoxlar

O’sadi. Qo’zg’atuvchining barcha izolyatlari bilan kuchli zararlanadigan Lord

Labume navi indikator o’simlik sifatida qo’llaniladi. Gala, Golden Delishes, Jeyms

Griov, Starking Delishes va Starkrimson navlari ham chidamsiz. Ba’zi navlarda

Kasallikni aniqlash qiyin, chunki uning belgilari yaqqol ko’rinmaydi. Olmadan

Tashqari nok va behi ham zararlanishi mumkin, behining barglarida xlorozlar paydo

Bo’ladi. Qo’zg’atuvchi fitoplazmasimon organizm ekanligi xabar qilingan, ammo bu

Aniq isbotlanmagan. Kasallik payvand bilan oson yuqadi, tabiatda tarqalmaydi yoki

Tarqalishi juda kam, ammo zararlangan daraxtlarning hosili sezilarli darajada

Kamayadi.

Olma mevalari ytilmasligi va ularning normal rangi

Rivojlanmasligi. Kasallik AQSH, Yvropa, JAR, va Yangi

Zelandiyada qayd etilgan Lord Laburne navida iyun oyidan boshlab

Mevalar o’sishi va rivojlanishi sekinlashadi, natijada hosil yig’ish

Paytida ular kichik va yashil bo’lib qoladi; o’lchami normal bo’lgan

Mevalar yaltiroq qizil rang o’rniga kulrang-qo’ng’ir- qizil tus oladi.

Ba’zi mevalarda diametri 5 mmcha bo’lgan, chetlari qizil,

To’q-yashil, dumaloq dog’lar paydo bo’ladi. Boshqa navlarda

Kasallikning aniq belgilari rivojlanmasa ham, hosil kamayib ketishi

Mumkin. Kasallikni fitoplazmasimon organizm qo’zg’atishi xabar

Qilingan. Kasailik payvand bilan oson yuqadi, tabiatda sekin

Tarqaladi va vektori noma’lum.

Olma zaiflashishi kasalligi AQSHda Delishes va Golden

Delishes navlarini zararlaydi. Oldin bitta novdada kichik,

Dumaloq barglar paydo bo’ladi, novda o’sishi juda

Sekinlashadi. Bir mavsumda kasailik belgilari butun daraxtga

Tarqaladi, birinchi bo’lib zararlangan novda, uchidan

Boshlab, qurib qoladi. Uchinchi yilga kelib novdalarning

Ko’pchiligi qurib qoladi, 3-4 yil ichida daraxt nobud bo’ladi.

Bitta daraxtda paydo bo’lgan kasailik radial yo’nalishlarda

Bog’dagi barcha daraxtlarga tarqaladi. Zararlangan daraxtlar

Ildizlaridagi tuklar yo’qoladi, mevalari mayda va kechpishar

Bo’lib qoladi, bozorbopligini yo’qotadi. Kasallikni

Fitoplazmasimon organizm qo’zg’atadi.

NOK MEVASINING QATTIQLAShIShI.

Kasallik AQShda, Yevropaning barcha davlatlarida

Gruziyada, Latviya va Moldaviyada ro‘yxatga olingan. Kasallikni

Zarari nok mevasining mazasi va meva sifatini buzilishi bilan aks

Etadi.


Nok mevasi hosil bo‘lgandan so‘ng 10-20 kun o‘tgach meva

Epidermis to‘qimasi ostida to‘q yashil dog‘ paydo bo‘ladi va shu

Dog‘ paydo bo‘lgan joyni mazasi buziladi. Mevani rivojlanishi

Davom etgan sari u chuzinchoq bo‘lib chuqurlashib boradi va qotib

Qolgan xujayralarni hosil qiladi.

Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus emlash vaqtida yuqadi.

Nok zaiflashishi Yevropa va Amerikada barcha mamlakatlarda

Tarqalgan, Isroilda va Avstraliyada ham qayd etilgan. Kasallikning uchta

Asosiy belgisi – daraxtning umumiy ahvoli tez yoki sekin yomonlashishi;

Barglar qizg’ish tus olishi va ba’zan ulaming uchki qismlari pastga, yon

Tomonlari esa ichiga qarab bukilishidir.

Daraxtning umumiy ahvoli tez yomonlashishi odatda issiq va quruq

Ob- havo sharoitida, yozda yoki kuzda, daraxt bir necha kun yoki yoki bir

Necha hafta ichida so’lishi va nobud bo’lishi bilan ta’riflanadi. Bu odatda

Daraxtning umumiy ahvoli sekin yomonlashishi va barglar qizg’ish tus

Olishidan so’ngra kuzatiladi. Qo’zg’atuvchi fitoplazmasimon organizm,

Daraxtlaming ildiz qismida qishlaydi. Kasallikni sog’lom daraxtlarga

Payvand bilan yuqtirish mumkin. Tabiatda qo’zg’atuvchi nok

Burgachasining (Psylla spp.) bir necha turi vositasida tarqaladi.

Olxo’ri cliechagi (sharka, yoki cho’tir kasalligi). Ushbu karantin kasalligi

Yevropa davlatlarida (Avstriya, Angliya, Bolgariya, Vengriya, Germaniya,

Gollandiya, Gretsiya, Moldova, Polsha, Rossiya, Ruminiya, Serbiya, Turkiya,

Ukraina, Chexiya,Estoniya, Shvetsariya, Shvetsiya, Yugoslaviya) tarqalgan.

Sharka bilan olxo’ridan tashqari tog’olcha, o’rik. Shaftoli va ternosliv ham

Zararlanadi.

Kasallikni virus (Prunus virus 7 – Plum pox virus) qo’zg’atadi. Kasallik

Tufayli chidamsiz daraxtlaming 25-50%, ba’zan 100% hosili yo’qotiladi.

Zararlangan daraxtlar mevasining ko’pchiligi to’kiladi, qolganlari mayda va

Beta’m bo’lib qoladi.

Kasallik belgilari daraxtlar virus bilan zararlangandan so’ng 9-11 oy o’tganda

Namoyon bo’ladi. Bahorda olxo’ri va tog’olcha barglari va yosh novdalarida

Keng xalqa, yoy, tasma va boshqa shakllardagi, kengligi 2-3 mm dan 10-15 mm

Gacha keladigan och-yashil yoki och-sariq xlorotik dog’lar va tasmachalar

Paydo bo’ladi (11-rasm).

Ulaming soni va o’lchami o’simlik navining chidamliligi, zararlanish muddati va ob-havo

Sharoitlari bilan bog’liq holda o’zgaradi, Harorat 20-25°S gacha isishi bilan bu belgilar ba’zi

Navlarda yo’qoladi, boshqalarida saqlanib qoladi.

Yozda iyun oyida kasallikka chidamsiz navlar mevalari ustida botiq nekrotik, to’q-yashil

Tusli tasma, xalqa va yarim xalqa shaklli dog’lar rivojlanadi. Meva eti qo’ng’ir yoki qizg’ish

Tus oladi, zichlashib rezinkasimon va beta’m bo’lib qoladi, ba’zi qismlarining ichi elimga

To’ladi. Meva danaklarida ba’zan botiq, qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi. Zararlangan mevalar

Mayda bo’lib qoladi, shakli buziladi, vaqtidan oldin rangga kiradi, ta’mi buziladi, tarkibida

Qand moddasi kamayadi va sog’lomlaridan 20 – 30 kun oldin to’kiladi ( 12 – rasm)

QARShI KURASh ChORALARI

Mevali daraxtlarning virusli kasalliklariga qarshi kurashni eng asosiysi bu sog‘lom

Ekindan urug‘lik va ekish materiallarini olishdir.

Bundan tashqari urug‘li meva daraxtlarini ya’ni olma va nokning urug‘larini ma’lum

Vaqtda termostatda qizdirish va urug‘larni qaynoq suvga ivitish virusdan holi bo‘lishda yaxshi

Natijalarni beradi.

Shuningdek kasallikni tarqatuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini o‘z

Vaqtida sifatli qilib o‘tkazish kerak.

TOKNING SARIQ KASALLIGI.

Tokning sariq kasalligi. Tokning sariq (tok barglari zarrin sarg’ayishi –

Flavescens doree) kasalligi Fransiya, Italiya, Sloveniya va Ruminiyada tarqalgan.

Bahorda zararlangan novdalar o’smaydi, bo’g’in oralari qisqaradi, kurtaklar

Yozilmaydi yoki yozilishi kechikadi. Yozda chidamsiz navlaming ko’pchiligida

Novdalar (lignin hosil bo’lmasligi sababli) rezinkaga o’xshab, pastga osilib

Qoladi, ba’zan novda bo’ylab qora pustulalar paydo bo’ladi, ulaming o’sish

Nuqtalari tezda nobud bo’ladi.

Zararlangan barglar qattiq va mo’rt bo’lib qoladi, chetlari sal pastga bukiladi,

Oftob ta’sirida oq mevali navlaming barglari tilla-sariq, qora mevali navlamiki

Qizil tus oladi. Yoz oxirida barglarning asosiy asosiy tomirlarida och- jigarrang

Dog’lar paydo bo’ladi va ular nekrozlashadi; ba’zan barglarda 2-3 ta asosiy

Tomirlar orasida, oq mevali navlarda sariq, qora mevali navlarda qizil tusli,

Serqirra dog’lar hosil bo’ladi (13-rasm).

Kasallik gullashdan oldin yoki gullash paytida paydo bo’lsa, to’pgul quriydi, keyinroq

Kuzatilsa, meva bandi quriydi va qorayadi, uzumlar burishib, qurib qoladi.

Barcha sariq kasalliklarining harakterli belgilari:



  1. Barg tomirlari bo’ylab och-jigarrang va qirrali dog’lar mavjudligi va barg chetlari pastga

Bukilishi;

  1. Novdalar yog’ochlashmasligi;



  1. Novdalarda qora pustulalar paydo bo’lishi;



  1. Uzumlar burishib qolishidir.

Leafroil va corky bark virozlarida barg chetlari pastga bukilishi kuzatiladi, ammo och-

Jigarrang yoki qirrali dog’lar va qora pustulalar hech qachon paydo bo’lmaydi; leafroll

Kasalligida novda yog’ochlashmasligi uchramaydi; GFLV bilan kasallangan tok barglarida

Bunday dog’lar bo’lishi mumkin, ammo burglar bukilmaydi va mo’rt bo’lib qolmaydi;

Virozlar uzum burishib qolishiga olib kelmaydi. Qo’zg’atuvchi fitoplazmasimon organizm

Ekanligi taxmin qilinadi. U sikada (Scaphoides littoralis) vositasida tokdan vika va

Xrizantemaga yuqadi va ulardan tokka qayta o’tadi. Tajribada kasallikni sog’lom o’simlikka

Kurtak payvandi orqali yuqtirish mumkin.

Kasallik rivojlanishi va zarari. Kasallikni tokzorda sikada tarqatadi.

Sikada yiliga bir avlod beradi. Qo’zg’atuvchi zararlangan novdalarda

Qishlaydi. Bahorda qo’zg’atuvchini sikadaning nimfasi yoki etuk zoti

Yutadi, uch haftadan so’ng ularda tokni zararlash qobiliyati paydo

Bo’ladi.

Kasallik belgilari vektor vositasida tabiiy zararlanishdan so’ng keyingi

Yili kuchli va sistemali shaklda rivojlanadi. Ammo tok boshqa virus

(black ring virus) bilan zararlangan bo’lsa, kasallik sistemali

Bo’lmasdan, qo’zg’atuvchi to’qimaga kirgan joyda lokal bo’lib qoladi.

Keyingi mavsumlarda kasallik rivojlanishi 2 tipda o’tishi mumkin: 1)

Sistemali belgilar yildan yilga kuchayadi va oxiri tok nobud bo’ladi; 2)

Tok qaytadan zararlanmasa, sog’ayadi; 4-5 yildan keyin qayta

Zararlanish yuz bersa, tokda yana 1 – tip sistemali zararlanishning

Belgilari rivojlanadi.

7 – Mavzu: KARTOShKANING VIRUSLI KASALLIKLARI.

KARTOShKANING ChIZIQChALI MOZAIKASI

Ushbu kasallik kartoshka yetishtiilayotgan barcha xududda keng

Tarqalgan bo‘lib, katta iqtisodiy zarar yetkazadi.

Morshinistkali mozaikaning xarakterli belgisi kartoshka barglarining

Tirishib qolishi va o‘simlikni o‘sish va rivojlanishdan orqada qolishi bilan

Ifodalanadi. Chiziqchali mozaikada esa kartoshka barg tomirlarida nekrozlar hosil

Bo‘ladi, kasallik kuchli rivojlansa barg butunlay nobud bo‘ladi.

Ushbu kasallikni kartoshkada Y – virusi keltirib chiqaradi.

Virusning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: R/*: */* : Ye/Ye : S/Ap.

Kasallikni rivojlanish darajasi kartoshka navlari, tabiiy sharoit va

Virusning shtammlariga bog‘liq.

Virus –Y ga tashxis qo‘yishda serologik, elektro-mikroskopik va

Indikatorli usullardan foydalaniladi.

Infeksiya urug‘lik tuganakda saqlanadi, o‘suv davrida esa o‘simlikdan


  • O‘simlikka o‘simlik bitlari orqali yuqadi.

KARTOShKA BARGINING BUJMAYIShI

Ushbu kasallik ham kartoshka yetishtiriladigan barcha xududlarda keng

Tarqalgan. Kasallik ta’sirida hosildorlik 38 – 74 % gacha kamayadi.

Kasallik bilan zararlangan kartoshkaning barglari xo‘rpaygan

Ko‘rinishni beradi, natijada barg plastinkasi chetlari o‘rta tomirga tomon bujmayadi.

Kasallik belgilari faqat yuqori yarusdagi barglarda emas balki pastki yarusdagi

Barglarda ham kuzatiladi. Kasallangan o‘simliklardan olingan tuganaklar kichkina

Bo‘lib ichki tomonida nekroz hosil bo‘ladi. Kasallik belgilarini hosil bo‘lishi virus

Shtammlari, tabiiy sharoit va kartoshka navlarining xususiyatlariga bog‘liq.

Kasallikni kartoshkada virus –L qo‘zg‘atadi. Virus virionlari dumaloq

Shaklda bo‘lib uning diametri 25 nm keladi. Virusning kriptogrammasi

Kartoshkaning barg bujmayish kasalligi qo‘zg‘atuvchilari guruhiga kiradi. R/1: 2/* :

S/S : S/Ap/

Kasallikni o‘suv davrida har xil o‘simlik bitlari tarqatadi.

KARTOShKA BARGINING MOZAIKA KO‘RINIShIDAGI

BUJMAYIShI.

Kasallik jahonning ko‘plab mamlakatlarida yetishtirilayotgan

Kartoshka navlarida aniqlangan. Kasallikni iqtisodiy zarari virus shtammi va

Kartoshka navlariga bog‘liqdir.

Ushbu kasallikni boshqa kasalliklardan farqi bujmayishi belgilari qari

Barglarda emas faqat yosh barglarda kuzatilishi bilan ifodalanadi. Shuning uchun bir

Vaqtning o‘zida mozaika belgilari ham paydo bo‘ladi. Kartoshkada kasallik

Qo‘zg‘atuvchisi virus – M hisoblanadi. Uning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: */:

*/: Ye/Ye : S/Ap.

Virus virionlari ipsimon ko‘rnishida bo‘lib uzunligi 650 nm va eni 12-

13 nm ni tashkil etadi.Infeksiya manbayi bo‘lib zararlangan tuganak hisoblanadi, o‘suv

Davrida esa o‘simlikdan – o‘simlikka o‘simlik bitlari yuqtiradi. Shuning bilan birga

Virus o‘simlik sharbati orqali ham yuqadi.

QARShI KURASh ChORALARI.

Urug‘lik uchun yetishtirilayotgan kartoshkani oziq-ovqat kartoshkasi,

Pomidor, qalampir va baqlajon ekilgan dalalardan uzoqda ekish kerak. Urug‘lik

Tuganakni miqdordagi chuqurlikka o‘z vaqtida ekish, zararlangan o‘simliklarni

Daladan chiqarib yo‘q qilish, kasallikni tashuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy

Kurash choralarini qo‘llash, begona o‘tlarni yo‘q qilish va nixoyat virusli

Kasalliklarga chidamli navlarni ekish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar.



  1. V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev,

1988

2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989.



  1. Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo

Instituta zaщitы rasteniy, Leningral, 1979.

  1. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx

Kultur.Leningrad. 1973

5.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i

Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987..


  1. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney

Kartofelya. Moskva. 1977.

  1. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva.

1982.

8 – Mavzu: LAVLAGI VA KARAMNING VIRUS KASALLIKLARI.

8-Amliy mashg’ulot

Reja:


Lavlagi mozaikasi

Irlandiya sariq kasalligi

Karam mozaikasi

Zaruriy jixozlar: Kasallangan o’simlik gerbariylari, mikroskop, buyum va

Qoplog’ich oyna, lupalar, Petri iikopchalar, preparoval nina, pipetkalar, spirtovka,

Pinsentlar.

Topshiriq bajarish tartibi: Kasallangan o’simlik gerbariylari va bankalarda

Saqlanayotgan namunalami tashqi ko’rinishlariga qarab ajratish, belgilarini yozib

Olish va rasmini chizish, zararlangan organlaridan preparat tayyorlab mikroskop

Ostida ko’rish.

Lavlagi mozaikasini virus (Beta virus) qo’zg’atadi. Virionlari ipsimon

Shaklli, 733x15 nm, inaktivatsiya harorati 55...60°C virus o’simlik sharbatida xona

Haroratida 2-4 kun saqlanadi. Kriptogrammasi */*; */*; E/E; S/Ap. Virusni

Kasallangan barg shirasidan 60°S haroratda 10 minutdan keyin, xona sharoitida 6

Kundan keyin ajratib olish mumkin.

Kasallik dunyoning barcha mintaqalarida tarqalgan, O’zbekistonda xo’raki va

Xashaki lavlagida qayd etilgan. Lavlagidan tashqari, virus bilan xashaki dukkakli

Ekinlar, ismaloq, eshaksho’ra, qaylyug’un, sho’ra, g’umay va olabo’ta ham

Zararlanadi. Infeksiya zaralangan o’simliklaming qoldiqlaridaham saqlanadi.

Zararlangan o’simlik barglarida mozaika (rangsiz nuqtasimon, dumaloq,

Yulduzsimon, to’rsimon dog’lar) rivojlanadi, ulaming usti biroz g’ijimlangan tus

Oladi. Bargning kasallangan to’qimalarida xloroplastlar soni kamayib ketadi. Bu

Kasallik belgilari yosh barglarda yorqin ifodalansa, keksa barglarda ko’zga

Tashlanmaydi. Mozaika asosan urug’lik ko’chatzorlarda uchrab 3-8% o’simliklarni

Kasallantiradi. Dog’lar turli kattalikda bo’lib, yupqa bo’lib qoladi, bir necha qavat

Ustunsimon to’qimalar o’miga bir qator kubsimon to’qimalar hosil bo’ladi.

Ekin ichida virus 44 ta shira turlari asosan lavlagi qora shirasi, yashil shaftoli

Shirasi, burgalar, saratonlar va qandalalar vositasida tarqaladi. Bu hasharotlar

O’simlik shirasini 6-10 sek. Davomida iste’mol qilgandan keyin tashuvchiga aylanadi

Va infeksiyani 30 min. Davomida saqlashi mumkin. Asosiy infeksiya manbai virus

Bilan zararlangan, urug’ olish uchun ekilgan ildizmevalar hamda qishlovchi begona

O’tlar hisoblanadi; ulardan virus birinchi yil ekilgan lavlagiga o’tadi. Kasallik

Ildizmcvalarda saqlanishi tufayli o’simliklarni birinchi va ikkinchi yilda ham

Kasallantiradi. Virus kasallangan o’simlik shirasida ko’payadi.

Kasallik ildizmevalar hosilini pasaytiradi, urug’ hosilini 20% gacha

Kamaytiradi. Kasallangan o’simlikning fiziologik jarayonlari buzilib, fotosintez

Faolligi pasayadi. Natijada o’simliklarning ildizmevasi 5-7% ga, qand miqdori 1-2

% ga, urug’ hosil qilish xususiyati 15-20% ga pasayadi.

Irlandiya sariq kasalligi lavlagi etishtiradigan Evropaning shimoliy

Regionlarda 10-39% ekinzorlarda keng tarqalgan. Bu kasallikning nekrozli va kam

Sarg’ayish turlari mavjud bo’lib, ulaming birinchisi urug’dan ungan ko’chatlami 2-

5 ta barg hosil qilgungacha zararlaydi. Bunda barg tomirlari sarg’ayadi. Keksa

Barglarda, ulaming uchki qismidan boshlanib, noaniqchegarali sariq dog’lar

Hosilbo’ladi. Keyinchalik bu dog’lar bargning asosiga qadar tarqalib, barg yuzasini

Butunlay qoplaydi. Natijada, barg bronza yoki qizil rangga kiradi. Kasai barglar

Yo’g’onlashib, seret bo’lib qoladi. Ular qo’l bilan tekkanda maydalanib ketadi.

Kasallangan barglar floemasidagi elaksimon naylar va ularning atrofidagi hujayralar

Nobud bo’ladi, ichi sariq, shilimshiq modda bilan to’ladi. Bargning qoplag’ich

To’qimalari sarg’ayib, shishib ketadi. Bunday holat keyin barg yuzasidan barg bandi

Va ildizmevalarining o’tkazuvchi naylar bog’lamigacha etib boradi. Barg tomiridagi

Sariqlik barg yaprog’iga ham tarqalib, ular qurib qoladi.

Sariq kasalligi rozetkaning pastki barglarida namoyon bo’ladi, kuchli

Rivojlanganida o’rta yaruslami ham egallaydi. Kasallik belgilari urug’lik

Ko’chatlarda yorqin ifodalangan bo’ladi.

Irlandiya sariq kasalligini kompleks viruslar keltirib chiqarsada ular zarar

Ko’rsatish xususiyatiga qarab farqlanadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi egilgan uzun

Tayoqcha shaklida bo’lib, 50-55°C haroratda 10 minutda ajralib chiqadi. Bu virus

Urug’ orqali tarqalmaydi.

Qish faslida bu viruslar lavlagi ildizmevasida saqlanib, kasallikning dastlabki

Belgilari aprel-may oylarida namoyon bo’ladi. Ulardan virus hasharotlar vositasida

Urug’dan ungan yangi ko’chatlarga va boshqa dalalarga tarqaladi.

Kasallik tarqalishida qo’ypechak, sho’ra, g’umay, ochambiti, eshaksho’ra

Kabi begona o’tlar acosiy rol o’ynaydi. Kasallik so’ruvchi hasharotlar, mexanik

Zararlanish va zarpechaklar vositasida tarqaladi. Kasallik urug’ orqali tarqalmaydi.

Kasallangan o’simliklarda barg nobud bo’lishi fotosintez jarayoni buzilishiga,

Ildizmevalarhajmi kichrayishiga olib keladi, natijada hosil keskin kamayadi.

Masalan, sog’lom o’simlik ildizmevasining og’irligi 284 g, undagi qand miqdori

17,5% bo’lsa, kasal o’simlik ildizmevasiningog’irligi 188 g, qand miqdori 15% ni

Tashkil qiladi. Kuchli zararlangan ildizmeva og’irligi 96 g, undagi qand miqdori 14%

Gacha kamayadi. Bunday ildizmevalar uzoq saqlanmaydi va tez chirib ketadi.

Karam mozaikasini virus (Brassica virus) qo’zg’atadi. Kriptogrammasi D/2;

4,5/16; S/S; S/Ар. Virus bilan karamdan tashqari rediska, turup, sholg’om va boshqa

Butguldosh ekin va begona o’tlar zararlanadi.

9 – Mavzu: DUKKAKLI DON EKINLARINING VIRUSLI

KASALLIKLARI.

SOYA MOZAIKASI

Ushbu kasallik jahonning soya yetishtiradigan barcha davlatlarida keng

Tarqalgan. Kasallikning zarari hosilni kamayishi, soya doni sifatini buzilishi va uning

Tarkibidagi yog‘ va oqsil miqdorini kamayishi bilan ifodalanadi. Soyaning mozaika

Kasalligi tufayli hosildorlik 20- 26 % ga pasayar ekan.

Kasallikning asosiy belgisi barglarni olachipor rangga kirishi, barglarni

Bujmayishi va ularda shishlarni hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Kasallik ta’sirida

O‘simlik o‘sishdan orqada qoladi.

Soyaning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu virus potiviruslar

Guruhiga kiradi. Uning kriptogrammasi ushbu guruhga mansub viruslarni xarakterli

Belgilarini beradi. R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap. Soya mozaikasi virusining alohida

Tuzilishi hozircha o‘rganilmagan.

Soya mozaikasi qo‘zg‘atuvchisini virionlari ipsimon ko‘rinishida bo‘lib,

Uzunligi 750 nm, virusning aktivlashuv (inaktavatsiya) xarorati 55……62 S.

Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib elektron- mikroskopik va serologik

Usul hisoblanadi.

Virusning ixtisoslashuvi juda tor. Ushbu fitopatogen tabiiy sharoitda faqat

Soyada aniqlangan.

Virus urug‘ orqali, o‘simlik bitlari va tadqiqot olib borish davrida

Inokulyatsiya qilish jarayonida o‘simlik sharbati orqali yuqadi.

Kasallikni tarqalishida asosiy o‘rinni zararlangan urug‘ egallaydi, uning

Tarqalishida kasallikka chidamsiz navlarni o‘rni kattadir, ular orqali kasallik 0,2 %

Dan 30 % gacha tarqaladi.

Tabiatda ushbu virusni turli xil shtammlari tarqalgan. Yapon olimlari

Tomonidan ushbu shtammlarni kuchsiz patogenlarini A, V,S va kuchli patogenlarini

D, Ye xarflari bilan belgilashgan.

KARShI KURASh ChORALARI. Urug‘likni sog‘lom o‘simliklardan yig‘ish,

Kasallangan o‘simliklarni o‘z vaqtida aniqlab yo‘q qilish, kasallikni tarqatuvchi

O‘simlik bitlariga qarshi kimyoviy kurash choralarini olib borish, ekish vaqtini

To‘g‘ri tanlash, eng asosiyni kasallikka chidamli navlarni yaratish va ularni ekish

Kerak.


NO‘XOTNING ODDIY MOZAIKASI

Kasallik no‘xot yetishtiriladigan ko‘pgina mamlakatlarda jumladan Ukraina,

Litva, Qozog‘iston, Rossiya va O‘zbekistonda keng tarqalgan.

Mozaika bilan zararlangan no‘xot nimjon bo‘lib o‘lishdan orqada qoladi,

Natijada undan olinadigan don hosildorligi va hatto ko‘p massaning miqdori ham

Pasayadi. Kasallik bilan zararlangan barg tomirlarida sarg‘ayishni kuzatiladi,

Keyinchalik och doirasimon dog‘lar paydo bo‘ladi. Natijada o‘simlik mozaika

Ko‘rinishidagi olachipor rangga kiradi. No‘xotning ayrim navlari kasallik bilan

Zararlanganda barglar bujmayadi.

No‘xot mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus o‘zining tuzilishi va tarkibi jihatidan

Loviyani sariq mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusga o‘xshaydi. Lekin no‘xot

Mozaikasi virusi loviya navlarini zararlay olmaydi.

No‘xot mozaikasi virusini o‘simlik bitlari tashiydi, virus ko‘p yillik dukkakli

Begona o‘tlarda saqlanadi. Virus urug‘ bilan tarqalmaydi bundan ko‘rinib turibdiki,

Virus tabiatlagi begona o‘tlarda ko‘payadi.

KURASh ChORALARI. : Ekishni erta tashkil etish, no‘xot ekiladigan

Dalalarni ko‘p yillik dukkakli don ekinlari ekilgan dalalardan uzoqda joylashtirish,

Urug‘likni o‘z miqdorida sifatli qilib ekish, kasallikka chidamli nav va gibridlarni

Ekish tavsiya etiladi.

LOVIYANING ODDIY MOZAIKASI..

Kasallik loviya yetishtirilayotgan barcha mamlakatlarda keng tarqalgan.

Loviya mozaikasi kasalligi belgilari har xil ko‘rnishda bo‘lib zararlangan

O‘simlik mozaika ko‘rinishdagi rangga kiradi, barglari o‘z shaklini o‘zgartiradi,

Zararlangan barglar bujmayib pastga qarab qoladi.

Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus potiviruslar guruhiga kiradi.

Ushbu virusni kriptogrammasi qo‘yidagichadir. R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap.

Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus virionlari apsimon ko‘rinishga

Ega bo‘lib, ularning xajmi 750 nm, ularning aktivlashuv (inaktivatsiya) xarorati

580Sni tashkil etadi.

Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli

Usullardan foydalaniladi.

Virus urug‘ orqali tarqaladi. O‘suv davrida esa o‘simlikdan o‘simlikka virusni

O‘simlik bitlari tashib o‘tadi.

KURASh ChORALARI.: Kasallik bilan zararlangan o‘simlikni o‘z vaqtida

Aniqlab yo‘q qilish, ekishni o‘z vaqtida o‘tkazish, kasallikni tashuvchi o‘simlik

Bitlariga qarshi o‘z vaqtida kurashish va kasallikka chidamli navlardan foydalanish.

BEDA MOZAIKASI.

Kasallik Amerika qit’asida, Yevropada, Osiyoda va Yangi Zellandiyada

Tarqalgan.

Kasallikni zarari bedadan olinadigan ko‘k massani kamayishi, urug‘likni

Sifatini va miqdorini kamayishi bilan ifodalanadi.

Kasallik belgisi bedada turlichadir: o‘simlik a’zolarining och yashil rangga,

Sariq ranga kirishi, barglarni turli xil shaklga kirishi bilan xarakterlanadi.

Zararlangan o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi va past bo‘ylilikni hosil qiladi.

Beda mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus ko‘p komponentlidir. Buni esa uning

Kriptogrammasida ko‘rish mumkin: uning kriptogrammasi: R/1 : 1,1/16 + 0,8/16 :

I/I : S/Ap.

Virus virionlari batsilla ko‘rinishini aks ettiradi. Virus tabiatda ko‘pgina

Shtammlar ko‘rinishda tarqalgan. Virus ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi. Virusga

Tashxis qo‘yishda indikatorli, elektron-mikroskopik va serologik usuldan

Foydalaniladi. Virusga nisbatan xo‘jayin o‘simlik bo‘lib bir qancha madaniy va

Yovvoyi o‘simliklar hisoblanadi. Infeksiyani beda bitlari tashiydi. Virusni saqlanib

Qolishda ko‘p yillik o‘tlardan klever, oq donnik, malinali klever va bedaning o‘zi

Hisoblanadi.

Virus bedadan tashqari bir yillik madaniy ekinlardan kartoshka, pomidor,

Qalampir, baqlajon, loviya, no‘xot, soya va lyupinni zararlaydi.

QARShI KURASh ChORALARI

Beda yetishtirish texnologiyasiga qat’iy e’tibor berish kerak chunki qarigan

Beda kasallik bilan ko‘p zararlanadi. Yangi beda ekiladigan dalaning eski beda

Dalasidan uzoqda joylashtirish va kasallikka chidamli navlarni ekish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar.


  1. V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988

2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989.

  1. M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya po

Borbe s nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974

  1. Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo instituta

Zaщito‘ rasteniy, Leningral, 1979.

  1. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx

Kultur.Leningrad. 1973

6.I.V.Panarin –Zahita zlakovыx kultur ot virusno‘x bolezney. Moskva

,1985.

7.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i



Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987..

  1. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney

Kartofelya. Moskva. 1977.

  1. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva.

1982

10 – MAVZU; POLIZ EKINLARI VIRUS KASALLIKLARI.

10- amaliy mashg’ulot

Reja:


Bodringning yashil (olachipor, ingliz) mozaikasi

Bodringning oq (sariq) mozaikasi

Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasi

Poliz ekinlarida qovoq mozaikasi

Zaruriy jixozlar: Kasallangan o’simlik gerbariylari, mikroskop, buyum va

Qoplog’ich oyna, lupalar, Petri likopchalar, preparoval nina, pipetkalar, spirtovka,

Pinsentlar.

Topshiriq bajarish tartibi: Kasallangan o’simlik gerbariylari namunalarni

Tashqi ko’rinishlariga qarab ajratish, belgilarini yozib olish va rasmini chizish,

Zararlangan organlaridan preparat tayyorlab mikroskop ostida ko’rish.

Bodringning yashil (olachipor, ingliz) mozaikasini virus (Cucumis virus)

Qo’zg’atadi. Ushbu virus VTM guruhiga kiradi, kriptogrammasi R/l; */5; E/E; S/Ар.

Virionlari tayoqcha shaklli, uzunligi 300 nm, inaktivatsiya harorati 90 C, oxirgi

Suyultirish 1:1000000.

Barcha poliz ekinlari zararlanadi. Bodringda issiqxonalarda keng tarqalgan,

Rossiyada deyarli har bir issiqxonada uchraydi, ammo O’zbekistonda qayd etilgani

Haqida xabar mavjud emas.

Zarariangan barglarda och-yashil va sariq dog’lar mozaika hosil qiladi,

So’gallar paydo bo’ladi, barglar g’ijimlangan shakl oladi. Meva tugunchalari qurib,

To’kiladi, meva kam tugiladi, sarg’ish tus va xunuk shaklga kiradi, ustida mozaika

Rivojlanadi (7-8 rasm). Kasallik mexanik usulda (o’simlik shirasi bilan) va

Ishchilaming anjomlari bilan oson tarqaladi. Virus dalada keng tarqalganda

Hosilning 25 foizi yo’qotilishi mumkin.

Virus ancha barqaror, 90°S da 10 daqiqada faolligini yo’qotadi. Tuproq

Ustidagi o’simlik qoldiqlarida va urug’da 1 yilgacha saqlanadi.

Bodringning oq (sariq) mozaikasini virus (Cucumis virus) qo’zg’atadi.

Kasallik ko’pincha issiqxonalarda yashil mozaika bilan birga uchraydi.

Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och-yashil, so’ngra oq tus

Oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi. Barglar g’ijimlangan shakl

Olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk shakl oladi, usti oqish dog’lar, ba’zan

Bo’rtmalar bilan qoplanadi. Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och-

Yashil, so’ngra oq tus oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi. Barglar

G’ijimlangan shakl olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk shakl oladi, usti oqish

Dog’lar, ba’zan bo’rtmalar bilan qoplanadi.

Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p, dalada kuchli rivojlanganida

Hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin.

Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasini virus (Watermelon mosaic virus)

Qo’zg’atadi. Virus barcha poliz ekinlarini, dukkakli o’simliklami va ba’zi begona

O’tlami zararlaydi. Zararlangan o’simliklar barglarining tomirchalari oralari

Sarg’ayadi, so’ngra barglar ingichkalashadi, ulaming bo’laklari ipsimon shakl oladi.

Yosh barglarda mozaika va ulaming ustida so’galsimon shishlar paydo bo’ladi, ular

Qiyshayib va burishib qoladi. Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p, dalada

Kuchli rivojlanganida hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin.

(7-rasm) Bodringning oddiy mozaikasi bilan zararlangan bodring

Barglari (qo’zg’atuvchi Cucumis virus 1).

(

(8-rasm). Bodringning oddiy mozaikasi bilan zararlangan bodring



Mevalari (qo’zg’atuvchi Cucumis virus 1).

Zararlangan o’simliklarning palaklari kalta bo’lib qoladi. Mevalar ustida ham

Shishlar paydo bo’lishi mumkin.

Virus barcha qovoqdoshlar va dukkakdoshlar oilasiga mansub o’simliklarda

Va ba’zi begona o’tlarda saqlanadi. Ekin ichida va daladan dalaga shiralar, barg

Minyorlari va boshqa hasharotlar vositasida hamda tuproqqa ishlov berish

Mashinalari va meva teruvchilar orqali tarqaladi.

Bu kasallik poliz ekinlarida O’zbekistonda qayd etilmagan, ammo uchrashi

Ehtimol qilinadi.

(9-rasm) Tarvuz mozaikasi bilan zararlangan tarvuz o’simligi barglari

(qo’zg’atuvchi Watermelon mosaic virus 2).

Poliz ekinlarida qovoq mozaikasini virus (Squash mosaic virus)

Qo’zg’atadi. Virusning ikkita irqi mavjud, ular bodringni zararlamaydi. 1-irq qovun,

Oddiy va o’ris qovoq, qovoqcha hamda kulchaqovoq (patisson)ni, 2-irq bulardan

Tashqari tarvuzni ham zararlaydi.

Kasallik dunyoning barcha mamlakatlarida tarqalgan, O’zbekistonda ham

Uchrashi ehtimol qilinadi. Markaziy Osiyoda “qovun mozaikasi virusi” nomi bilan

Atalgan qo’zg’atuvchi haqiqatda qovoq mozaikasi virusi ekanligi gumon qilinadi,

Chunki bu virus faqat qovun va qovoqni zararlaydi, biroq bodringni, ko’p irqlari

Tarvuzni ham, zararlamaydi.

Ko’p irqlari tarvuzni ham, zararlamaydi.

Zararlangan o’simliklarning barglarida sariq dog’lar, barg ustida shishlar

Paydo bo’ladi, tomirchaiari rangsiz bo’lib qoladi, barg xunuk shakl oladi.

O’simliklarning bo’yi pasayadi, palak va mevalaming soni kamayadi.

Kasallik sog’lom o’simliklarga bodring qo’ng’izchalari, chigirtkalar,

Kolorado qo’ng’izi va boshqa kemiruvchi hashoratlar vositasida tarqaladi

11 – Mavzu: TAMAKINING VIRUS KASALLIKLARI VA

ULARGA.


TAMAKI MOZAIKASI.

Tamaki mozaikasi yer sharining tamaki yetishtirilayotgan barcha

Mamlakatlarida A+Sh, Avstraliya, Yaponiya, Braziliya, Yugoslaviya, Afrika

Mamlakatlari va MDH respublikalarida keng tarqalgan.

Ushbu kasallikni zarari tamaki hosilini kamayishi, zararlangan barglar

Tarkibidagi nikotin miqdorini oshishi va undan olingan tamaki mahsulotlarini

Chekish sifatini pasayishi bilan ifodlanadi.

Tamaki mozaikasi birinchi bo‘lib 1982 yil rus virusologiya D.I.Ivanovskiy

Aniqlagan va o‘rgangan, keyinchalik bu kasallikni I.P.Xudina, M.F.Ternovskiy,

M.Ya.Moldavan va boshqa olimlar o‘rganishgan. Ushbu tadqiqotchilarni fikricha

Ushbu kasallik faqat tamakichilikni rivojlantirishda emas balki umumiy

Virusologiyani o‘rganishda asosiy muammo bo‘lib qolmoqda. Ushbu ma’lumotlar

Faqat shu kasallikka emas balki tamakini boshqa virusli kasalliklariga ham

Taalluqlidir. Shuning uchun tamakini virusli kasalliklarini tor doirada o‘rganmaslik

Kerak, balki uning qancha tomonlarini ya’ni umumbiologik xususiyatlarini atroflicha

O‘rganishni taqazo etadi.

Tamaki mozaikasini belgilari kasallikni qo‘zg‘atuvchi virusning shtammiga

Bog‘liqdir. Oddiy mozaika bilan zararlangan tamaki barglari olachipor rangga kiradi,

Ya’ni och va to‘q yashil dog‘lar gallanib joylashadi, bargning tepa qismi

Deformatsiyaga uchraydi va tirishib shishlar hosil qiladi.

Tamaki zararlovchi VTM ni boshqa shtammlari orasida sariq mozaika va

Xalqali nekrozli dog‘lanishni qo‘zg‘atuvchilari alohida xarakterga ega bo‘lib ushbu

Shtammlarni M.Ya.Moldavanov yaxshi o‘rgangan. Tamakining zararlangan

Barglarida nekrozli shishlar to‘plami, dog‘lar, doiralar, hattoki ayrim paytlarda

Nekrozlar ta’sirida barglar umuman qurib qoladi.

VTM virusining kriptogrammasi : R/1 : 2/5 : Ye/Ye : S/O.

VTM virusini o‘rganishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli

Usullardan foydalaniladi.

VTM tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi va

Xatto ularning organik moddalari tarkibida ham aniqlangan. O‘rta Osiyo sharoitida

Virus tabiatda o‘simlik qoldiqlarida infeksiya markazini (ogagini) hosil qilib

Saqlanadi.

VTM virusi kontaktli viruslar guruhiga kiradi va u o‘simlikdan – o‘simlikka

Tamakiga ishlov berish vaqtida va hosilni yig‘ish davrida o‘simlik soki yordamida

Yuqadi. Virusni xashoratlar tashishi hozirgi kungacha noaniq bo‘lib turli

Tortishuvlarga olib kelmoqda.

Virus birlamchi infeksiya tarzida zararlangan o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi,

Xatto u ishchi qurollari va idishlarda uzoq vaqtgacha saqlanadi, shuning bilan birga

Chekuvchilar qo‘lida ham bo‘lishi mumkin.

Virus chekishga mo‘ljallangan tamakida va tuproqda ham bo‘lishi mumkin.

KURASh ChORALARI.

Tamakini chidamli navlari yetishtirilayotgan dalalarni VTM virusiga

Chidamsiz navlar ekilgan daladan uzoqda joylashtirish, almashlab ekishga qat’iy

Rioya qilish, ishchi qurollariga formalin preparati va kaliy permanganat

(margansovka) eritmasi bilan ishlov berish, ko‘chatlarni dalaga ekishdan oldin

Tekshirib kasallanganlarini yo‘q qilish va hatto tamakiga ishlov berishda chekuvchi

Odamlarni ishlashiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.

TAMAKI BARGINING BRONZA RANGGA KIRISHI.

Kasallik Avstraliya, Argentina, Braziliya, Afrika mamlakatlarida, Yevropada,

Ukrainada, Moldaviyada, Armaniston va Ozarbayjonda tarqalgan bo‘lib,

Tamakichilik bilan shug‘ullanayotgan xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar yetkazadi.

Ushbu kasallikni tamakida ikki xil shakli oddiy bronza rangga kirishi va barg

Uchini (surovaya) bronza rangga kirishi uchraydi. Birinchi ko‘rinish bilan

Zararlanganda tamaki barglarida nekrozli chiziqlar va doirasimon nekrozlar paydo

Bo‘ladi, ikkinchi ko‘rinishda esa o‘simlik uchun egilishi va o‘simlikni nobud bo‘lishi

(urodlivost) bilan xarakterlanadi.

Moldaviyada tamakining ikki xil ko‘rinishi tamaki pastbo‘yligi va xalqali

Dog‘lanish xillari aniqlangan. Tamakining pastbo‘yliligi ertangi tamakining

Rivojlanish davrida uchraydi. Zaralangan o‘simlik xunuk (urod) ko‘rinishga kiradi

Va egiladi, ko‘pgina barglarda ingichka oq chiziqlar paydo bo‘lib keyinchalik

Qo‘ng‘ir tusga kiradi va katta-katta nekrozga aylanadi, natijada ushbu barglar nobud

Bo‘ladi. Bronza tusga kirish bilan zararlangan barglarda xalqali dog‘lar paydo bo‘lib,

Xalqasimon nekrozlar va chiziqlar hosil bo‘ladi. Kuchli zararlangan barglar nobud

Bo‘ladi.


Xarorat 36 – 380S va undan yuqori bo‘lganda bargdagi kasallik belgilari o‘sib

Chiqayotgan barglarda kuzatilmaydi va o‘simlik qisman sog‘lomlashadi.

Kasallik moxorkani ham zararlaydi va u uchki xloroz deb nomlanadi,

Kasallikning moxorkadagi zarari kattadir.

Ushbu kasalliklarni qo‘zg‘atuvchi viruslar pomidorni bronza rangga kirish

Kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus guruhiga mansubdir. Uning kriptogrammasi

Qo‘yidagichadir: R/* : */* : S/* : S/Th. Virusning virionlari doirasimon ko‘rinishda

Bo‘lib uzunligi 40 –120 nm keladi.

Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, indikatorli usullardan

Ko‘plab qo‘llaniladi.

Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus o‘simlik sharbati orqali yaxshi tarqalmaydi,

Virusni tarqatuvchisi bo‘lib tamaki tripsi hisoblanadi.

Ushbu kasallikni qo‘zg‘atuvchi virus bir qancha begona o‘t va manzarali

Ekinlarni, jumladan Xrizantema,georgina va boshqalarni ham zararlaydi. Shuning

Uchun virus tabiatda keng tarqalgan bo‘lib ushbu ekinlarda saqlanishi va tamaki,

Sabzavot ekinlariga o‘tishi uchun infeksiya manbayi sifatida xizmat qilishi mumkin.

QARShI KURASh ChORALARI.

Kasallikni tarqatuvchi xashoratlarga qarshi uyg‘unlashgan kurash

Choralaridan agrotexnik va kimyoviy tadbirlarni vaqtida qo‘llash, dala chetidagi

Begona o‘tlarni yo‘q qilish. Tamakidan bo‘shagan dalani yaxshi chuqur xaydash va

Almashlab ekishni tashkil etish zarur. Eng asosiysi kasallikka chidamli navlarni ekish

Tavsiya etiladi.

VIRUSOLOGIYA FANI XAQIDA QMSQAChA MA’LUMOT

O‘simliklarning kasalliklari hosil sifati va miqdoriga salbiy ta’sir ko‘rsatib

Qolmasdan, balki ularni butunlay nobud qiladi. Xozirgi ekologik sharoitda

Kasallangan o‘simlik maxsulotlarini iste’mol qilish insonlar salomatligiga, ishlab

Chiqarish jarayonida va xo‘jaliklar iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Barcha o‘simliklarning kasalliklari zamburug‘lar, bakteriyalar, viruslar,

Mikoplazmalar, aktinomitsetlar tomonidan keltirib chiqariladi va ular miqdori

Yildan-yilga ortib bormoqda. Bu kasalliklarga qarshi kurash jarayonida insonlar

Ularga bevosita (kimyoviy, fizikaviy) va bilvosita (agrotexnik, seleksiya) ta’sir

Ko‘rsatmoqda. Natijada, kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlarning xususiyatlari

O‘zgarib, yangi tur va shakllari vujudga kelmoqda. Xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy,

Savdo munosabatlarining kengayishi bir davlat xududidagi kasallik va ularning

Qo‘zg‘atuvchilarini boshqa xududlarga tarqalib o‘z arealini kengayishiga sabab

Bo‘lmoqda.

Ekinlar kasalliklari to‘g‘risida fitopologik bilimlar saviyasi kasallikning kelib

Chiqishi, tarqalishi, zarari, patogenlik jarayonining sabablarini to‘g‘ri bilish, ularga

Qarshi kurashning ilmiy asoslangan choralarini ishlab chiqish imkonini beradi.

O‘simlik kasalliklariga qarshi kurash ularning hosildorligini oshirish, isrof

Qilmasdan saqlash maqsadida qaratilgan yagona iqtisodiy siyosatini amalga oshirib

Qolmasdan, balki zararsiz, xavfsiz kimyoviy va biologik vositalardan foydalangan

Holda inson salomatligini, hamda tashqi muxitni muxofaza qilishga qaratilgan

Bo‘lishi kerak.

Hozirgi vaqtda har bir fermer, qishloq xo‘jaligi mutaxassislari ekinlarning

Kasalliklarini to‘g‘ri aniqlab, zamonaviy kurash choralarini qo‘llash asosida,

Hosildorligini saqlab qolish yo‘llarini bilishni taqozo qilmoqda.

Jaxon qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan maxsulotlarning 30% dan ortig‘i

Vegetatsiya davomida kasalliklar, hasharotlar, begona o‘tlar salbiy ta’siri natijasida,

20% ularni omborxonalarda saqlash jarayonida nobud bo‘ladi. Bu zararning

Miqdorini kamaytirishda, aholiga ekologik sof oziq-ovqat mahsulotlarini

Yetishtirishda kasalliklarni keltirib chiqargan mikroorganizmlar turlar tarkibini

Bilish, ularning biologik xususiyatlarini o‘rganish, kasalliklarga qarshi to‘g‘ri

Kurash choralarini ishlab chiqish muhim ilmiy va amaliy axamiyatga ega.

Kasalliklarga qarshi kurashdan ko‘ra uning oldini olish muhimdir. Buning

Uchun kasallik qo‘zg‘atuvchilarini to‘g‘ri aniqlash, kasallik belgilarining namoyon

Bo‘lishi, infeksiya manbalarini bilish, ularning ekinlarga keltiradigan zararini keskin

Kamaytiradi va ekinzorlarning fitosanitariya holatini yaxshilash imkonini beradi.

Ekinlarning kasalliklariga qarshi agrotexnik, biologik, fizikaviy, kimyoviy

Kurash choralari keng qo‘llanilmoqda. Bu kurash choralarini to‘g‘ri belgilashda



Malakali mutaxassislarning bilim saviyasi va ko‘nikmalari asosiy rol uynaydi.
Download 89,48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish